________________
पञ्चमाध्यायस्य तृतीय पादः
३०६
उदा०
- (षष्ठ) छठा भाग- षाष्ठ (ञ) । षष्ठ (अन्) । (अष्टम) आठवां भाग- आष्टम (ञ)। अष्टम (अन्)।
सिद्धि - षाष्ठः । षष्ठी+सु+ञ । षाष्ठ्+अ । षाष्ठ+सु । षाष्ठः ।
यहां भाग अर्थ में विद्यमान, पूरणार्थक षष्ठ' शब्द से स्वार्थ में तथा अच्छन्द विषय में इस सूत्र से 'अ' प्रत्यय है । 'तद्धितेष्वचामादेः' (७/२/११७) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६ । ४ । १४८) से अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही - आष्टमः ।
(२) षष्ठः | यहां पर्वोक्त 'षष्ठ' शब्द से पूर्ववत् 'अन्' प्रत्यय है। प्रत्यय के नित् होने से 'नित्यादिर्नित्यम्' ( ६ । १ । १९४) से आद्युदात्त स्वर होता है- षष्ठे: । ऐसे हीअष्टमः ।
कन्+लुक्+अन्+ञः
(४) मानपश्वङ्गयोः कन्लुकौ च । ५१ ।
प०वि०-मान- पश्वङ्गयोः ७ । २ कन्- लुकौ ११ च अव्ययपदम् । स०-पशोरङ्गम्-पश्वङ्गम्, मानं च पश्वङ्गं च ते मानपश्वगे, तयो:-मानपश्वङ्गयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । कन् च लुक् च तो कन्लुकौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु०- पूरणात्, भागे, अन्, षष्ठाष्टमाभ्याम्, ञ इति चानुवर्तते । अन्वयः-भागे पूरणाभ्यां षष्ठाष्टमाभ्यां कन्लुकावन् ञश्च ।
अर्थ:-भागेऽर्थे वर्तमानाभ्यां पूरणार्थाभ्यां षष्ठाष्टमाभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां स्वार्थे यथासंख्यं कन्लुकौ भवतो यथाप्राप्तं चान्त्रौ प्रत्ययौ भवतः, तयोरेव च लुग् भवति, यथासंख्यं मानपश्वङ्गयोरभिधेययोः ।
उदा०- (षष्ठः) षष्ठो भाग:- षष्ठकं मानम् (कन्) । षष्ठं मानम् (अन्) । षाष्ठं मानम् (ञ) । (अष्टमः) अष्टमो भाग:- अष्टमं पश्वङ्गम् (लुक्) । अष्टमं पश्वङ्गम् (अन्) । आष्टमं पश्वङ्गम् (ञ: ) ।
आर्यभाषाः अर्थ- (भागे) भाग अर्थ में विद्यमान ( पूरणात् ) पूरणार्थक (षष्ठीष्टमाभ्याम्) षष्ठ, अष्ट प्रतिपदिकों से स्वार्थ में (कन्लुकौ) यथासंख्य कन्प्रत्यय और प्रत्यय का लुक् होता है (च) और यथाप्राप्त (अन्) अन् तथा (ञ) ञ प्रत्यय होते हैं और उन्हीं का लुक् होता है (मानपश्वङ्गयोः) यदि वहां यथासंख्य मान और पशु अङ्ग अर्थ अभिधेय हो ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
