________________
સમતિ પ્રકરણું પ્રથમ પરિચ્છેદમાં દિગનાગે આપેલી “પ્રત્યક્ષે પાપોઢ નામગરિયાવસંયુતમ્ ૦ ” એ પ્રત્યક્ષની વ્યાખ્યાને ગ્રાન્ત પદથી વધારે શુદ્ધ કરી છે. હવે સિદ્ધસેન દિવાકર “ન્યાયાવતાર માં ધમકીતિના
પ્રાન્ત શબ્દનો ઉપયોગ કરી “અનુમાન પણ પ્રત્યક્ષની જેમ ગ્રાન્ત છે” એમ કહી ધમકીર્તિનું ખંડન કરે છે. અર્થાત એ બન્ને મહાશયના મત પ્રમાણે સિદ્ધસેન દિવાકર ધમકીતિની પછી એટલે કે ઈ. સ. ૬૩૫-૬૫૦ પછી આવે.
આ દલીલ તપાસીએ. પ્રમાણુની વ્યાખ્યામાં પ્રાન્ત અથવા તેને મળતો શબ્દ ભારતીય દર્શનમાં ધમકીતિ પહેલાં અજ્ઞાત હતો, એમ માનવું એ ખરેખર મોટી ભૂલ છે. કારણ કે ગૌતમના ન્યાયસૂત્ર અને તેના વાસ્યાયનના ભાષ્યમાં “અબ્રાંત અર્થવાળે વ્યfમારિશબ્દ અને તે શબ્દઘટિત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણનું લક્ષણ પ્રસિદ્ધ છે. (૧, ૧, ૪) પ્રો. પી. એ. વૈદ્ય એમ જણાવે છે કે જે દિગનાગની પહેલાંના બૌદ્ધ ન્યાયમાં ઐત્તિને વિચાર (conception of Tગ્રાન્ચ) મળી આવે, તો તેઓ તેમનો વિચાર બદલવા તૈયાર છે. સુભાગ્યે ગ્રાન્ત શબ્દ અને તેના વિચારે દિગ્ગાગ પહેલાંના બૌદ્ધ ન્યાયમાં પણ મળી આવે છે. | પ્રે. ટુચીએ (Tousi) જર્નલ ઓ. ર. એ. સ. ના ૧૯૨૯ના
જુલાઈન અંકમાં દિગ્ગાગ પહેલાંના બૌદ્ધ ન્યાય ઉપર એક વિસ્તૃત નિબંધ પ્રકટ કર્યો છે. તેમાં બૌદ્ધ સંસ્કૃત ગ્રથના ચીની અને ટિબેટન અનુવાદના આધારે દિગ્ગાગ પહેલાં બૌદ્ધોમાં ન્યાયદર્શન કેટલું વિસ્તૃત અને વક સત હતું તે બનાવવાને સમર્થ પ્રયત્ન છે. થોરારભૂમિશાત્ર
ર૦. પ્રો. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણની “હિસ્ટરિ ઓફ ઇડિયન લોજિક પૃ૦ ર૭૭નું ટિપ્પણ.
૨૧. તત્ર પ્રત્યક્ષ કેલ્પનાપોઢ ગ્રાન્તમ્ , ૪ “ ન્યાયબિંદુ'. ૨૨. ડૉ. પી. એલ. વૈદ્યની “ન્યાયાવતાર'ની પ્રસ્તાવના પૃ૦ ૧૯.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
