Page Text
________________
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પરિચ્છેદ ૬-૨૦
૨૧
સૂત્રાર્થ- કોઈપણ ક્રિયા ક્રિયાવાન (એવા પદાર્થ) થી એકાન્ત અભિનન જ છે કે ભિન્ન જ છે. આ પક્ષ ઉચિત નથી. કારણકે એમ માનવામાં પ્રતિનિયત એવો ક્રિયા અને ક્રિયાપાનના સંબંધનો ભંગ જ થવાનો પ્રસંગ આવે. || ૬-૨થા.
ટીકાર્થ- કોઈપણ વિવક્ષિત ક્રિયા, ક્રિયાવાન્ પદાર્થથી અભિન્ન જ છે. એમ બૌદ્ધદર્શન માને છે. અને ભિન્ન જ છે એમ વૈશેષિકાદિદર્શન માને છે. અને ભિન્નાભિન્ન છે એમ સ્યાદ્વાદી એવા જૈનદર્શનકાર માને છે. તેથી મૂલસૂત્રમાં ન મરૈવ આ પદ લખવા વડે બૌદ્ધ સ્વીકારેલ એકાન્ત અભેદવાદનું અને મિરૈવ આ પદ લખવા વડે વૈશેષિકાદિએ સ્વીકારેલ એકાન્ત ભેદવાદનું ગ્રંથકારશ્રી ખંડન કરતાં કહે છે કે
જો ક્રિયાથી ક્રિયાવાન્ (એવા પદાર્થ)નો એકાત્ત અભેદમાત્ર જ માનીએ તો કાં તો ક્રિયાવાન્ એવો પદાર્થ માત્ર જ રહે અથવા ક્રિયામાત્ર જ રહે. આ બે માંથી કોઈપણ એક જ પારમાર્થિકપણે કહેવાય, પરંતુ “બે છે” એમ ન કહેવાય. જો ક્રિયા અને ક્રિયાવાન્ એમ બે છે એવું કહીએ તો, તત્ત્વદ્રય સ્વીકારવાથી એકાન્ત માનેલા અભેદનો વિરોધ આવે, તત્ત્વ છે માનો તો એકાન્ત અભેદ માન્યો ન કહેવાય. તત્ત્વ બે થવાથી કથંચિત્ ભેદ આવે જ. (આ એકાન્તાભેદનું ખંડન થયું).
હવે જો ક્રિયા અને ક્રિયાવાની વચ્ચે એકાના ભેદમાત્ર જ માનો તો આ ક્રિયા વિવક્ષિત અમુક પદાર્થની જ થઈ છે. એમ ક્રિયા અને ક્રિયાવાની વચ્ચે સંબંધનું અવધારણ થઈ શકશે નહીં. કારણકે એકાન્ત ભેદ પ્રત્યેક વસ્તુઓની સાથે અવિશેષ (સમાન) હોવાથી વિવક્ષિત એવી આ ક્રિયા સર્વ વસ્તુઓની કેમ ન કહેવાય ? ઉદાહરણ તરીકે કાષ્ઠમાં થયેલી છેદન ક્રિયા જો કાષ્ઠથી સર્વથા ભિન્ન જ હોય તો તે ક્રિયા જેમ કાષ્ઠમાં થઈ છે એમ કહેવાય છે, તેમ ઘટ-પટાદિ સર્વમાં થઈ છે એમ કેમ નથી કહેવાતું ? મગમાં થયેલી પચનક્રિયા તો મગથી એકાતે ભિન્ન હોય અને છતાં મગ પાક્યા એમ કહેવાતું હોય તો તે પાચનક્રિયા ઘટ-પટાદિ શેષ સર્વ પદાર્થોમાં પણ છે. એમ કેમ ન કહેવાય ? કાષ્ઠ-છેદનક્રિયામાં અને મગપચનક્રિયામાં જેવો એકાત્ત ભેદ છે. તેવો જ એકાત્ત ભેદ અન્યપદાર્થો સાથે પણ અવિશેષ (સમાન) જ છે. માટે ક્રિયા અને ક્રિયાવાન્ વચ્ચે કથંચિ અભેદ પણ અવશ્ય છે જ. (આ એકાન્ત ભેદનું ખંડન થયું).
પ્રશ્ન- ક્રિયા અને ક્રિયાવાન્ પદાર્થની વચ્ચે એકાત્ત ભેદ હોવા છતાં, જે બેની વચ્ચે “સમવાય સંબંધ'' હોય, તે ક્રિયા તે પદાર્થની છે. એમ કહેવાશે. અર્થાત્ એકાન્ત ભેદ હોવા છતાં આ ક્રિયા આ પદાર્થની જ છે. અને આ પદાર્થની જ આ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001268 |
| Book Title | Ratnakaravatarika Part 3 |
| Original Sutra Author | Vadidevsuri |
| Author | Kalyanbodhivijay |
| Publisher | Jain Dharm Prasaran Trust Surat |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 444 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 9 MB |