________________
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीयः पादः
भवनार्थप्रत्ययप्रकरणम्
(१) धान्यानां भवने क्षेत्रे खञ् |१|
प०वि०-धान्यानाम् ६।३ भवने ७ । १ क्षेत्रे ७ । १ खञ् १ । १ । ‘धान्यानाम्” इति षष्ठीनिर्देशात् षष्ठीसमर्थविभक्तिर्गृह्यते, बहुवचननिर्देशाच्च धान्यविशेषवाचिनः शब्दा गृह्यन्ते ।
खञ्
1
अन्वयः - षष्ठीसमर्थेभ्यो धान्यविशेषवाचिभ्यो भवने खञ्, क्षेत्रे । अर्थ:- षष्ठीसमर्थेभ्यो धान्यविशेषवाचिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो भवनेऽर्थे खञ् प्रत्ययो भवति, यद् भवनं क्षेत्रं चेत् तद् भवति । भवन्ति=जायन्तेऽस्मिन्नितिभवनम्=उत्पत्तिस्थानम् 'करणाधिकरणयोश्च' ( ६ । ३ ।११७ ) इत्यधिकरणे ल्युट् प्रत्ययः ।
1
1
उदा० - मुद्गानां भवनम् - मौद्गीनं क्षेत्रम् । कोद्रवीणां भवनम् -कौद्रवीणं क्षेत्रम् । कुलत्थानां भवनम् - कौलत्थीनं क्षेत्रम् ।
आर्यभाषाः अर्थ- षष्ठी - समर्थ (धान्यानाम्) धान्यविशेषवाची प्रातिपदिकों से (भवने) उत्पत्ति-स्थान अर्थ में (खञ्) खञ् प्रत्यय होता है (क्षेत्रे) जो भवन = उत्पत्ति-स्थान है, यदि वह क्षेत्र = खेत हो ।
उदा०० - मुद्ग = मूंग का भवन - उत्पत्ति-स्थान- मौद्गीन क्षेत्र (खेत) । कोद्रव - कोदो नामक अन्न का भवन=कोद्रवीण क्षेत्र । कुलत्थ- कुलथी नामक अन्न का भवन - कौलत्थीन क्षेत्र। मूंग आदि बोने योग्य क्षेत्र ।
सिद्धि-मौद्गीनम् । मुद्ग+आम्+ खञ् । मौद्ग्+ईन। मौद्गीन+सु। मौद्गीनम् । यहां षष्ठी-समर्थ, धान्यविशेषवाची 'मुद्ग' शब्द से भवन (उत्पत्ति-स्थान) अर्थ में तथा क्षेत्र अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से 'खञ्' प्रत्यय है । 'आयनेय०' (७।१।२) से 'ख्' के स्थान में 'इन्' आदेश होता है । पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही- कौद्रवीणम्, कौलत्थीनम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
