Page Text
________________
સદાચરણ : એક બૌદ્ધિક વિમર્શ
કારણ માની શકાય છે. જ્યારે કોઈપણ આચરણનું નૈતિક ન કરો) ની નિયમાવલીઓનાં નૈતિક ફરમાન સ્વીકાર કરે છે મૂલ્યાંકન કરીએ છીએ તો આપણી સામે નીતિ સંબંધી કોઈ તેમાં પણ પ્રથમ તો આ પ્રશ્ન ને માટે મતભેદ છે કે જાતિ, સમાજ, માપદંડ, પ્રતિમાન કે માનક (Standard) અવશ્ય હોય છે. રાજ્ય શાસન અને ધર્મગ્રંથ દ્વારા પ્રસ્તુત અનેક નિયમાવલીમાંથી જેના આધારે વ્યક્તિનાં ચારિત્ર, આચરણ અથવા કર્મનું નૈતિક કોનો સ્વીકાર કરવો ? પુન: પ્રત્યેક જાતિ, રાજ્ય અને ધર્મ ગ્રંથ મૂલ્યાંકન (Maral valuation) કરીએ છીએ. વિભિન્ન દેશ, દ્વારા પ્રસ્તુત આ નિયમાવલીઓ પણ અલગ અલગ છે. આવી કાલ, સમાજ અને સંસ્કૃતિઓમાં આ નૈતિક માપદંડ કે પ્રતિમાન રીતે બાહ્ય વિધાનવાદ નૈતિક પ્રતિમાનનો કોઈ એક સિદ્ધાંત અલગ અલગ રહે છે અને સમયે સમયે તેમાં પરિવર્તન થતાં પ્રસ્તુત કરી શકવામાં અસમર્થ છે. સમકાલીન અનુમોદનાત્મક રહ્યાં છે. પ્રાચીન ગ્રીક સંસ્કૃતિમાં જ્યાં સાહસ અને ન્યાયને સિદ્ધાંત (Approbative Theories) જે નૈતિક પ્રતિમાનને નૈતિકતાનું પ્રતિમાન મનાતું હતું ત્યાં પરવર્તી ઈસાઈ સંસ્કૃતિમાં વ્યક્તિગત, રુચિ સાપેક્ષ અથવા સામાજિક અનુમોદન પર સહનશીલતા અને ત્યાગને નૈતિકતાનું પ્રતિમાન માનવા લાગ્યા. નિર્ભર માને છે. કોઈ એક સાર્વભૌમ નૈતિક પ્રતિમાનનો દાવો આ એક વાસ્તવિકતા છે કે નૈતિક પ્રતિમાન કે નૈતિકતાના માપદંડ કરવામાં અસમર્થ છે. વ્યક્તિઓનું રુચિ વૈવિધ્ય અને સામાજિક અનેક રહેલા છે. તથા વિભિન્ન વ્યક્તિઓ અને વિભિન્ન સમાજ આદર્શોમાં દેખાતી ભિન્નતાઓ સુસ્પષ્ટ જ છે. ધાર્મિક અનુશંસા અલગ-અલગ નૈતિક પ્રતિમાનોનો ઉપયોગ કરે છે. માત્ર એટલું પણ અલગ અલગ હોય છે. એક ધર્મ જે કાર્યોનું અનુમોદન કરે જ નહીં એકજ વ્યક્તિ જીવનની ભિન્ન ભિન્ન પરિસ્થિતિઓમાં છે અને તેને નૈતિક ઠરાવે છે, બીજા ધર્મો તે જ કાર્યોનો નિષિદ્ધ ભિન્ન ભિન્ન નૈતિક પ્રતિમાનોનો ઉપયોગ કરે છે. નૈતિક કરે છે અને અનૈતિક ઠરાવે છે. વૈદિકધર્મ અને ઈસ્લામ જ્યારે પ્રતિમાનના આ પ્રશ્ન પર માત્ર જનસાધારણમાં જ નહીં પરંતુ પશુ બલિને વૈધ માને છે. ત્યારે જૈન વૈષ્ણવ અને બૌદ્ધધર્મ તેને નીતિવેત્તાઓમાં પણ ગહન મતભેદ છે.
