________________
જૈનદર્શન અને આઇન્સ્ટાઇનનો સાપેક્ષતાવાદ
અનેકાન્તવાદ અર્થાત્ સાપેક્ષતાવાદ જૈનદર્શનની મહત્ત્વપૂર્ણ ભેટ છે. કોઈપણ એક) પદાર્થના કે એક પ્રશ્નના વિવિધ પાસાઓ કે દૃષ્ટિકોણથી વિચાર કરવો તેને ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ અનેકાન્તવાદ કહ્યો છે.
જૈનદર્શન પ્રમાણે આ સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં અનંતા પદાર્થો છે, અને તે દરેક પદાર્થોનાં અનંતા પર્યાયો છે. આમ છતાં ય એ સઘળા પદાર્થોનો ફક્ત છ દ્રવ્યમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. આ છયે દ્રવ્યો શાશ્વત / નિત્ય છે. અને તે છતાં તે જ પદાર્થો પર્યાયની દષ્ટિએ અનિત્ય પણ છે. આ રીતે એક જ પદાર્થમાં પરસ્પર વિરૂદ્ધ એવા નિત્યત્વ અને અનિત્ય તથા બીજા પણ અનેક ધર્મોનું કથન કરવું તેનું જ નામ સાપેક્ષતાવાદ / અનેકાન્તવાદ છે.
ભગવાન મહાવીરનો આ સાપેક્ષતાવાદ મૂળભૂત રીતે તો વૈચારિક છે આમ છતાં તે આ બ્રહ્માંડની ઘણી ઘટનાઓને સમજાવવામાં સફળ થાય છે અને તે રીતે દશ્ય વિશ્વના ઘણા પ્રશ્નોનું તે સમાધાન કરી આપે છે.
બીજી તરફ ઈ.સ. 1905માં સુપ્રસિદ્ધ વિજ્ઞાની આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પ્રકાશના વંગના સંદર્ભમાં વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા સિદ્ધાંત શોધ્યો અને ત્યાર પછી ઈ.સ. 1915માં ગુરુત્વાકર્ષણના સંદર્ભમાં સામાન્ય સાપેક્ષતા સિદ્ધાંત શોધ્યો. આઇન્સ્ટાઇને પ્રસ્થાપિત કરેલ આ બંને સિદ્ધાંત આઇન્સ્ટાઇનની કલ્પના અને બુદ્ધિની નીપજ છે. પરંતુ આઇન્સ્ટાઇનના આ સિદ્ધાંતને સ્પષ્ટરૂપે ન સમજનાર અને જૈન તત્ત્વચિંતકો / વિદ્વાનો માત્ર શબ્દના સામ્યના કારણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે દર્શાવેલ સાપેક્ષતાવાદ અને આઇન્સ્ટાઇને દર્શાવેલ સાપેક્ષતાવાદને એક જ માને છે પરંતુ તે બંનેમાં આસમાન જમીન જેટલો તફાવત
છે.
આઇન્સ્ટાઇનના સાપેક્ષતાવાદના આ બંને સિદ્ધાંતો બે પૂર્વધારણાઓ ઉપર આધારિત છે. પૂર્વધારણા એટલે કોઈપણ જાતની સાબિતી વગર સ્વીકારેલી માન્યતા.
આઇન્સ્ટાઇનના વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા સિદ્ધાંતની પ્રથમ પૂર્વધારણા એ છે કે સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં પ્રકાશના વેગથી વધુ વેગ કોઈપણ પદાર્થનો હોતો નથી / હોઈ શકતો નથી. અલબત્ત, અત્યારના સંજોગોમાં આ પૂર્વધારણાનું અર્થઘટન ભિન્ન ભિન્ન વિજ્ઞાનીઓ ભિન્ન ભિન્ન રીતે કરે છે. બીજી પૂર્વધારણા એ છે કે પ્રકાશનો
22,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
