Page Text
________________
स्वामिकार्तिकेयानुप्रेक्षा
[गा० ३९२भिषेककरणे ५। पुनरप्येषां विकल्पा: अन्येऽपि पूजाविशेषाः सन्तीति । वार्ता असिमषिकृषिवाणिज्यादिशिल्पिकर्मभिविशुद्धवृत्त्या अर्थोपार्जनमिति । दत्तिः दया १ पात्र २ सम ३ सकलभेदा ४ चतुर्विधा । तत्र दयादत्तिः अनुकम्पया अनुग्राह्येभ्यः प्राणिभ्यस्त्रिशुद्धिमिरभयदानम् १। पात्रदत्तिः महातपोधनेभ्यः प्रतिग्रहार्चनादिपूर्वक निरवद्याहारदानं ज्ञानसंयमोपकरणादिदानं च २ । समदत्तिः खसमक्रियाय मित्राय निस्तारकोत्तमाय कन्याभूमिसुवर्णहस्त्यश्वरथरत्नादिदानं, खसमानाभावे मध्यमपात्रस्यापि दानम् ३ । सकलदत्तिः आत्मीयखसंततिस्थापनार्थ पुत्राय गोत्रजाय वा धर्म धनं च समर्प्य प्रदानमन्वयदत्तिश्च सैव ४ । तथा चोक्तं । “जं उप्पजइ दव्वं तं कायव्वं च बुद्धिवंतेण । छब्भायगयं सव्वं पढमो भागो हु धम्मस्स ॥१॥ बीओ भागो गेहे दायव्वो कुटुंबपोसणत्थेण । तइओ भागो भोगे चउत्थओ सयणवग्गम्हि ॥ २॥ सेसा जे बे भागा ठायव्वा होति ते वि पुरिसेण । पुजामहिमाकज्जे अहवा कालावकालस्स ॥३॥” इति । स्वाध्यायः तत्त्वज्ञानस्य अध्ययनमध्यापन स्मरणं च । संयमः पञ्चाणुव्रतप्रवर्तनम्। तपः अनशनादिद्वादशविधानुष्ठानम् । इति आर्यषट्कर्मनिरता गृहस्था द्विविधा भवन्ति । जातिक्षत्रियास्तीर्थक्षत्रियाश्चेति । तत्र जातिक्षत्रियाः क्षत्रिय १ ब्राह्मण २ वैश्य ३ शुद्ध ४ भेदाचतुर्विधाः १ । तीर्थक्षत्रियाः खजीवनविकल्पादनेकधा विद्यन्ते २ । वानप्रस्थाः अपरिगृहीतजिनरूपा वस्त्रखण्डधारिणो निरतिशयतपःसमुद्यता भवन्ति । भिक्षवो जिनरूपधारिणस्ते बहुधा भवन्ति । अनगारा यतयो मुनय ऋषयश्चेति । तत्र अनगाराः सामान्यसाधव उच्यन्ते। यतयः उपशमक्षपक श्रेण्यारूढा भण्यन्ते । मुनयः अवधिमनःपर्ययज्ञानिनः केवलिनश्च कथ्यन्ते । ऋषयः ऋद्धिं प्राप्तास्ते चतुर्विधाः, राजब्रह्मदेवपरमऋषिभेदात् । तत्र राजर्षयः विक्रियाक्षीणद्धिप्राप्ता भवन्ति १, ब्रह्मर्षयः बुद्ध्योषध्यर्द्धियुक्ताः कीर्त्यन्ते २, देवर्षयः गगनगमनर्द्धिसंपन्नाः पठ्यन्ते ३, परमर्षयः केवलज्ञानिनो निगद्यन्ते ४ । अपि च वृत्तम् । 'देशप्रत्यक्षवित्केवलभृदिह मुनिः स्यादृषिः प्रोद्गतद्धिरारूढश्रेणियुग्मोऽजनि यतिरनगारोऽपरः साधुरुक्तः । राजा ब्रह्मा च देवः परम इति ऋषिर्विक्रियाक्षीणशक्ति प्राप्तो बुढ्यौषधीशो वियदयनपटुर्विश्ववेदी क्रमेण ॥ ३९१॥ इति श्रीस्वामिकार्तिकेयानुप्रेक्षायां शुभचन्द्रदेवविरचितटीकायां श्रावकधर्मव्याख्यानं समाप्तम् ॥ अथ यतिधर्म व्याचष्टे
जो रयण-त्तय-जुत्तो खमादि-भावेहिं परिणदो णिचं ।
सव्वत्थ वि मज्झत्थो सो साहू भण्णदे धम्मो ॥ ३९२॥ [छाया-यः रत्नत्रययुक्तः क्षमादिभावैः परिणतः नित्यम् । सर्वत्र अपि मध्यस्थः स साधुः भण्यते धर्मः ॥ स साधुः, साधयति रत्नत्रयमिति साधुः, धर्मः भण्यते कथ्यते, कारणे कार्योपचारात् । स कः । यः नित्यं सदा निरन्तरं रत्नत्रययुक्तः व्यवहारनिश्चयभेदाभेदसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रैः सहितः । पुनः कीदृक्षः । क्षमादिभावैः परिणतः उत्तमक्षमादिप्रकारके होते हैं –जातिक्षत्रिय और तीर्थक्षत्रिय । जातिक्षत्रिय क्षत्रिय, ब्राह्मण, वैश्य और शूद्रके. भेदसे चार प्रकारके होते हैं । और तीर्थक्षत्रिय अपनी जीविकाके भेदसे अनेक प्रकारके होते हैं । जो खंडवस्त्र धारण करते हैं और तपस्यामें लगे रहते हैं वे वानप्रस्थ कहे जाते हैं। जिनरूपके धारकोंको भिक्षु कहते हैं । ये भिक्षु अनेक प्रकारके होते हैं । सामान्य साधुओंको अनगार कहते हैं । जो साधु उपशम अथवा क्षपक श्रेणिपर आरूढ होते हैं उन्हें यति कहते हैं । अवधिज्ञानी, मनःपर्ययज्ञानी और केवलज्ञानियोंको मुनि कहते हैं। ऋद्धिधारी साधुओंको ऋषि कहते हैं। ऋषिके चार भेद हैं-राजर्षि, ब्रह्मर्षि, देवर्षि और परमर्षि । विक्रिया ऋद्धि और अक्षीण ऋद्धिके धारी साधुओंको राजर्षि कहते हैं । बुद्धि ऋद्धि और औषध ऋद्धि धारिओंको ब्रह्मर्षि कहते हैं। आकाशगामिनी ऋद्धिके धारकोंको देवर्षि कहते हैं, और केवलज्ञानियोंको परमर्षि कहते हैं । इस प्रकार श्रावक धर्मका निरूपण समाप्त हुआ ॥ ३९१ ॥ अब मुनिधर्मको कहते हैं । अर्थजो रत्नत्रयसे युक्त होता है, सदा उत्तम क्षमा आदि भावोंसे सहित होता है और सबमें मध्यस्थ रहता है वह साधु है और वही धर्म है ॥ भावार्थ-जो व्यवहार और निश्चयरूप सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान
१ भावेण।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002713 |
| Book Title | Kartikeyanupreksha |
| Original Sutra Author | Swami Kumar |
| Author | A N Upadhye, Kailashchandra Shastri |
| Publisher | Paramshrut Prabhavak Mandal |
| Publication Year | 2005 |
| Total Pages | 594 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari, Religion, & Spiritual |
| File Size | 15 MB |