________________ (ट) ध्यानाभ्यास के लिए तैयार करने वाला कार्यक्रम ध्यान के आसनों से पूर्व के अभ्यास / आनन्द मदिरासन, ध्यान के किसी आसन का विस्तृत रूप, योगमुद्रा आसन / चक्रासन, पश्चिमोत्तानासन, सर्वांगासन, शीर्षासन और ताड़ासन / नाड़ी शोधन, भस्त्रिका, भ्रामरी व मूर्छा प्राणायाम / मांडूकी मुद्रा, योग मुद्रा, महामुद्रा, महाबेध मुद्रा, नवमुखी मुद्रा एवं प्राण मुद्रा / समयानुकूल त्राटक एवं ध्यानाभ्यास / उच्च पाठ्यक्रम (क) उच्च अभ्यासियों के लिए संक्षिप्त कार्यक्रम (प्रकारान्तर 1) सूर्य नमस्कार.। पर्वतासन, चक्रासन, पश्चिमोत्तानासन, अर्ध मत्स्येन्द्रासन (यदि संभव हो तो पूर्ण मत्स्येन्द्रासन), वशिष्ठासन, कूर्मासन, शीर्षासन एवं ताड़ासन / शवासन। नाड़ी शोधन और भस्त्रिका प्राणायाम / ' महाबन्ध / (ख) उच्च अभ्यासियों के लिए संक्षिप्त कार्यक्रम (प्रकारान्तर 2) सूर्य नमस्कार / योगमुद्रा आसन, पृष्ठासन, पाद हस्तासन, परिवृत्ति जानुशिरासन, बक ध्यानासन, द्वि हस्त भुजंगासन, शीर्षासन (या समानार्थी आसन)। ताड़ासन व शवासन / नाड़ी शोधन एवं भस्त्रिका प्राणायाम / महामुद्रा तथा महाबेध मुद्रा। (ग) उच्च अभ्यासियों के लिए अपेक्षाकृत उच्च कार्यक्रम सूर्य नमस्कार / बद्ध पद्मासन, मत्स्यासन, जानु शिरासन, पाद प्रसार पश्चिमोत्तानासन, पश्चिमोत्तानासन, भुजंगासन, शलभासन, धनुरासन, अर्ध मत्स्येन्द्रासन, (या पूर्ण मत्स्येन्द्रासन), सर्वांगासन, हलासन, चक्रासन, वातायनासन, शीर्षासन (या निरालंब, सालम्ब शीर्षासन आदि), वृश्चिकासन, ताड़ासन, शवासन /