Ganittilakam Savrtuttikam

SR No.: 003174
Original Sutra Author: N/A
Author: Hiralal R Kapadia
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Publication Year: 1937
Total Pages: 214
Language: Hindi
Classification: Book_Devnagari
File Size: 11 MB

Page 113

गणिततिलकम्
[श्रीपतिखेनोद्धृतान् दश च कः खगुणो निजाध
युक्तस्त्रिभिश्च गुणितः खहृतस्त्रिषष्टिः॥" न्यासः-{ • } एतत् पञ्चयुतं जातं पञ्च, यथा ५। खवर्गन्यासः { . } खवर्गमूलन्यासः { } । खघनन्यासः { • }। खघनमूलन्यासः { } | खगुणांश्च पञ्च ५ खमेव न्यासः{/} । खेनोद्धृतान् दश च । खभक्ता दश खमेव । न्यासः{१:/° }। तथाऽङ्कोऽङ्कोऽज्ञातोऽपि खगुणो निजाधंन मूलवृत्त्या सप्तादिना युतस्त्रिगुणः सन् खहृतस्त्रिषष्टिदृश्यतया वर्तते । तथाहि चतुर्दशाङ्कः खगुणः {१} । अयं निजाधेन चतुर्दशार्धन-सप्तकेन युतो जात एकविंशतिः, त्रिगुणतया जाता त्रिषष्टिः । ततः खहृतास्त्रिषष्टिरेव अविकारी राशिः खस्थितो गुणकस्य भाग१० स्योपर्यधाशून्यत्वात् न्यासः, यथा {६} । एतदुदाहरणप्रपञ्चशेषं लीलावतीवृत्तौ ज्ञेयम् । अत्र ग्रन्थगौरवं स्यात् इति शून्यव्याप्तिरष्टपरिकर्मगता समाप्ता ॥
कलासवणे भागजातिःअथ रूपाणां ये भागा [भाग]भागभागा वा अधिका वा भागा अपवाह्या वा भागास्तेषां गुणनादि कथं स्यादित्याशङ्याह । अतः परं कलासवर्णनमारभ्यते । १५ स्पष्टम् । तत्रादौ भागजातौ करणसूत्रं वृत्तार्धमाह
अंशच्छेदौ छेदनाभ्यां विहन्यादन्योन्यस्य छेदसादृश्यहेतोः।' व्याख्या-उपर्यकोऽशः । अधोऽङ्कश्छेदः । ततो भाग अङ्कद्वयापेक्षित्वात् स्थानद्वये लिखितावंशच्छेदौ छेदनाभ्यामन्योन्यस्येति छेदाभ्यां मिथो विहन्यात् प्राच्यांशच्छेदौ अग्रेतनाङ्कच्छेदेन तथा अग्रेतनांशच्छेदौ प्राच्याङ्कच्छेदेन २० गुणयेत् । यथा उभावपि छेदौ मिथो गुणितौ सदृशौ भवतः, अंशास्तु भवन्तु मा वेत्यर्थः॥
अत्रोद्देशकवृत्तेनैकमुदाहरणमाहदलं त्रिभागश्चरणः षडंशः, पञ्चांशकः सप्तमभाग एव ।।
भागानमून् तुल्यहरान् प्रचक्ष्व, कलासवर्णे यदि कौशलं ते ॥' २५ व्याख्या-रूपस्य दलं रूपस्य त्रिभाग इत्यादि योज्यम् । शेषं स्पष्टम् । न्यासः {३|3||||६|3} । अत्र भागजातित्वान्मिथोऽङ्कद्वयस्य २ प्रक्रिया कार्या । तथाद्वि(हि?)प्रथममङ्कद्वये मिथच(श)छेदनाभ्यां यथा द्विकाधस्त्रिकं त्रिकाधो द्वौ तयोयथा {813}। ततस्त्रिगुण एको जातास्त्रयः, त्रिगुणौ द्वौ जाताः षट् । तथा द्विगुण १ वसन्ततिलका । २ शालिनी । ३ उपजातिः ।