________________
છઠ્ઠ પ્રકરણ
અન્ય કર્મસાહિત્ય ભારતીય તત્ત્વચિન્તનની ત્રણ મુખ્ય શાખાઓ છે – વૈદિક, બૌદ્ધ અને જૈન. આ ત્રણે પરંપરાઓના સાહિત્યમાં કર્મવાદનો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. વૈદિક અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં કર્મ સંબંધી વિચાર એટલો અલ્પ છે કે તેમાં કર્મ વિશેનો કોઈ ખાસ ગ્રન્થ જણાતો નથી. એથી ઊલટું જૈન સાહિત્યમાં કર્મ સંબંધી અનેક ગ્રન્થ મળે છે. જૈન પરંપરામાં કર્મવાદનું બહુ જ સૂક્ષ્મ, સુવ્યવસ્થિત અને અતિ વિસ્તૃત વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. કર્મવિષયક સાહિત્યનું જૈન સાહિત્યમાં નિઃસંદેહ મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. આ સાહિત્ય “કર્મશાસ્ત્ર’ કે ‘કર્મગ્રન્થ'ના રૂપમાં પ્રસિદ્ધ છે. સ્વતન્ચ કર્મગ્રન્થોથી અતિરિક્ત આગમ વગેરે જૈન ગ્રન્થોમાં પણ અહીંતહીં કર્મવિષયક ચર્ચાઓ જોવા મળે છે.
ભગવાન મહાવીરના સમયથી વર્તમાન સમય સુધી કર્મશાસ્ત્રનું જે સંકલન થયું છે તેના સ્થૂળ રૂપમાં ત્રણ વિભાગ કરી શકાય : પૂર્વાત્મક કર્મશાસ્ત્ર, પૂર્વોદ્ધત કર્મશાસ્ત્ર અને પ્રાકરણિક કર્મશાસ્ત્ર. જૈન પરંપરાને અભિમત ચૌદ પૂર્વોમાંથી આઠમું પૂર્વ જેને “કર્મપ્રવાદ' કહેવામાં આવે છે તે કર્મવિષયક જ હતું. એનાથી અતિરિક્ત બીજા પૂર્વના એક વિભાગનું નામ “કર્મપ્રાકૃત' અને પાંચમા પૂર્વના એક વિભાગનું નામ “કષાયપ્રાભૃત હતું. આ બંનેમાં પણ કર્મવિષયક વર્ણન હતું. વર્તમાનમાં શ્વેતાંબર અને દિગંબર બંનેય સંપ્રદાયોમાં ઉક્ત પૂર્વાત્મક કર્મશાસ્ત્ર પોતાના અસલ રૂપમાં અસ્તિત્વ ધરાવતું નથી. પૂર્વોદ્ધત કર્મશાસ્ત્ર સાક્ષાત્ પૂર્વસાહિત્યમાંથી ઉદ્ભત કરવામાં આવ્યું છે, એવો ઉલ્લેખ શ્વેતાંબર અને દિગંબર બંને સંપ્રદાયોના ગ્રંથોમાં મળે છે. આ સાહિત્ય બંને સંપ્રદાયોમાં આજ પણ મળે છે. સંપ્રદાયભેદને કારણે એનાં નામોમાં વિભિન્નતા મળે છે. દિગંબર સંપ્રદાયમાં મહાકર્મપ્રકૃતિપ્રાભૃત (પખંડાગમ) અને કષાયપ્રાભૃત એ બે ગ્રન્થ પૂર્વોદ્ધત મનાય છે. શ્વેતાંબર સંપ્રદાયની માન્યતા અનુસાર કર્મપ્રકૃતિ, શતક, પંચસંગ્રહ અને સપ્તતિકા એ ચાર ગ્રન્થ પૂર્વોદ્ધત કર્મશાસ્ત્રમાં સમાવેશ પામે છે. પ્રાકરણિક કર્મશાસ્ત્રમાં કર્મવિષયક અનેક નાનામોટા ગ્રંથોનો સમાવેશ
૧.જુઓ કર્મગ્રન્થ પ્રથમ ભાગ (પં. સુખલાલજીકૃત હિન્દી અનુવાદ), પ્રસ્તાવના, પૃ. ૧૫-૧૬.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
