SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 381
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ ३३६ अभिधानचिन्तामणिः -श्वथ कबुरः। किम्मीर एतः शबलश्चित्रकल्माषचित्रलाः ॥ ३४ ॥ २शब्दो निनादो निर्घोषः स्वानो ध्वानः स्वरो ध्वनिः। ... निर्झदो निनदो हादो निःस्वानो निःस्वनः स्वनः॥ ३५ ॥ रवो नादः स्वनिर्घोषः संव्याङभ्यो राव आरवः । कणनं निकण: काणो निकवाणश्च करणो रणः ॥ ३६ ॥ ३षड्जषेभगान्धारा मध्यमः पञ्चमस्तथा। धैवतौ निषधः सप्त तन्त्रीकण्ठोद्भवाः स्वराः ॥ ३७॥ . ... १. 'कबुर, चितकबरे रंग के ७ नाम है-कबुर:, किम्मीरः, एतः, शबल:, चित्रः, कल्माषः, चित्रलः ॥ . २. 'शब्द, ध्वनि, श्रावाज'के २७ नाम हैं-शब्दः, निनादः; निर्घोषः, स्वानः, ध्वानः, स्वरः, ध्वनिः, निींदः, निनदः, हादः, निःस्वानः, निःस्वनः, स्वनः, रवः (+रावः), नादः, स्वनिः, घोषः, संरावः, विरावः, श्रारावः, आरवः, क्वणनम् , निक्कणः, क्वाणः, निक्काण:, कण: रणः ॥ ३. 'षडजः, ऋषभः, गान्धारः, मध्यमः, पञ्चमः, धैवतः, निषधःये सात तन्त्री तथा कण्ठसे उत्पन्न होनेवाले स्वर हैं, अतः इन्हें 'स्वराः' कहते हैं। विमर्श-वीणाके दो भेद हैं-एक काष्ठमयी वीणा तथा दूसरी शारीरी वीणा; उनमें काष्ठमयी वीणामें तन्त्री (तार ) से तथा शारीरी वीणामें कण्ठसे उक्त स्वरोंकी उत्पत्ति होती है उनमें से 'षडज' को मोर, 'ऋषभ'को गौ, 'गान्धार'को अज तथा भेंड, 'मध्यम'को क्रौञ्च पक्षी, 'पञ्चमको वसन्त अतुमें कोयल, 'धेवत'को घोड़ा और निषाद'को हाथी बोलता है। इस सम्बन्धमें विशेष जिज्ञासु व्यक्तिको 'अमरकोष'का मत्कृत 'मणि प्रभा' नामक राष्ट्रभाषानुवादकी 'श्रमरकौमुदी' नामकी टिप्पणी देखनी चाहिए । १. तदुक्तं हेमचन्द्राचार्येणाम्यैव ग्रन्थस्य स्वोपज्ञवृत्तौ-"घडभ्यो जायते षड्जः । यद्वयाडि:'कण्ठादुत्तिष्ठते व्यक्तं षड्ज: षड्भ्यस्तु जायते। कण्ठोरस्तालुनासाभ्यो, जिह्वाया दशनादपि ।।' ऋषभो गोमतसंवादित्वात् । तदाह व्याडि:'वायु: ममुत्थितो नाभेः कण्ठशी समाहतः। नर्दवाषभन्यस्मात्तेनेष ऋषभः स्मृतः ।।' गां वाचं धारयति गान्धारः, गन्धवहपियत्ति वा । यदाह
SR No.002275
Book TitleAbhidhan Chintamani
Original Sutra AuthorHemchandracharya
AuthorNemichandra Siddhant Chakravarti, Hargovind Shastri
PublisherChaukhamba Vidyabhavan
Publication Year1966
Total Pages566
LanguageSanskrit, Hindi
ClassificationBook_Devnagari
File Size9 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy