________________
४६३
पञ्चमाध्यायस्य चतुर्थः पादः
(ख) समाहारद्वन्द्वसमास: टच
(१) द्वन्द्वाच्चुदषहान्तात् समाहारे।१०६/ प०वि०-द्वन्द्वात् ५।१ चु-द-ष-हान्तात् ५।१ समाहारे ७१।
स०-चुश्च दश्च षश्च हश्च एतेषां समाहार:-चुदषहम्, चुदषहम् अन्ते यस्य तत्-चुदषहान्तम्, तस्मात्-चुदषहान्तात् (समाहारद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहि:)।
अनु०-समासान्ता: टच् इति चानुवर्तते । 'तत्पुरुषस्य' इति च निवृत्तम्।
अन्वयः-समाहारे द्वन्द्वाच्चुदषहान्तात् समासान्तष्टच् ।
अर्थ:-समाहारे वर्तमानाद् द्वन्द्वसंज्ञकाच्चवर्गान्ताद् दकारान्तात् षकारान्ताद् हकारान्ताच्च प्रातिपदिकात् समासान्तष्टच् प्रत्ययो भवति।
उदा०-(चवर्गान्तम्) वाक् च त्वक् च एतयो: समाहार:वाक्त्वचम् । स्रक् च त्वक् च एतयो: समाहार:-स्रक्त्वचम् । श्रीश्च स्रक् च एतयो: समाहार:-श्रीस्रजम् । इद् च ऊ च एतयो: समाहार:-इडूर्जम् । वाक् च ऊर्ध्वं च एतयो: समाहार:-वागूर्जम्। (दकारान्तम्) समिच्च दृषच्च एतयोः समाहार:-समिदृषदम् । सम्पच्च विपच्च एतयो: समाहार:-सम्पद्विपदम्। (षकारान्तम्) वाक् च विघुट् च एतयो: समाहार:-वाग्विग्रुषम्। (हकारान्तम्) छत्रं च उपानच्च एतयो: समाहार:-छत्रोपानहम् । धेनुश्च गोधुक् च एतयो: समाहार:-धेनुगोदुहम् ।
आर्यभाषा: अर्थ-(समाहारे) संयोग अर्थ में विद्यमान (द्वन्द्वात्) द्वन्द्वसंज्ञक (चुदषहान्तात्) चु-चवर्गान्त, दकारान्त, षकारान्त और हकारान्त प्रातिपदिक से (समासान्त:) समास का अवयव (टच्) टच् प्रत्यय होता है।
___ उदा०-(चवर्गान्त) वाक्-जिहा और त्वक् त्वचा का समाहार-संयोग वाक्त्वच । श्री लक्ष्मी और लक्-माला का समाहार-श्रीस्रज। इट् इच्छा और ऊ=बल का समाहार-इडूर्ज। वाक् वाणी और ऊ-बल का समाहार-वागूर्ज। (दकारान्त) सम्पत्-सुख और विपत् दुःख का समाहार-सम्पद्विपद। (अकारान्त) वाक्-जिहा और विषुट्=जल बिन्दु का समाहार-वाग्विप्रष। (हकारान्त) छत्र और उपानत्-जूते का समाहार-छत्रोपानह। धेनु–दुधारू गाय और गोधुक्-गौ के दोग्धा का समाहार-धेनुगोदुह ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
