________________
१०
खञ्
(इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
(७) माणवचरकाभ्यां खञ् |११|
प०वि० माणव चरकाभ्याम् ५ । २ खञ् १ । १ । स०-माणवश्च चरकश्च तौ माणवचरकौ,
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
ताभ्याम् माणवचरकाभ्याम्
अनु० तस्मै हितमिति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तस्मै माणवचरकाभ्यां हितं खञ् ।
अर्थ:- तस्मै इति चतुर्थीसमर्थाभ्यां माणवचरकाभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां हितमित्यस्मिन्नर्थे खञ् प्रत्ययो भवति ।
उदा०- ( माणवः) माणवाय हितम् माणवीनं दुग्धम् । ( चरकः ) चरकाय हितम् - चारकीणं यानम् ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्मै ) चतुर्थी - समर्थ ( माणवचरकाभ्याम्) माणव और चरक प्रातिपदिकों से ( हितम् ) हित अर्थ में (खञ्) खञ् प्रत्यय होता है।
छ :
उदा०
०- ( माणव ) बालक छात्र के लिये हितकारी - माणवीन दुग्ध । (चरक) घूमनेवाले छात्र के लिये हितकारी - चारकीण यान ।
सिद्धि-माणवीनम् | माणव + ङे+ख। माणव्+ईन। माणवीन+सु। माणवीनम् ।
यहां चतुर्थी समर्थ 'माणव' शब्द से हित अर्थ में इस सूत्र से 'ख' प्रत्यय है । 'आयनेय०' (७।१।२) से 'ख्' के स्थान में 'ईन्' आदेश होता है। ऐसे ही चारकीणम् ।
विशेषः पाणिनि- -काल में तीन प्रकार के छात्र थे। छोटे बालक माणव और उपनयन संस्कार के पश्चात् अन्तेवासी कहाते थे । विद्या- अध्ययन के लिये चरणों (वैदिक - विद्यापीठ) में घूमनेवाले चरक कहाते थे।
Jain Education International
(८) तदर्थं विकृतेः प्रकृतौ | १२ | प०वि०-तदर्थम् १।१ विकृतेः ५ ।१ प्रकृतौ ७ । १ । स०-तस्मै इदम्-तदर्थम् (चतुर्थीतत्पुरुषः ) । अनु०-तस्मै, हितमिति चानुवर्तते ।
अन्वयः-तस्मै विकृतेर्हितं यथाविहितं छ:, तदर्थायां प्रकृतौ ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
