________________
પ્રતિક્રમણ અથવા પાપવિમોચનની પવિત્રક્રિયા ૪૯૫
અથવા “પાપકર્મોની નિંદા, ગહ અને આલોચના કરીને નિઃશલ્ય થયેલા એવા યતિનું-મુમુક્ષુનું મોક્ષફળ આપનાર શુભ યોગોને વિશે પુનઃ પુનઃ પ્રવૃત્ત થવું, તે જ “પ્રતિક્રમણ” જાણવું.”
જે મોક્ષને માટે યત્ન કરે છે, તે “યતિ' કે “મુમુક્ષુ' કહેવાય છે. આવો “યતિ' કે “મુમુક્ષુ' પ્રથમ તો પાપકર્મોની નિંદા, ગહ અને આલોચના કરીને નિઃશલ્ય થાય, કારણ કે “પવા નું છે CM મા પુત્ર दुच्चिण्णाणं दुप्पडिक्कंताणं वेदइत्ता मोक्खो, णत्थि अवेदइत्ता तवसा वा ફોસત્તા ” (આચારાંગ સૂત્ર). “હિંસાદિ મહાદોષોના આચરણ વડે પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલાં તથા નિંદા, ગહ અને આલોચનારૂપ “પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના રહી ગયેલાં પાપકર્મોનાં ફળો ભોગવ્યા પછી જ મુક્તિ મળે છે. પણ ભોગવ્યા વિના મુક્તિ મળતી નથી. પછી તે માટે ગમે તેવાં આકરાં તપોનો કે ઉત્કૃષ્ટ ધ્યાનનો આશ્રય લેવામાં આવે.” આવો મહર્ષિઓએ સ્થાપિત કરેલો સિદ્ધાંત છે. એટલે પ્રથમ કરેલાં પાપોનું નિંદા વગેરે વડે “પ્રતિક્રમણ કરવું અને પછી મોક્ષફળને આપનારા શુભયોગમાં પ્રવૃત્ત થવું ઉચિત છે.
મોક્ષફળને આપનારા શુભ યોગોમાં “જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ”ની મુખ્યતા છે. અહીં “જ્ઞાન” શબ્દથી જીવાજીવાદિ તત્ત્વનો બોધ, દર્શન’ શબ્દથી જીવાજીવાદિ તત્ત્વની કે તેને કહેનાર દેવ, ગુરુ અને શાસ્ત્ર પ્રત્યે શ્રદ્ધા, “ચારિત્ર' શબ્દથી વીતરાગતા કેળવવાનો પ્રયાસ અને “તપ” શબ્દથી ઇચ્છા-નિરોધ સમજવાનાં છે. (૧) પ્રતિક્રમણના પ્રકારો
પ્રતિક્રમણ' શબ્દથી “ભાવપ્રતિક્રમણ' સમજવાનું છે. તે એક પ્રકારે, બે પ્રકારે, ત્રણ પ્રકારે, ચાર પ્રકારે, પાંચ પ્રકારે, છ પ્રકારે, સાત પ્રકારે અને આઠ પ્રકારે થાય છે? યાવત્ અનેક પ્રકારે થાય છે.
એક પ્રકાર : અસંયમમાંથી નિવર્તવું, એ “પ્રતિક્રમણ'નો એક પ્રકાર છે.
બે પ્રકાર : રાગ-બંધન અને દ્વેષ-બંધનમાંથી મુક્ત થવું. એ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
