________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थाद् यकारोपधाद् गुरूपोत्तमात् प्रातिपदिकाद् भावे कर्मणि चार्थे वुञ् प्रत्ययो भवति, त्वतलौ तु भवत एव ।
उदा० - रमणीयस्य भावः कर्म वा रामणीयकम् (वुञ्) । रमणीयत्वम् (त्व: ) । रमणीयता ( तल् ) । वसनीयस्य भावः कर्म वा-वसनीयकम् (वुञ् ) । वसनीयत्वम् (त्वः)। वसनीयता ( तल् ) ।
१२८
आर्यभाषाः अर्थ - ( तस्य ) षष्ठी - समर्थ ( योपधात् ) यकार उपधावाले (गुरूपोत्तमात् ) गुरु-उपोत्तमवाले प्रातिपदिक से (भाव:) भाव (च) और (कर्मणि) कर्म अर्थ में (वुञ्) वुञ् प्रत्यय होता है, त्व और तत् प्रत्यय तो होते ही हैं।
उदा० - रमणीय = रमण करने योग्य (सुन्दर) का भाव वा कर्म-रामणीयक (वुञ्) । रमणीयत्व (त्व) । रमणीयता (तल्) । वसनीय = आच्छादन करने योग्य (उत्तम वस्त्र ) का भाव वा कर्म-वासनीयम् (वुञ् ) । वसनीयत्व (त्व) । वसनीयता (तल्) ।
सिद्धि - रामणीयकम् । रमणीय + ङस् + वुञ् रामणीय+अक । रामणीयक+सु । रामणीयकम् ।
यहां षष्ठी-समर्थ, यकार उपधावाले एवं गुरु-उपोत्तमवाले 'रमणीय' शब्द से भाव और कर्म अर्थ में इस सूत्र से 'वुञ्' प्रत्यय है । 'युवोरनाक (७।१।२) से 'वु' के स्थान में 'अक' आदेश, पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही - वासनीयकम् ।
वुञ्
(६) द्वन्द्वमनोज्ञादिभ्यश्च । १३२ ।
प०वि० - द्वन्द्व-मनोज्ञादिभ्यः ५ । ३ च अव्ययपदम् ।
सo - मनोज्ञ आदिर्येषां ते मनोज्ञादय:, द्वन्द्वश्च मनोज्ञादयश्च ते द्वन्द्वमनोज्ञादय:, तेभ्य:-द्वन्द्वमनोज्ञादिभ्यः (बहुव्रीहिगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - तस्य भावः कर्मणि, च, वुञ् इति चानुवर्तते । अन्वयः-तस्य द्वन्द्वमनोज्ञादिभ्यश्च भावे कर्मणि च वुञ् । अर्थ: तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यो द्वन्द्वसंज्ञकेभ्यो मनोज्ञादिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यो भावे कर्मणि चार्थे वुञ् प्रत्ययो भवति, त्वतलौ तु भवत
एव ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
