________________
સન્મતિ પ્રકરી
યોગાચારભૂમિશાસ્ત્ર અસંગના ગુરુ મંત્રેયની કૃતિ છે.૨૬ હવે અસગનેા સમય ઈ. સ.ના ચોથા સૈકાના વચલા ભાગ ૭ મનાય છે. એટલે કે પ્રત્યક્ષના લક્ષણમાં અસ્ત્રાન્ત શબ્દના પ્રયાગ અને અભ્રાંતપણાના વિચાર વિક્રમના પાંચમા સૈકા પહેલાં સારી રીતે જાણીતેા હતેા, અર્થાત્ એ શબ્દ સુપ્રસિદ્ધ હતા. તેથી સિદ્ધસેન દિવાકરના ‘ ન્યાયાવતાર ’માં આવતા માત્ર ગત્રાન્ત પદ ઉપરથી તેને ધમકીર્તિની પછી મૂકવાની જરૂર નથી. સિદ્ધસેન દિવાકરને અસંગ પછી, પશુ ધર્મ કીતિ પહેલાં માનવામાં કાઈ પણુ જાતને અન્તરાય નથી.
७२
બીજી વાત પ્રો. યાકેાખીએ કહી છે તે એ છે કે, ન્યાયાવતાર ’માં જે પ્રત્યક્ષમાં સ્વાથ અને પરાથના ભેદ સિદ્ધસેને બતાવ્યા છે, તે ધમકીતિના કેવળ અનુમાનના સ્વા-પરા ભેદની સામે છે; પરંતુ એ વાત પણ ઠીક નથી. કારણ કે સિદ્ધસેનના ઉક્ત વિચાર માત્ર ધર્મકીતિને લક્ષીને જ છે એમ માનવાને કશે! જ આધાર નથી. ખીજી રીતે જો સિદ્ધસેન ધમકીતિના પૂર્વ વતી હરતા હાય, તે। અલબત્ત એ જોવું ખાકી રહે છે કે ત્યારે સિદ્ધસેનને એ વિચાર કેાની સામે અથવા કાને અનુસરતા છે. વૈશેષિક અને ન્યાયદર્શનમાં અનુમાનના જ સ્વા પરાથ ભેદ હેાવાની વાત ધમકીતિના પૂવતી ‘ન્યાયમુખ’ અને ન્યાયપ્રવેશ' જેવા બૌદ્ધ ન્યાયશાસ્ત્રમાં પણ સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. તેથી સિદ્ધસેનનું કથન ધ કીતિની સામે જ છે એ વિધાન નિરાધાર રે છે.
'
વળી પ્રો. યાાખીના વિચાર સામે છેલ્લે એક વિચાર આવે છે અને તે એ છે કે, સિદ્ધસેને અનુમાનના અભ્રાન્તપણાનું અને પ્રત્યક્ષના સ્વા પરા એવા બે ભેદનું વિધાન ધમકીતિ સામે કર્યું હોય એમ ઘેાડી વાર માની લઈએ તાપણુ, તેમણે ‘7 પ્રત્યક્ષમત્તિ પ્રાન્ત
૨૬. જ રા એ સા॰ એકટખર ૧૯૨૯, પૃ૦ ૮૭૦. જુલાઈના અક્રમાં અસંગની કૃતિ ગણી છે. પણ તે ભૂલ છે એમ કહી એકટોબરના અંકમાં સુધારા કર્યા છે.
૨૭. Keith, Indian Logic and Atomism pP 23.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
