Page Text
________________
कुन्दकुन्दविरचितः
[अ० १, गा०५४जं पेच्छदो अमुत्तं मुत्तेसु अदिदियं च पच्छण्णं । सयलं सगं च इदरं तं णाणं हवदि पच्चक्खं ॥५४॥ यत्प्रेक्षमाणस्यामूर्त मूर्तेष्वतीन्द्रियं च प्रच्छन्नम् ।
सकलं स्वकं च इतरत् तद्ज्ञानं भवति प्रत्यक्षम् ॥५४॥ अतीन्द्रियं हि ज्ञानं यदमूर्त यन्मर्तेष्वप्यतीन्द्रियं यत्मच्छन्नं च यत्सकलं स्वपरविकल्पान्तःपाति प्रेक्षत एव । तस्य खल्वमूर्तेषु धर्माधर्मादिषु, मूतष्षप्यतीन्द्रियेषु परमाण्वादिषु द्रव्यप्रच्छनेषु कालादिषु क्षेत्रमच्छन्नेष्वलोकाकाशमदेशादिषु, कालप्रच्छन्नेष्वसांपतिकपर्यायेषु, भावप्रच्छनेषु स्थूलपर्यायान्तलीनसूक्ष्मपर्यायेषु सर्वेष्वपि स्वपरव्यवस्थाव्यवस्थितेष्वस्ति द्रष्टुलं प्रत्यक्षखात् । प्रत्यक्षं हि ज्ञानमुद्भिन्नानन्तशुद्धिसनिधानमनादिसिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धमेकमेवाक्षनामानमात्मानं प्रतिनियतमितरसामग्रीममृगयमाणमनन्तशक्तिसद्भावतोऽनन्ततामुपगतं दहनस्येव यदन्तीन्द्रियं ज्ञानं कर्तृ पेच्छदो प्रेक्षमाणपुरुषस्य जानाति । किं किम् । अमुत्तं अमूर्तमतीन्द्रियनिरुपरागसदानन्दैकसुखस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृति समस्तामूर्तद्रव्यसमूहं मुत्तेसु अदिदियं च मूर्तेषु पुद्गलद्रव्येषु यदतीन्द्रियं परमाण्वादि पच्छण्णं कालाणुप्रभृतिद्रव्यरूपेण प्रच्छन्नं व्यवहितमन्तरितम् , अलोकाकाशप्रदेशप्रभृति क्षेत्रप्रच्छन्न, निर्विकारपरमानन्दैकसुखास्वादपरिणतिरूपपरमात्मनो वर्तमानसमयगतपरिणामास्तत्प्रभृतयो ये समस्तद्रव्याणां वर्तमानसमयगतपरिणामास्ते कालप्रच्छन्नाः, तस्यैव परमात्मनः सिद्धरूपशुद्धव्यञ्जनपर्यायः शेषद्रव्याणां च ये यथासंभवं व्यञ्जनपर्यायास्तेष्वन्तर्भूताः प्रतिसमयप्रवर्तमानषट्प्रकारप्रवृद्धिहानिरूपा अर्थपर्याया भावप्रच्छन्ना भण्यन्ते । सयलं तत्पूर्वोक्तं समस्तं ज्ञेयं द्विधा भवति । कथमितिचेत् । सगं च इदरं किमपि यथासंभवं स्वद्रव्यगतं इतरत्परद्रव्यगतं च तदुभयं यतः कारणाजानाति तेन कारणेन तं णाणं तत्पूर्वोक्तज्ञानं हवदि भवति । कथंभूतम् । पच्चक्खं प्रत्यक्षमिति । अत्राह शिष्यःज्ञानप्रपश्चाधिकारः पूर्वमेव गतः, अस्मिन् सुखप्रपञ्चाधिकारे सुखमेव कथनीयमिति । परिहारमाह-यदतीन्द्रियं ज्ञानं पूर्व भणितं तदेवाभेदनयेन सुखं भवतीति ज्ञापनार्थम् , अथवा ज्ञानस्य मुख्यवृत्त्या तत्र पुरुषका [ यद् ज्ञानं ] जो ज्ञान [ अमूर्त ] धर्म, अधर्म, आकाश, काल, जीव इन पाँच अमूर्तीक द्रव्योंको [च ] और [ मूर्तेषु ] मूर्तीक अर्थात् पुद्गलद्रव्योंके पर्यायोंमें [ अतीन्द्रियं] इंद्रियोंसे नहीं ग्रहण करने योग्य परमाणुओंको [ प्रच्छन्नं ] द्रव्य, क्षेत्र, काल, भावसे गुप्त पदार्थोंको [ सकलं स्वकं] सब ही स्वज्ञेय [च] और [इतरं] परज्ञेयोंको जानता है। [ तत् ] वह ज्ञान [प्रत्यक्षं] इंद्रिय विना केवल आत्माके आधीन [ भवति ] होता है । भावार्थ-जो सबको जानता है, उसे प्रत्यक्षज्ञान कहते हैं । इस ज्ञानमें अनंत शुद्धता है । अन्य सामग्री नहीं चाहता, केवल एक अक्षनामा आत्माके प्रति निश्चिन्त हुआ प्रवर्तता है, और अपनी शक्तिसे अनंत स्वरूप है । जैसे अग्नि (आग) ईंधनके आकार है, वैसे ही यह ज्ञान ज्ञेयाकारोंको नहीं छोड़ता है, इसलिये अनन्तस्वरूप है । इस प्रकार प्रत्यक्षज्ञानकी महिमाको कोई दूर नहीं कर सकता । इसलिये अनन्तस्वरूप है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003289 |
| Book Title | Pravachanasara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | A N Upadhye |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1964 |
| Total Pages | 612 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 16 MB |