Saptabhangi Nayapradip

SR No.: 004070
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay Upadhyay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Total Pages: 280
Language: Hindi, Gujarati, English
Classification: Book_Devnagari
File Size: 6 MB

Page 182

૧૪૦
सप्तभङ्गीनयप्रदीपः
जीवेऽजीवे ज्ञानमिति कथनं तयोर्ज्ञानविषयत्वात् ८ । स्वजात्युपचरितासद्भूतव्यवहारः,
ગુણસૌમ્યાન
મતિજ્ઞાનમ્' આવું કહેવું તે.
આમાં મતિજ્ઞાન એ આત્મગુણ છે, એ અમૂર્ત છે. પણ મૂર્ત એવા ઘટાદિરૂપ વિષય, આલોક = પ્રકાશ, મન વગેરેથી ઉત્પન્ન થતું હોવાથી કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને એ મૂર્ત કહેવાય છે. આમાં મૂર્તત્વ જે છે, તે પુદ્ગલનો ગુણ છે. એટલે આત્મગુણમાં પુદ્ગલગુણનો ઉપચાર હોવાથી આ વિજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર કહેવાય છે.
* આઠમો પ્રકાર
સૂત્ર : ૩મયાસ ભૂતવ્યવહાર:, યથા - જ્ઞેયે નીવેઝીવે જ્ઞાનમિત્તિ થનમ્, તોજ્ઞાનવિષયાત્ ॥૮॥
સૂત્રાર્થ : સ્વજાતિ-વિજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર. જેમકે - જાણવા યોગ્ય એવા જીવમાં કે અજીવમાં જ્ઞાનને કહેવું. કારણ કે તે બે જ્ઞાનના વિષય છે. (૮)
વિવેચન : વ્યવહારનયનો આઠમો પ્રકાર : (૮) સ્વજાતિ-વિજાતિ અસદ્ભૂત વ્યવહાર. જેમકે - જીવ અને અજીવ જ્ઞાનનો વિષય હોવાથી, તે બેમાં જ્ઞાન રહેલું છે એવું કહેવું તે. આ વાતને આપણે ઉદાહરણ સાથે સમજીએ -
ચૈત્ર નામનો માણસ, મૈત્રને સારી રીતે જાણે છે. એટલે ચૈત્રનું જ્ઞાન મૈત્ર વિશેનું (= જીવ વિશેનું) કહેવાય. માટે વ્યવહાર થાય કે ‘નીવે જ્ઞાનમ્ = - નીવવિષયૅ જ્ઞાનમ્ મૈત્રવિષયે ચૈત્રજ્ઞાનમ્'. હવે એ ચૈત્રને ઘટની સારી જાણકારી છે. એટલે એનું જ્ઞાન ઘટ વિશેનું (= અજીવ વિશેનું) કહેવાય. માટે વ્યવહાર થાય કે, ‘અનીવે જ્ઞાનમ્ = ઞઞીવિષયે જ્ઞાનમ્ = ધવિષયે ચૈત્રજ્ઞાનમ્'
આ પ્રમાણે ચૈત્રને જે જીવ-અજીવ વિશેનું જ્ઞાન થઇ રહ્યું છે, એ જ્ઞાનનો વાસ્તવિક સંબંધ તો પોતામાં જ છે. (કારણ કે પોતામાં જ એ જ્ઞાન ભેદાભેદસંબંધથી રહેલું છે.) પણ જીવઅજીવ એ જ્ઞાનના વિષયરૂપ હોવાથી, ‘વિષય-વિષયીભાવ' નામના ઉપરિતસંબંધને લઇને તેઓમાં પણ જ્ઞાન કહેવું; એ આ નયનો વિષય છે.
=
અહીં જીવ એ જ્ઞાનની સ્વજાતિ છે અને અજીવ એ વિજાતિ છે. એ બેનો (= સ્વાતિ જીવનો અને વિજાતિ અજીવનો) જ્ઞાનની સાથે (= ચૈત્રમાં રહેલા જ્ઞાનની સાથે) વિષયવિષયીભાવ નામે ઉપચરિત સંબંધ છે, વાસ્તવિક સંબંધ નથી. માટે આ અસદ્ભૂત નય છે. અને એ સંબંધથી જોડાયેલા પદાર્થ તરીકે એક જીવ છે અને બીજો અજીવ છે, માટે આ સ્વજાતિવિજાતિ અસદ્ભૂત નય કહેવાય છે.
,