________________
પંચ પ્રતિકમાણસૂત્રો
૧૯૧
અનર્થ દંડ વિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ શબ્દાર્થ -કંદખે અશ્લીલ શબ્દો. ફાઈએ કીકુચ્ચ. મહરિ-મૌખર્ય-વાચાળપણું. અહિગરણઅધિકરણ. ભોગ-અઈરિને ભોગતિરિકત, ભોગોમાં અત્યન્ત આસક્તિ. દંડમિદંડમાં. અગઠ્ઠાએ અનર્થ.
કંદખે કુકુઈએ મોહિર અહિગરણ ભોગઆઈરિસ્તે દંડમ્પિ અણઠાએ તઇઅમિ ગુણ-ધ્વએ નિંદે રજા ત્રીજા ગુણવતમાં કંદર્પ, કીકુ, મૌર્ય, અધિકરણ અને ભોગાતિરેક,[ઓ] અનર્થદંડોને નિંદું છું.
વિશેષાર્થ:- ૧. કંદર્પ: કામવાસના જન્ય વાકય પ્રયોગ પણ કંદર્પ ગણી શકાય છે. અર્થાત-રાગાદિ વિકાર ઉત્પન્ન કરનાર મશ્કરી, અશ્લીલ શબ્દો, ગાળાગાળી, મશ્કરી વગેરે કંદર્પમાં સમાય છે..
૨. કીકુ : ભૃકુટી, નેત્ર, હોઠ, નાસિકા, હાથ, પગ, મોટું વગેરે અવયવોના વિકારગર્ભિત એવી ચેષ્ટા-ચાળા કરવા સાથે ઠઠ્ઠામશ્કરી કરી વાંઢાના ચાળા કરવા જેથી કરીને પોતાને કે બીજાને હસવું આવે, મોહોત્પત્તિ થાય. બીજા આગળ હલકાઈ થાય એવું શ્રાવકને બોલવું કે ચેષ્ટા કરવી બિલકુલ ઉચિત છે જ નહીં. પ્રમાદથી તેવું આચરણ થતાં તે અતિચારરૂપ બને છે.
પ્રમાદાચરણ રૂપ અનર્થ દંડના ત્યાગીને ઉપરના બન્નેય અતિચારો છે.
૩. મૌખર્ય : અસંબદ્ધ અને અસભ્ય ઘણું બોલવું. મૌખર્યની ટેવવાળાને પાપોપદેશનો વધારે સંભવ છે. તથા ઘણાઓને અનિષ્ટ થવાનું હોય, તેમાં વાચાળ પહેલો કુટાઈ જાય છે. પ્રસંગ જાણ્યા વિના ઉચિતતા-અનુચિતતાનો વિવેક કર્યા વિના બોલનાર મુખર માણસ અપ્રીતિનો ભોગ પહેલો બને છે.
પાપોપદેશ-ત્યાગવ્રતનો આ અતિચાર છે.
૪. અધિકરણ : એટલે “સંયુકત અધિકરણ” એવો અર્થ લેવાનો છે. એટલે કે ખાંડણિયા, સાંબેલા, તલવાર વગેરેની સાથે સંબંધ રાખવાથી, આત્મા નરકાદિ દુર્ગતિનો અધિકારી થાય, તે સંયુકતાધિકરણતા. અથવા–“સંયુકત એવાં અધિકરણો' એવો અર્થ કરવો. જેમકે-ખાંડણિયો અને સાંબેલું, હળ અને કોશ, ધનુષ્ય અને બાણ, ગાડું અને ધોંસરું, છીપરડી અને ઉપરવટો, કુહાડો ને હાથો, ઘંટી અને તેનું ઉપરનું પડ, એ પણ સંયુક્ત અધિકરણો કહેવાય.
વિવેકીએ ઉપરનાં હથિયાર તૈયાર-સજજ કરેલા રાખવાં જ નહીં, સજજ હોય તો બીજો માંગી શકે, તેને ના પાડી શકાય નહિ, અને સજજ ન હોય તો બનતા સુધી માંગે જ નહીં.
એ જ પ્રમાણે અગ્નિ પણ બીજાએ સળગાવ્યા પછી પોતાને ઘેર સળગાવવો. ચરવા માટે ગાયો
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
