________________
240
જૈનદર્શનનાં વૈજ્ઞાનિક રહસ્યો ઉપર જણાવ્યું તે પ્રમાણે, સમગ્ર બ્રહ્માંડના (લોકના) કેન્દ્ર સ્વરૂપ આઠ રૂચક પ્રદેશોની અપેક્ષાએ જે દિશાઓ જણાવી તે જ વાસ્તવિક દિશાઓ છે. એ સિવાય અન્ય કોઈપણ પ્રજ્ઞાપક એટલે કે દિશાઓ કહેનારની અપેક્ષાએ પણ દિશાઓ કહેવાય છે. તેને પ્રજ્ઞાપક-દિશા કહેવાય છે. અને ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પણ દિશાઓ કહેવાય છે. તે ક્ષેત્ર-દિશા આ પ્રમાણે છે :
વાયકા
NWN
NE
Nw WIW R
Nev is e૫ડકર 1
1 ઉત્તર SWW
3 / 15 sws Sess
e l : ::
તિર પ્રદેશાત્મા મંદિર દક્ષિણ અને નિ - કૃતિ - અતિ નં૩ જૈનશાસ્ત્રોના સિદ્ધાંત પ્રમાણે સમગ્ર તિચ્છલોકમાં કેન્દ્રસ્થાને જંબુદ્વીપમાં રહેલા મેરુ પર્વત છે અને સૂર્ય-ચંદ્ર-ગ્રહ-નક્ષત્ર-તારા તેની આસપાસ વલયાકારે નિરંતર પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે. સૂર્ય જે દિશામાં ઊગે તે પૂર્વદિશા કહેવાય છે, અને તે અપેક્ષાએ અન્ય દિશાઓની સ્થાપના થાય છે. એટલે ભરત ક્ષેત્રમાં સૂર્યોદય થતી વખતે તે સૂર્ય પૂર્વમહાવિદેહમાંથી આવતો હોવાથી, તે તરફની દિશા, ભરતક્ષેત્ર માટે પૂર્વ દિશા કહેવાય છે અને મેરુ પર્વત ઉત્તર દિશામાં ગણાય છે. જ્યારે પશ્ચિમ મહાવિદેહ માટે ભરત ક્ષેત્રની દક્ષિણ દિશા, પૂર્વ દિશા ગણાય છે. અને મેરુપર્વત, પશ્ચિમમહાવિદેહ માટે પણ ઉત્તર દિશામાં ગણાય છે. ઐરાવત ક્ષેત્રની ક્ષેત્રદિશા ભરત ક્ષેત્રની દિશા કરતાં તદન વિરુદ્ધ છે. એરવત ક્ષેત્રની જે પૂર્વ દિશા થાય છે તે વસ્તુતઃ ભરતક્ષેત્રની પશ્ચિમ દિશા છે અને ભરતક્ષેત્રની પૂર્વ દિશા, ઐરાવત ક્ષેત્રની પશ્ચિમ દિશા બને છે. પૂર્વ મહાવિદેહ માટે ભરતક્ષેત્રની ઉત્તર દિશા, પૂર્વ દિશા બને છે. અને ભરત-ક્ષત્રની દક્ષિણ દિશા પૂર્વ મહાવિદેહ માટે પશ્ચિમ દિશા બને છે. તેમ છતાં આકૃતિ નં. 4માં દર્શાવ્યા પ્રમાણે દરેક ક્ષેત્ર માટે મેરુ પર્વત ઉત્તર દિશામાં જ રહે છે અને લવણ સમુદ્રવાળી દિશા દક્ષિણ જ ગણાય છે.'
ભરતક્ષેત્રની ક્ષેત્ર-દિશા અને સમગ્ર બ્રહ્માંડની વાસ્તવિક દિશા સમાન જ છે. જ્યારે અન્ય ક્ષેત્રોની ક્ષેત્ર દિશા અને બ્રહ્માંડની વાસ્તવિક દિશા ભિન્ન ભિન્ન છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
