Book Title: Yoga kyo
Author(s): Narendra Sharma
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211793/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arcanArcana yoga kyoM ? [] DA. narendra zarmA 'kusuma' yaha saMsAra duHkhAlaya hai / duHkha manuSya kI cintana niyati hai / duHkha ke bIca manuSya sukha kI talAza meM kastUrImRga kI taraha bhaTakatA rahatA hai| kabhI vaha zArIrika evaM bhautika padArthoM meM sukha DhUMDhatA hai, kabhI vaha apanI ananta icchAtroM kI tRpti kA niSphala upAya khojatA hai / para use vAstavika sukha yA Ananda kaba mila pAtA hai aura phira use isa prakAra kI bhrAmaka khoja meM sukha mila bhI kaise sakatA hai kyoMki kaThopaniSad meM kahA gayA hai, "na vilena tarpaNIyo manuSyaH / " aura icchAtroM ko bhoga se tRpta karane kA zrama to mAtra eka chalAvA hai / manusmRti meM kahA gayA hai na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavameva bhUya evA'bhivardhate // "manuSya kI kAmanAyeM bhoga karane se tRpta nahIM hotIM kintu jaise agni kI jvAlA ghRta DAlane se bar3hatI hai usI prakAra kAmanAe~ bhoga karane se aura bhI bar3ha jAtI haiN| kahane kA tAtparya yaha hai ki duHkhoM kI nivRtti sAMsArika padArthoM se nahIM ho sakatI, sAMsArika padArthoM ke bhoga se tRSNA var3hatI hai, " sukha zAnti kI prApti nahIM ho sakatI / bhartRhari ne isa bAta ko bar3e spaSTa DhaMga se kahA hai mogA na bhuktA vayameva bhuktA stapo na taptaM vayameva taptAH / kAlo na pAto vayameva yAtA stRSNA na jIrNA vayameva jIrNAH // " - " bhogoM ko hamane nahIM bhogA, kintu hama hI bhoge gaye tapa nahIM tape gaye kintu hama hI tape gaye, samaya nahIM kaTA, kintu hama ho kaTa gaye, sacamuca tRSNA jIrNa nahIM huI, hama hI jIrNa ho gye|" isa prakAra saMsAra meM duHkha se koI mukta nhiiN| aMgrejI upanyAsakAra hArDI kA kathana bhI isa bAta ko doharAtA hai, "Happiness is an occasional episode in the general drama of pain." duHkha ke sAmAnya nATaka meM sukha kevala eka prAkasmika ghaTanA hai| kavi kITsa kI ye paMktiyA~ kitanI sahI haiM The weariness, the fever, and the fret. Here where, men sit and hear each other groan Where palsy shakes a few, sad, last grey hairs Where youth grows pale, and spectre-thin, and dris, Where but to think is to be full of sorrow And despairs; leaden-eyed Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kyoM ? / 231 "yaha jIvana bhavantApa se jala rahA hai| isa saMsAra meM hama baiThakara eka dUsare kI karAha sunate rahate haiM, yahA~ roga aura jarA hai, yahA~ yauvana zanaiH zanaiH socanA mAtra duHkha se bhara jAnA hai, nirAzAmroM se daba jAnA hai|" risatA rahatA hai; yahA~ para jIvana kI isa bhayAvaha sthiti meM manuSya kyA kare ? kyA vaha isI prakAra satata du:kha kI jvAlA meM jalatA rahe yA isase mukti kA koI upAya soce ? zrAkhira, apanA uddhAra to use apane Apa hI karanA hai, 'uddharedAtmanAtmAnaM / ' manuSya ko yadi isa sthiti se chuTakArA mila sakatA hai to vaha kevala usakI yogamaya sthiti se hI mila