________________
~~~~~~~
ગ્રીક-ભારત ચિંતનાત્મક ઐક્ય ~~~~~~~ ~ ~~ ~ ~-~કરીને કોઈપણ વસ્તુ ટકી શકતી નથી. આથી વ્યક્તિગત અસ્તિત્વ એ જો ગુનો છે, તો વ્યક્તિગત વિકાસ એ વિકસિત લૂંટ છે.”
એનેક્ઝીમેન્ડર બાદની અઢાર-ઓગણીસમી સદીના જર્મન તત્ત્વચિંતક હેગલ (ઈ. સ. ૧૭૭૦-૧૮૩૧)ના Thesis, Anti-thesis અને synthesis (સ્થિતિ, વિપરિત સ્થિતિનો સંઘર્ષ અને તેમાંથી ઉત્પન્ન થતી સંવાદીય પરિસ્થિતિ)ના સિદ્ધાંતનું અહીં બીજ રહેલ જણાય છે. અસીમ” તત્ત્વની ગતિશીલતાનું પ્રેરકબળ શું??
પરંતુ આ “અસીમ” તત્ત્વની ગતિશીલતા પાછળ કર્યું પ્રેરકબળ છે તેનો ખુલાસો ન તો એનેક્ઝીમેન્ડરે કર્યો કે ન કર્યો તેની બાદના પુરાણા કે આધુનિક તત્ત્વચિંતકોએ. એને ઝીમેન્ડરે તો આ ગતિશીલતાને “as is ordained for” (નિયતિ મુજબ) છે તેમ કહીને છોડી દીધી. આવી નિયતિ શા માટે છે? તેનો જવાબ આજસુધી પાશ્ચિમાત્ય ચિંતકો આપી શક્યા નથી.
હકીકતે તો એનેક્ઝીમેન્ડર “અસીમતા”ની અને “Primary substance" (મૂળભૂત અને પ્રાથમિક તત્ત્વોની વાત કરીને ભારતીય તત્ત્વચિંતકોની ઘણી નજીક આવ્યા હતા, પરંતુ આ મૂળભૂત તત્ત્વની શોધ ભૌતિક વસ્તુઓમાં કરવાની ધૂનમાં વિશ્વરચનામાં જે આધિભૌતિક તત્ત્વ – જીવ, આત્મા અગર બ્રહ્મ છે અને જેનો ગુણધર્મ ગતિશીલતા અર્પવાનો છે તેના તરફ તેનું ધ્યાન ગયું નહિ. પરિણામે તત્ત્વજ્ઞાનની રહસ્યની વાતોથી પશ્ચિમની વિચારસરણી અલિપ્ત રહી. જયારે ભારતીય તત્ત્વચિંતકો વિષયના ઊંડાણમાં ઊતરી બતાવી શક્યા કે જગતની દરેક વસ્તુને ગતિશીલતા આપનાર ચૈતન્ય તત્ત્વ છે અને તે ચૈતન્ય તત્ત્વની ગતિથી જ દરેક જીવ કાર્યશીલ બને છે. આ કાર્યશીલતા
Jain Education International 2010_04 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org