અનૈતિક અને અવૈધ માને છે. નિષ્કર્ષ એ છે કે તે બધાં સિદ્ધાંતો નૈતિક પ્રતિમાનો (Moral standards) ની આ કોઈ એક સાર્વભૌમ નૈતિક પ્રતિમાનોનો દાવો કરવામાં અસમર્થ વિવિધતા અને પરિવર્તનશીલતાના કારણે અનેક પ્રશ્નો ઉપસ્થિત છે. જો નૈતિકતાની કસોટી વ્યક્તિગત રુચિ, સામાજિક થાય છે. શું કોઈ એવું સાર્વભૌમ નૈતિક પ્રતિમાન શક્ય છે, જેને અનુમોદન અથવા ધર્મશાસ્ત્રની અનુશંસાને માને છે. સાર્વલૌકિક અને સાર્વકાલિક માન્યતા પ્રાપ્ત થાય ? જો કે અનેક અંત:પ્રજ્ઞાવાદ અથવા સરલ શબ્દોમાં કહીએ તો નીતિવેત્તાઓએ પોતાના નૈતિક પ્રતિમાનને સાર્વલૌકિક, અંતરાત્માના અનુમોદનનો સિદ્ધાંત પણ કોઈ એક નૈતિક સાર્વકાલિન તથા સાર્વજનિક સિદ્ધ કરવાનો દાવો અવશય પ્રતિમાન આપવામાં અસમર્થ છે. જો કે એમ કહેવાય છે કે છે. પરંતુ જ્યારે તેઓ જ આપસમાં એકમત નથી. તો પછી અંતરાત્માનો નિર્ણય સરલ સહજ અને અપરોક્ષ હોય છે. છતાં તેમના આ દાવાને કેવી રીતે માન્ય કરી શકાય? નીતિશાસ્ત્રના પણ અનુભવ એ બતાવે છે કે અંતરાત્માના નિર્ણયોમાં એકરૂપતા ઈતિહાસની નિયમવાદી પરંપરામાં કબિલાના બાહ્ય નિયમોની નથી હોતી. પ્રથમતો સ્વયં અંત:પ્રજ્ઞાવાદી આ બાબતમાં એકમત અવધારણાથી લઈને અંતરાત્માના આદેશ સુધી તથા સાધ્યવાદી નથી કે આ અંત:પ્રજ્ઞાની પ્રકૃતિ શું છે તે બૌદ્ધિક છે કે ભાવના પરંપરામાં સ્થૂલ સ્વાર્થમૂલક સુખવાદથી પ્રારંભ કરીને બુદ્ધિવાદ, પરક, વળી એમ માનીએ કે બધાના અંતરાત્મા એક સરખા છે પૂર્ણતાવાદ અને મૂલ્યવાદ સુધી અનેક નૈતિક ફરમાન પ્રસ્તુત તે ઠીક નથી. કારણકે અંતરાત્માની સંરચના અને તેનો નિર્ણય કરાયાં છે.
પણ વ્યક્તિના સંસ્કારો પર આધારિત હોય છે. પશુબલિના જો આપણે નૈતિક મૂલ્યાંકનના આધારે નૈતિક આવેગો સંબંધમાં મુસ્લીમ અને જૈન પરિવારોમાં સંસ્કારીત વ્યક્તિઓના (Moral sentiments) ને સ્વીકારીએ છીએ તો નૈતિક અંતરાત્માનો નિર્ણય એક સરખો નહીં હોય. અંતરાત્મા કોઈ મલ્યાંકનમાં એકરૂપતા સંભવિત નહીં થાય કારણકે વ્યક્તિનિષ્ઠ સરલ તથ્ય નથી. જેવું અંત: પ્રજ્ઞાવાદ માને છે તેવું. પરંતુ આ નૈિતિક આવેગોમાં વિવિધતા સ્વભાવિક છે. નૈતિક આવેગોની વિવેકાત્મક ચેતનાનો વિકાસ પારિવારિક એવું સામાજિક સંસ્કારો આ વિવિધતાને સમકાલીન વિચારક એડવર્ડ વેસ્ટમાર્ક એ સ્વયં તથા પરિવેશ જન્ય તથ્યો દ્વારા નિર્મિત એક જટિલ રચના છે સ્વીકાર કર્યો છે. તેના અનુસાર આ વિવિધતાનું કારણ અને તે ત્રણે વાત આપણા અંતરાત્માને તથા તેના નિર્ણયોને વ્યક્તિઓનો પરિવેશ, ધર્મ અને વિશ્વાસમાં દેખાતી ભિન્નતા પ્રભાવિત કરે છે. છે. જે વિચારક કર્મના નૈતિક ઔચિત્ય અને અનૌચિત્યના આ રીતે સાધ્યવાદી સિદ્ધાંત પણ કોઈ સાર્વભૌમ નૈતિક નિર્ધારણ માટે વિધાનવાદી ફરમાન અપનાવે છે અને જાતિ, માનદંડનો દાવો નથી કરી શકતા. સર્વપ્રથમ તો તેમાં સમાજ, રાજ્ય કે ધર્મદ્વારા પ્રસ્તુત વિધિ નિષેધ (આ કરો કે આ "માનવજીવનનું સાધ્ય શું હોઈ શકે ?” આ પ્રશ્ન બાબત મતભેદ
For Private41 ersonal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001957 |
| Book Title | Charnanuyoga Part 2 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kanhaiyalal Maharaj |
| Publisher | Agam Anuyog Prakashan |
| Publication Year | 1998 |
| Total Pages | 630 |
| Language | Prakrit, Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, Agam, Canon, Conduct, & agam_related_other_literature |
| File Size | 18 MB |