________________
જે જીવો કર્મબંધનમાં ફસાયેલા હોય તે “સંસારી' જીવ કહેવાય છે અને જ્યારે તે જીવ કર્મબંધનમાંથી મુક્ત થઈને પોતાના શુદ્ધતમ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તે જીવ “સિદ્ધ' અથવા તો મુક્ત જીવ કે શુદ્ધાત્મા કહેવાય છે.
સંસારી જીવના જુદી જુદી દૃષ્ટિએ આ પ્રમાણે પ્રકારો પડે છે : (ક) ગતિશક્તિના આધારે સંસારી જીવના ત્રસ અને સ્થાવર (ચર અને અચર) એ બે પ્રકાર પાડવામાં આવે છે. (ખ) લિંગને આધારે સ્ત્રી, પુરુષ અને નપુંસક આ ત્રણ પ્રકાર પડે છે. (ગ) જીવની અવસ્થાના આધારે નારકી, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ આ ચાર પ્રકાર પડે છે. (ઘ) ઇંદ્રિયની સંખ્યાના આધારે એકેન્દ્રિય, દ્વિઇન્દ્રિય, ત્રિ-ઇન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય એમ પાંચ પ્રકાર પડે છે. (ચ) સ્વરૂપ અને બંધારણની દૃષ્ટિએ પૃથ્વીકાય, અપુકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય આ છ પ્રકાર પડે છે. ૨. અજીવ
અજીવ એ અચેતન દ્રવ્ય છે. એના પાંચ પ્રકાર આમ છે : (ક) પુદ્ગલ' તે રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શના ગુણથી યુક્ત રૂપી દ્રવ્ય છે અને
તેને ઇંદ્રિયો દ્વારા અનુભવી શકાય છે. પરમાણુ અને સ્કંધ એ તેના બે પ્રકારો છે. પુદ્ગલમાં બે શબ્દો છે : “પુત્’ અને ‘ગલ'. “પુદુ’ એટલે પૂરણ-વૃદ્ધિ-સંયોજન અને “ગલ” એટલે ગલન-હૃાસ-વિયોજન. આમ પુદ્ગલ એટલે વૃદ્ધિ-હાસ દ્વારા કે સંયોજન-વિયોજન દ્વારા પરિવર્તન
પામતું દ્રવ્ય. (ખ-ગ) “ધર્મ' એ જીવોને ગતિમાં સહાયક દ્રવ્ય છે અને “અધર્મ' એ સ્થિતિમાં
સહાયક દ્રવ્ય છે. આ બંને દ્રવ્યો ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય ન હોવા છતાં તેમના કાર્ય દ્વારા તેમનું અનુમાન કરી શકાય છે.
આકાશ' એ નિત્ય, વ્યાપક સૂક્ષ્મ દ્રવ્ય છે અને તે બીજા પદાર્થોને અવકાશ આપે છે. લોકાકાશ અને અલોકાકાશ એ બે તેના પ્રકારો છે. આપણું સમગ્ર વિશ્વ લોકાકાશમાં આવી જાય છે, જ્યારે તેની ઉપર
આવેલ અલોકાકાશમાં સજીવ-નિર્જીવ કોઈ પદાર્થ હોતો નથી. (૨) “કાળ' એ નિત્ય, અનંત રૂપરહિત અજીવ દ્રવ્ય છે. તે અવિભાજ્ય અને
જ્ઞાનસારનું તત્ત્વદર્શન
66.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
