________________
२१८
લીધે ગુરુ ગણાય છે અને આવા ગુરુ અક્ષરની માત્રા મનાય છે તથા એવો અનુસ્વારવાળો હ્રસ્વ અક્ષર પણ દીર્ઘ અક્ષરને સ્થાને છંદમાં કામમાં આવે છે. તથા જે અક્ષરની પછી વિસર્ગ આવતો હોય તેવો હ્રસ્વ અક્ષર પણ છંદમાં ગુરુ ગણાય છે, ક:, ચ:, ત:, ભ: આમાં ક વગેરે અક્ષરોને ગુરુ સમજવા અને તેની દરેકની બે માત્રા સમજવી. એ જ રીતે જે અક્ષરની પછી કોઈ જોડિયો અક્ષર આવતો હોય તેવો હસ્વ અક્ષર પણ છંદમાં ગુરુ મનાય છે. કર્ક, ચક્ર, તર્ક, ભગ્ન આમાં ક, ચ, ત અને ભ અક્ષરોને છંદમાં ગુરુ સમજવા અને તે દરેકની બે માત્રા ગણવી. વળી જે હ્રસ્વ અક્ષર શ્લોકના પાદને છેડે આવતો હોય તે ગુરુ પણ મનાય છે અને તેની બે માત્રા સમજવાની છે.
માત્રામેળ છંદમાં કે વર્ણમેળ છંદમાં તેના માપની ગણતરી કરતાં આ લઘુ અને ગુરુની પરિભાષા ધ્યાનમાં રાખીને ચાલવાનું છે.
-
આર્યા - દરેક છંદમાં ચાર ચરણ અથવા પાદ હોય છે. જેના પહેલા પાદમાં અને ત્રીજા પાદમાં બાર માત્રા હોય તથા જેના બીજા પાદમાં અઢાર માત્રા હોય અને ચોથા પાદમાં પંદર માત્રા હોય તેનું નામ આર્યા છંદ. બીજી રીતે કહીએ તો જેના પૂર્વાર્ધમાં ૧૨+૧૮ એમ ત્રીસ માત્રા હોય અને જેના ઉત્તરાર્ધમાં ૧૨+૧૫ એમ સત્તાવીસ માત્રા હોય તેનું નામ આર્યા. જુઓ પદ્ય ૭૧મું, ૧૬૫મું, ૧૭૯મું.
-
ગીતિ - જેના પૂર્વાર્ધમાં ત્રીસ માત્રા હોય અને ઉત્તરાર્ધમાં ય ત્રીસ માત્રા હોય તેનું નામ ગીતિ આર્યા. જુઓ :
૧૧૨ ૧ ૨૨ ૨૨૨ ૧૧૨ ૨ ૧ ૨ ૧૨૨ ૧
जगनिस्सिएहिं भूएहिं तसनामेहि थावरेहिं च
|
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
