________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
स०-अन् च अस् च तौ - अनसौ, अनसावन्ते यस्य सः-अनसन्तः, तस्मात्-अनसन्तात् (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहिः) ।
अनु०-समासान्ता:, टच्, तत्पुरुषस्य इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - छन्दसि नपुंसकाद् अनसन्तात् तत्पुरुषात् समासान्त
४६०
ष्टच् ।
अर्थ :- छन्दसि विषये नपुंसकलिङ्गाद् अन्नन्ताद् असन्ताच्च तत्पुरुषसंज्ञकात् प्रातिपदिकात् समासान्तष्टच् प्रत्ययो भवति ।
|
उदा०- ( अन्नन्तम् ) हस्तिनश्चर्म - हस्तिचर्म । हस्तिचर्मे जुहोति । ऋषभस्य चर्म - ऋषभचर्म । ऋषभचर्मेऽभिषिच्यते (का०सं० ३७ । २ ) । (असन्तम्) देवानां छन्दः - देवच्छन्दसम् । देवच्छन्दसानि (मै०सं० ३।२।९)। मनुष्याणां छन्दः - मनुष्यच्छन्दसम् । मनुष्यच्छन्दसम् ( तै०सं० ५।४।८।६) ।
आर्यभाषाः अर्थ - (छन्दसि ) वेदविषय में (नपुंसकात्) नपुंसकलिङ्ग (अनसन्तात्) अन् और अस् जिसके अन्त में है उस (तत्पुरुषात्) तत्पुरुष-संज्ञक प्रातिपदिक से ( समासान्तः) समास का अवयव (टच्) टच् प्रत्यय होता है ।
उदा०
०- ( अन्नन्त) हस्ती = हाथी का चर्म- हस्तिचर्म । हस्तिचर्मे जुहोति । ऋषभ=बैल का चर्म - ऋषभचर्म । ऋषभचर्मेऽभिषिच्यते (का०सं० ३७ 1२) । ( असन्त) देवों का - देवच्छन्दस । देवच्छन्दसानि ( मै०सं० ३/२/९ ) | मनुष्यों का छन्द - मनुष्यच्छन्दस । मनुष्यच्छन्दस ( तै०सं० ५१४/८/६ ) ।
छन्द
सिद्धि-(१) हस्तिचर्म । हस्तिन्+ ङस् + चर्मन्+सु । हस्ति+चर्मन् । हस्तिचर्मन्+टच्। हस्तिचर्म्+अ। हस्तिचर्म+सु । हस्तिचर्मम् ।
यहां हस्तिन् और अन्नन्त चर्मन् शब्दों का 'षष्ठी' (२।२।८) से षष्ठी - तत्पुरुष समास है। 'हस्तिचर्मन्' इस नपुंसकलिङ्ग शब्द से छन्दविषय में इस सूत्र से समासान्त 'टच्' प्रत्यय होता है। 'नस्तद्धिते' (६ । ४ । १४४) से अंग के टि-भाग (अन्) का लोप होता है। ऐसे ही ऋषभचर्मम् ।
(२) देवच्छन्दसम् । यहां देव और असन्त छन्दस् शब्दों का पूर्ववत् षष्ठीतत्पुरुष समास है। दैवच्छन्दस्' इस नपुंसकलिङ्ग शब्द से पूर्ववत् 'टच्' प्रत्यय होता है। ऐसे ही - मनुष्यच्छन्दसम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
