________________
३४६
सामान्यकाण्ड: ६] 'मणिप्रभा'व्याख्योपेतः
१ज्जङ्गमन्तु त्रसं चरम । चराचरं जगदिङ्गं चरिष्णु चारथ चञ्चलम् ॥ १० ॥ तरलं कम्पनं कम्प्रं परिप्लवचलाचले । चटुलं चपलं लोलं चलं पारिप्लवास्थिरे ॥११॥ ३ऋजावजिह्मप्रगुणा४ववाग्रेऽवनतानते । ५कुश्चितं नतमाविद्धं कुटिलं वक्रवेल्लिते ॥ २॥ वृजिनं भङ्गरं भुग्नमरालं जिह्ममूर्मिमत् । ६अनुगेऽनुपदाऽन्वक्षान्वन्च्ये काक्येक एककः ।। ६३ ।। ८एकात्तानायनसगोग्राण्यकांग्रश्च तद्गतम् । अनन्यवृत्त्येकायनगतश्चास्थाद्यमादिमम् ॥१४॥ पौरस्त्यं प्रथमं पूर्वमादिरग्र१०मथान्तिमम् ।। जघन्यमन्त्यं चरममन्तः पाश्चात्त्यपश्चिमे ।। ६५ ॥
१. 'जङ्गम ( चलने-फिरनेवाले, यथा-देव, मनुष्य, पशु, पक्षी आदि ) के ७ नाम हैं-जङ्गमम् , त्रसम् , चरम् , चराचरम् , जगत् , इङ्गम् , चरिष्णु ।।
२. 'चञ्चल'के १२ नाम हैं-चञ्चलम् , तरलम् , कम्पनम् , कम्प्रम् , परिप्लवम्, चलाचलम् , चटुलम् , चपलम् , लोलम् , चलम् , पारिप्लवम् , अस्थिरम् ॥
३. 'सीधा, टेढा नहीं के ३ नाम हैं- ऋजुः, अजिह्म:, प्रगुण: ।। ४. 'अधोमुख'के ३ नाम है-अवाग्रम , अवनतम् , अानतम् ।।
५. 'टेढ़े'के १२ नाम हैं-कुञ्चितम् , नतम् , अाविद्धम् , कुटिलम् , वक्रम , वेल्लितम् , वृजिनम् , भङ्गरम् , भुग्नम् , अरालम् , जिझम् , अमिमत् ।।
६. 'अनुगामी पीछे चलनेवाले' के ४ नाम हैं-अनुगम , अनुपदम , अन्वक्षम , अन्त्रक (-न्वञ्च ।+ अनुचरः, अनुगामी, -मिन् )।
७. 'अकेले, अद्वितीय के ३ नाम है-एकाकी (-किन् ), एकः, एककः (+अवगणः, अद्वितीयः असहायः, एकल:)॥
८. 'एकाग्र के ८ नाम हैं-एकतानम् , एकायनम , एकसर्गम् , एकाग्रम् , ऐकाग्रम् , तद्गतम् , अनन्यवृत्ति (-त्तिन् ), एकायनगतम् ।।
६. 'पहले, आदिम'के ७ नाम हैं-आद्यम् , अादिमम , पौरस्त्यम , प्रथमम् , पूर्वम् , आदिः, अग्रम् ।।
१०. 'अन्तिम, आखिरी, अन्तवाले' के ७ नाम हैं-अन्तिमम् , जघन्यम , अन्त्यम् , चरमम् , अन्तः (पु), पाश्चात्त्यम् , पश्चिमम् ।।
