________________
પ્રાસ્તાવિક
૧
મહારાષ્ટ્ર પ્રદેશ, જેની જનભાષા મરાઠી કહેવાય છે, સાથે જૈનધર્મનો સંબંધ જૂનો છે. આ પ્રદેશના ગજપંથ પર્વતને સાત બલભદ્રોનું નિર્વાણસ્થાન માનવામાં આવ્યું છે, તુંગી પર્વતને રામ તથા કુંથુગિરિ પર્વતને કુલભૂષણ-દેશભૂષણનું મુક્તિસ્થાન માનવામાં આવ્યું છે. પ્રભાવકચરિતની કથાઓ અનુસાર વજ્રસેન, કાલક, પાદલિપ્ત, સિદ્ધસેન વગેરે આચાર્યોએ મહારાષ્ટ્રમાં વિહાર કર્યો હતો. નયનન્દિના સકલ-વિધિવિધાન કાવ્ય અનુસાર આચાર્ય વીરસેન, જિનસેન, મહાકવિ ધનંજય, તથા મહાકવિ સ્વયંભૂદેવનું નિવાસસ્થાન વાટગ્રામ વહાડ (વિદર્ભ) દેશમાં હતું જે મહારાષ્ટ્રના પૂર્વ ભાગ (વિશેષતઃ અમરાવતી, અકોલા, યવતમાલ અને બુલડાણા જિલ્લા)નું પ્રચલિત નામ છે. ધારાશિવ (ઉસ્માનાબાદ), અંકાઈ (મનમાડ પાસે), અંજનેરી (નાસિક પાસે), એલોરા વગેરેના ગુફામંદિરોથી તથા કોલ્હાપુર, પૈઠન, શિરપુર વગેરેના મંદિરોથી આ પ્રદેશમાં જૈન સમાજની સમૃદ્ધ અવસ્થાની ખબર પડે છે.
૧.
મહારાષ્ટ્રના ઈતિહાસનો પ્રારંભ ઈસા પૂર્વ પ્રથમ શતાબ્દીમાં સાતવાહન રાજવંશથી થાય છે. ત્યારે મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃત આ પ્રદેશની જનભાષા અને રાજભાષા હતી. કાલાંતરે આ ભાષાનું જે પરિવર્તિત રૂપ લોક-વ્યવહારમાં રૂઢ થયું તેને અપભ્રંશ કહેવામાં આવે છે. સાતમી-આઠમી શતાબ્દીમાં પ્રૌઢ સાહિત્યના માધ્યમ રૂપે પ્રતિષ્ઠિત આ અપભ્રંશથી જ મરાઠી, ગુજરાતી, હિંદી વગેરે ભાષાઓ વિકસિત
થઈ. આથી કેટલાક વિદ્વાનોએ અપભ્રંશ રચનાઓને પ્રાચીન હિંદી કહી છે તો કેટલાકે તેને રાષ્ટ્રકૂટકાલીન મરાઠી પણ કહી છે.
૧. તીર્થવંદનસંગ્રહ (જીવરાજ ગ્રંથમાલા, શોલાપુર, ૧૯૬૫) પૃ. ૧૩૦, ૧૩૭ તથા ૧૪૭. ૨. પ્રભાવક ચરિત (નિર્ણયસાગર પ્રેસ, મુંબઈ, ૧૯૦૯) પૃ. ૧૨, ૪૪, ૬૭, ૧૦૨. ૩. જૈન ગ્રંથ પ્રશસ્તિ સંગ્રહ, ભા. ૨ (વીર સેવા મંદિર, દિલ્હી, ૧૯૬૩) પૃ. ૨૭. ૪. જુઓ સહ્યાદ્રિ માસિક (પૂના, એપ્રિલ, ૧૯૪૧)માં પ્રકાશિત ડૉ. તગારનો લેખ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
