________________
સહકારિતા, સહવાસ અને સહયોગપૂર્ણ ભેટ છે.
જગતમાં રહેલો વનવિસ્તાર દિનપ્રતિદિન ઘટતો જાય છે. ડીફોરેસ્ટેશનની ગતિ વેગ પકડી રહી છે. વિષુવવૃત્તીય વરસાદી જંગલો કે રેઈન ફોરેસ્ટ, ખેતી, પશુપાલન અને વસ્તીવધારાને કારણે પાંખા થતા જાય છે તેની ઘાતક અસરો હવે વર્તાવા માંડી છે. જંગલોનો નાશ હવે નિશ્ચિત થઈ ગયો છે. ભારતમાં પણ એક જમાનામાં ઘેઘૂર જંગલો હતા. સંસ્કૃતિનું પારણું અહીં બંધાયું તેમાં તેનો સિંહફાળો હતો. જૈન સંસ્કૃતિ ત્યારે ક્રયવિક્રયપ્રધાન ન હતી. એ અરણ્ય કે તપોવનની સંસ્કૃતિ હતી. પ્રાચીન સમયમાં તે વનોની વિપુલતામાં વિકસી હતી. તીર્થકરોની સાધનાના સાક્ષી આવાં વનો હતા. તે સમયના શ્રમણો અને ઋષિઓ વનમાં રહીને તપ કરતા. દિવસો સુધી નિરાહાર રહીને તપનાં પારણાં પ્રસંગે મનુષ્યોની વસતિમાં આવતા. એક વાત યાદ આવે છે કે ૧૯મા જૈન તીર્થકર તેમની સંસારી અવસ્થામાં વિદેહના રાજા કુંભના પુત્રી કુમારી મલ્લિ હતા ત્યારે તેમણે વનોની સુરક્ષા માટે જવાબદારી સંભાળી હતી. તેમની પર્યાવરણ વિષેની જાગૃતિ અહીં જોવા મળે છે.
- પર્યાવરણ-પ્રણાલિ કે ઈકો-સિસ્ટમ સામાન્ય રીતે બે વિભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે. ૧. પ્રાકૃતિક અને ૨. કૃષિ વિષયક. આ બીજા પ્રકારની ઈકો સિસ્ટમ માનવ સભ્યતાના ઉદ્ભવ અને વિકાસની જોડાજોડ ચાલી આવે છે. યુગલિકોના અસ્ત કાળે સૃષ્ટિના પ્રથમ રાજા ઋષભે કૃષિવિદ્યાનો પ્રારંભ કર્યો હતો. તેમની ખેતીની પદ્ધતિ ધરતીના દોહનની હતી. પાકોના સંવર્ધન અને વિવિધતા એમાં સમાએલાં હતાં. ધરતીના રસકસ જળવાઈ રહે તેવી સાવધાની આ વિદ્યામાં હતી. કુદરતી ખાતરો, તે સમયની ખેતીનો પ્રાણ હતા, અને તે પૂરા પાડનારા હતા પશુ, પક્ષી અને અન્ય જીવોના કલેવર, વિષ્ટા, મળમૂત્ર, વનસ્પતિનાં સૂકાં પાન વગેરેનું સંમિશ્રણ. અળસિયા જેવા નાના જીવો પણ આવા ઓર્ગેનિક ખાતરોના અંગ
જ્ઞાનધારા
(૧૫૯)
'જૈનસાહિત્ય જ્ઞાનસત્ર-૨)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
