________________
-ચૌદ ગુણસ્થાન
૧૧૫
પ્રદેશીએ આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યું. એટલું જ નહિ પરંતુ તેઓ -ચુસ્ત જૈન બન્યા.
આત્માના અસ્તિત્વ અંગે વિશેષ વિચારણું આપણે આગળ કરવાના છીએ માટે અહીં આટલેથી જ અટકશું.
(૨) આત્મા નિત્ય છે: આત્માનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યા પછી તે નિત્ય છે કે અનિત્ય ? નિત્ય હોય તે એકાંતે નિત્ય છે? અર્થાત્ કઈ પણ અપેક્ષાએ અનિત્ય નથી જ? જે અનિત્ય હોય તે એકાંતે અનિત્ય-ક્ષણિક છે? નિત્ય છે જ નહિ? એમ બે વિકલ્પ ઊભા થાય એના ઉત્તર રૂપે આ સ્થાન છે.
આત્મા નિત્ય છે. શ્રી જિનશાસ્ત્રનું પ્રત્યેક વચન “સ્યા' (કથંચિત) પદપૂર્વક જ હોય છે એટલે અહીં પણ એમ સમજવાનું કે આત્મા કથંચિત્ નિત્ય છે. અર્થાત્ –આત્મા નિત્ય પણ છે. એટલે કે અનિત્ય પણ છે.
આત્મદ્રવ્યને કદાપિ નાશ થતો નથી માટે તે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ આત્મા નિત્ય છે, જ્યારે આત્માના દેવ-મનુષ્ય-પુરુષ–સ્ત્રી વગેરે પર્યા -નાશવંત છે માટે એના પર્યાયની અપેક્ષાએ આત્મા અનિત્ય છે.
બૌદ્ધો આત્માનું અસ્તિત્વ કરે છે પરંતુ આત્માને એકાતે અનિત્ય માને છે. એમના સિદ્ધાંતનું ખંડન આ સ્થાનથી થાય છે. પર્યાયાર્થિક-સહજુસૂત્રનયથી આત્મા જરૂર ક્ષણિક છે પરંતુ એકાંત ક્ષણિક છે. દ્રવ્યાર્થિકનયથી નિત્ય છે જ નહિ એવું કથન નયગર્ભિત શ્રી જિનશાસનનું નથી.
અહીં આપણે પ્રસંગતઃ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયની વ્યાખ્યાને આત્માના દષ્ટાંતે સમજી લઈએ.
ગુણ અને પર્યાય જેમાં રહે તે દ્રવ્ય કહેવાય. દ્રવ્યમાં જે ધર્મો રહે તે ગુણ કે પર્યાય કહેવાય.'
તેમાં દ્રવ્યની સાથે હંમેશ રહેનારા-કદી ન જનારા ધર્મોને ગુણ કહેવાય, જ્યારે દ્રવ્યમાં ક્રમશ: નાશ ઉત્પત્તિ પામતાં ધર્મો પર્યાય કહેવાય.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
