________________
દેશનાહાવિંશિકા/સંકલના
‘દ્વામિંશદ્વાäિશિકા' ગ્રંથની બીજી દેશનાદ્વાચિંશિકા'ના પદાર્થોની સંકલના
પ્રથમ “દાનહાત્રિશિકામાં દાનનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. હવે ઉપદેશદાતા દાનાંતરાય કર્મ ન બાંધે તદર્થે દેશનાનો વિવેક આવશ્યક છે. તેથી દેશનાના વિવેક અર્થે દેશનાદ્વાત્રિશિકા બતાવે છે. ઉપદેશકે કેવી દેશના આપવી ? -
શ્રોતા ત્રણ પ્રકારના છે : (૧) બાલ, (૨) મધ્યમ અને (૩) પંડિત. તેથી ઉપદેશકે બાલ, મધ્યમ અને પંડિત શ્રોતાના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણીને તદનુસાર સર્વના ક્લેશનો નાશ કરે તેવી દેશના આપવી જોઈએ.
આનાથી એ ફલિત થાય કે જે પ્રકારે શ્રોતાને તત્ત્વ પ્રત્યેનો પક્ષપાત વધે અને તેના કારણે શ્રોતા ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરીને ગુણવૃદ્ધિ કરે તે પ્રકારનો ઉપદેશ આપવામાં આવે તો તે ઉપદેશ શ્રોતાના ક્લેશનો નાશ કરનારો બને. માટે ઉપદેશકે શ્રોતાની યોગ્યતાનો નિર્ણય કરીને તેને ગુણવૃદ્ધિનું કારણ બને તેવી દેશના આપવી જોઈએ; પરંત શ્રોતાની યોગ્યતા કેવી છે ? તેનો વિવેક ન હોય અને માત્ર અનુગ્રહબુદ્ધિથી શ્રોતાને ધર્મનો ઉપદેશ આપતા હોય તો તે ઉપદેશથી શ્રોતાનું હિત થાય કે ન પણ થાય, પરંતુ અયથાર્થ દેશના આપવાથી વક્તાને એકાંતે કર્મબંધની પ્રાપ્તિ થાય.
આ રીતે ઉપદેશની મર્યાદા નક્કી કર્યા પછી ગ્રંથકારશ્રીએ શ્રોતાના બાલાદિ ત્રણ પ્રકારોનું લક્ષણ બતાવ્યું, જેથી ઉપદેશક શ્રોતાના સ્વરૂપને જાણી શકે.
બાલાદિ શ્રોતાનાં લક્ષણો આ પ્રમાણે છે –– બાલ બાહ્ય આચારમાં રત હોય છે, મધ્યમ સૂક્ષ્મ યતનાવાળા આચારોના પક્ષપાતવાળા હોય છે, અને
પંડિત સર્વ યત્નથી શાસ્ત્રતત્ત્વનો નિર્ણય કરવાના પ્રયત્નવાળા હોય છે. બાલ જીવો -
બાલજીવોની પ્રવૃત્તિ માત્ર બાહ્ય આચારને પ્રાધાન્ય આપનારી હોવાથી અસઆરંભવાળી છે, એમ ગ્રંથકારશ્રી કહે છે, અને તેથી ઉપદેશ વખતે આવા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
