________________
“સાત લાખ’ સૂત્ર૦ ૯૫
હોવાથી અહીં આ સૂત્રમાં ચોરાશી લાખ જીવોને ખમાવવામાં આવે છે. તેના પ્રથમ શબ્દ પરથી તે “સાત લાખ” સૂત્ર પણ કહેવાય છે.
જેમાંથી શક્તિનો નાશ થયો નથી. અને જે જીવને ઉપજાવવાની શક્તિએ કરીને સંપન્ન હોય છે, તેવું જીવને ઉત્પન્ન થવાનું સ્થાન તે યોનિ'. તેના મુખ્ય પ્રકારો નવ છે : “(૧) સચિત્ત, (૨) અચિત્ત, (૩) સચિત્તાચિત્ત, (૪) શીત, (૫) ઉષ્ણ, (૬) શીતોષ્ણ, (૭) સંવૃત, (૮) વિવૃત અને (૯) સંવૃત-વિવૃત.” તેમાં જીવ-પ્રદેશવાળી યોનિ તે સચિત્ત, જીવપ્રદેશથી રહિત યોનિ તે અચિત્ત, તે બંનેના મિશ્રણવાળી તે સચિત્તાચિત્ત. જેનો સ્પર્શ ઠંડો હોય છે તે શીત, જેનો સ્પર્શ ગરમ હોય તે ઉષ્ણ, જેનો સ્પર્શ કેટલાક ભાગમાં શીત અને કેટલાક ભાગમાં ઉષ્ણ હોય તે શીતોષ્ણ, જે ઢંકાયેલી હોય તે સંવૃત, જે ઉઘાડી હોય તે વિસ્તૃત અને જે કેટલેક અંશે ઢંકાયેલી અને કેટલેક અંશે ઉઘાડી હોય તે સંવૃત-વિવૃત.
જીવને ઉત્પન્ન થવાનાં સ્થાનો અસંખ્ય છે, પરંતુ જેનાં સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને વર્ણ સમાન હોય, તેવાં બધાં સ્થાનોની એક “યોનિ' ગણીએ, તો તેની સંખ્યા ૮૪ લાખની થાય છે.
જુદી જુદી અપેક્ષાએ જીવ છ પ્રકારના ગણાય છે. તે આ રીતે : એક પ્રકારના તે “ચેતનયુક્ત'. બે પ્રકારના તે “ત્રસ અને સ્થાવર'. જે જીવો હલનચલન કરી શકે તેવું શરીર ધારણ કરે છે, તે “ત્રસ' અને જે જીવો હલન-ચલન ન થઈ શકે તેવું શરીર ધારણ કરે છે, તે “સ્થાવર'. ત્રણ પ્રકારના તે “પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ અને નપુંસકલિંગ'. ચાર પ્રકારના તે “દેવ, નારક, તિર્યંચ અને મનુષ્ય'. પાંચ પ્રકારના તે “એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય”. છ પ્રકારના તે “પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય.'
આ વિભાગો પૈકી પ્રસ્તુત સૂત્રમાં પ્રથમના પાંચ ભેદો સ્થાવરના છે, અને બાકીના સાત ભેદો ત્રસના છે.
સાત તારવું પૃથ્વીય-જેનું શરીર પૃથ્વીરૂપ છે, તેવા જીવોની “યોનિ' સાત લાખ છે.
પૃથ્વી જેની કાયા છે, જેનું શરીર છે તે “પૃથ્વીકાય' કહેવાય. તેના
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
