________________
३२०
आम्-आदेशः
पाणिनीय-अष्टाध्यायी - प्रवचनम्
{आदेशप्रकरणम्}
(१) ङेराम् नद्याम्नीभ्यः । ११६ |
प०वि० - डे: ५ | १ आम् १ ।१ नदी - आप- नीभ्यः ५ । ३ । स०-नदी च आप् च नीश्च ते नद्याम्न्यः, तेभ्यः - नद्याम्नीभ्यः
(इतरेतरयोगद्वन्द्वः )
अनु०-अङ्गस्येत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - नद्याम्नीभ्योऽङ्गेभ्यो ङेराम् ।
अर्थ:-नदीसंज्ञकाद् आबन्ताद् न्यन्ताच्चाऽङ्गाद् उत्तरस्य ङिप्रत्ययस्य स्थाने आमाऽऽदेशो भवति ।
उदा०-(नदी) कुमार्याम्, गौर्याम्, ब्रह्मबन्ध्वाम्, वीरबन्ध्वाम् । (आप् ) खट्वायाम्, बहुराजायाम्, कारीषगन्ध्यायाम्, (नी) राजन्याम्, सेनान्याम्, ग्रामण्याम् ।
आर्यभाषाः अर्थ - ( नद्याम्नीभ्यः) नदीसंज्ञक, आबन्त और नी जिसके अन्त में है उस (अङ्गात्) अङ्ग से परे (ङे :) ङि प्रत्यय के स्थान में (आम्) आम् आदेश होता है।
उदा०
- (नदी) कुमार्याम् । कुमारी में | गौर्याम् । गौरी में । ब्रह्मबन्ध्वाम् । पतित ब्राह्मणी में । वीरबन्ध्वाम् । पतित क्षत्रिया में। (आप्) खट्वायाम् । खाट में। बहुराजायाम् । बहुराजा नारी में । कारीषगन्ध्यायाम् । कारीषगन्ध्या नारी में । (नी) राजन्याम् । राजा के नायक में। सेनान्याम् । सेना के नायक में । ग्रामण्याम् । ग्राम के नायक में ।
सिद्धि-कुमार्याम् । कुमारी+ङि । कुमारी + इ । कुमारी+आम् । कुमार् य्+आम् । कुमार्याम् ।
यहां नदी - संज्ञक 'कुमारी' शब्द से 'स्वौजस० ' ( ४ । १ । २) से ङि' प्रत्यय है । इस सूत्र से इस 'कुमारी' शब्द से परे ङि' प्रत्यय को 'आम्' आदेश होता है। 'आम्' आदेश अनेकाल होने से ‘अनेकाल्शित् सर्वस्य' (१1१144 ) के नियम से सवदिश होता है। 'कुमारी' शब्द की 'घू स्त्र्याख्यौ नदी' (१।४।३) से नदी -संज्ञा है । ऐसे ही 'गौरी' शब्द से- गौर्याम् | 'ब्रह्मबन्धू' शब्द से बह्मबन्ध्वाम् । 'वीरबन्धू' शब्द से - वीरबन्ध्वाम् । टाबन्त 'खट्वा' शब्द से - खट्वायाम् । डाबन्त 'बहुराजा' शब्द से - बहुराजायाम् । चाबन्त 'कारीषगन्ध्या' शब्द से - कारीषगन्ध्यायाम् । नी- अन्त- 'राजनी' शब्द से - राजन्याम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