sakatA hai| yadi vaha apane kriyA-kalApoM ko yoga se samanvita kare to nizcita rUpa se vaha zrAnanda kI prApti kara sakatA hai / bhagavAn kRSNa kA prAdeza use zirodhArya honA cAhie - " yogasthaH kuru karmANi / " para pahale use jAnanA cAhie ki 'yogasya' hone kA kyA artha hai saMsAra ke dvandvoM kA prastitva isalie nahIM miTa sakatA kyoMki ve eka prakRti sattA ke aMga haiM, hA~, yadi hamArA dRSTikoNa badala jAye to kama se kama hamAre lie unakA koI astitva nahIM rahegA / dRSTikoNa kA yaha parivartana hI hamAre Atma vikAsa kA prathama sopAna hai / yoga kI prakriyA se hama na kevala sukhI hote haiM apitu isake satata abhyAsa se hamAre jIvana meM eka vizeSa prakAra kI bhAsvaratA AtI hai / isalie sabase pahale manuSya ko cAhie ki vaha apane ko jAne, pahacAne - 'AtmAnaM viddhi' | jaba vaha apane ko jAna jAyegA to use sahI 'sthiti' kA jJAna ho jAyegA / vaha AvRtta hai| jaba isa ajJAnI isalie hai kyoMki usakA citta vibhinna klezoM (maloM) se malinatA ko vaha pahacAna jAyegA to usake prakSAlana kA yatna kregaa| jaba ina azuddhiyoM kA parihAra ho jAyegA to vaha grAtmA meM ' sthita' ho jAyegA / ataH manuSya sabase pahale apane 'svarUpa' ko jAne, zarIra ko jAne, citta ko jAne, AtmA ko jaane| isa prakriyA meM yoga usakI sahAyatA kara sakatA hai para yoga hai kyA ? kyA mAtra vyAyAma, varjiza athavA jimnAsTiksa kA nAma yoga hai ? kyA kevala dhyAna kA nAma yoga hai ? kyA kisI cikitsApaddhati kA nAma yoga hai ? kyA bhajana, kIrtana, sandhyA-upAsanA kA nAma yoga hai ? ye prazna isalie mahatvapUrNa haiM kyoMki Aja ke isa yuga meM yoga ke sambandha meM sahI 'samajha' kA prAyaH abhAva hai| yoga kI yatra tatra sarvatra lokapriyatA tathA vyApaka pracAra-prasAra ke bAvajUda bhI yoga kA vAstavika artha kitane loga jAnate haiN| yaha sthiti yoga tathA hamAre donoM ke lie ahitakara hai| sahI arthoM meM yoga 'anuzAsana' kA hI nAma hai| sabhI taraha kA anuzAsana - zArIrika, mAnasika, naitika evaM zrAtmika / yoga ke satata abhyAsa se hameM na kevala zArIrika nirogatA, mAnasika svasthatA, naitika puSTatA aura prAtmika-sampUrNatA prApta hotI hai prapitu isake dvArA hama eka vizeSa 'jIvana-dRSTi' vikasita karate haiM / yahI jIvana-dRSTi hamAre duHkha ko miTA sakatI hai, hameM sukhI banA sakatI hai, hameM apane gantavya taka pahu~cA sakatI hai| isa 'raSTi' ke lie hama kyA kareM ? isa prazna kA uttara hai ki hama yoga kA mArga apanAyeM / yaha mArga satata sAdhanA kA mArga hai, kaThina patha hai kahA gayA hai "kSurasya dhArA niSitA durasyaya durgaM pathastatkavayo vadanti / " yoga ( zrAtma-sAkSAtkAra) kA mArga atyanta durgama hai, ise zrAtmadarzI loga chure kI dhAra para calane ke saraNa batalAte haiM para Atma vikAsa kA koI anya vikalpa nhiiN| manuSya ko cAhie ki vaha upaniSad ke prApta vacanoM ko na bhUle- Asanastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa | 232 AtmAnaM rathinaM viddhi zarIraM rathameva tu| buddhistu sArathi viddhi manaH pragrahameva ca // indriyANi hayAnAviSayAsteSu gocarAna / AtmendriyamanoyuktaM bhokte tyaahrmniissnnH|| arcanArcana -"manuSya kA zarIra eka ratha hai, isa ratha kA savAra prAtmA, sArathI buddhi, lagAma mana aura ghor3e indriyA~ haiN| isa ratha ko bhI aisA hI honA cAhie ki prAtmA ke adhIna buddhi, buddhi ke adhIna mana aura mana ke adhikAra meM indriyA~ hoM tabhI yaha ratha abhyudaya aura niHzreyasa rUpa dharma mArga para calakara savAra ko nirdiSTa sthAna para paha~cA dene kA kAraNa bana sakatA hai|" yoga kA mArga hI vyaSTi kA kalyANa kara sakatA hai tathA vyaSTi ke vikAsa ke dvArA samaSTi kA hita nizcita hai| yoga kI paramparA bhArata meM ati prAcIna hai| bhArata ke AdhyAtmika cintana kI mukhya dhArAoM-naigama (vedamUlaka), bauddha aura jaina-meM yoga kI pracura carcA hai| yoga jana-jIvana meM itanA ghula mila gayA hai ki dharma, adhyAtma, taMtra-sAdhanA, bhakti, camatkAra, jAdU-TonA Adi kA paryAya-sA bana gayA hai| yoga kI apratihata dhArA abAdharUpeNa hamAre deza meM bahatI rahI hai| yoga kA mArga kaThina avazya hai para asambhava nhiiN| 'yoga-darzana ke praNetA maharSi pataJjali ne aSTAMga-yoga kI racanA 'vyakti' ke prAtma-nirmANa evaM vikAsa hetu kI thI tathA vyakti ke mAdhyama se samAja kA kalyANa hI unakA abhISTa thA / yoga kI saMzliSTa praNAlIyama, niyama, prAsana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna, samAdhi-hI hamArI vartamAna dukhada sthiti kA samAdhAna hai| yoga eka svastha vijJAna hai jo apanI vizeSa paddhati dvArA mAnava ko na kevala svastha, saMyamita tathA nIroga banAtA hai, apitu use pAtmika vikAsa ke mAdhyama se paramAtmA kA sAkSAtkAra karAtA hai| yoga-saMsthAna, sAntAkrUja bambaI ke yogendrajI ke anusAra, "yoga usa jIvanapraNAlI kA dyotaka hai jo zArIrika, mAnasika, naitika aura pAtmika staroM para pUrNa svAsthya pradAna karatI hai aura manuSya meM jo kucha bhI tyAjya hai use sarvazreSTha tattva meM badala detI hai| isa ucca jIvana-kalA aura jIvana-vijJAna kI siddhi ke lie prAtma-saMskAra kI aisI vistata aura vyAvahArika paddhati banAI gayI hai jo zArIrika mAnasika tathA prAtmika zaktiyoM ke paraspara vinimayazIla tathA santulita vikAsa dvArA zarIra ko nIroga, mana ko zAnta tathA naitika jIvana ko zuddha banAkara use prAtma-sAkSAtkAra kA abhyAsI banAtI hai|" yama (satya, ahiMsA, asteya, brahmacarya, aparigraha) tathA niyama (zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya, IzvarapraNidhAna) ke abhyAsa se vyakti meM vyaSTigata evaM samaSTigata zucitA utpanna hotI hai. AsanoM ke dvArA zArIrika svasthatA aura nIrogatA milatI hai| prANAyAma se prANa-zakti ajita hotI hai, pratyAhAra se prAntarika aura bAhya jJAnendriyoM ko saMyamita karake antarmukhI banAne kA prayAsa hotA hai| 'dhAraNA' aura 'dhyAna' se cetana-pracetana zaktiyoM kA upayoga kara mAtma-sAkSAtkAra kI dizA meM bar3hA jAtA hai, anta meM paramAnanda kI sthiti samAdhi taka pahu~cA jAtA hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kyoM ?/233 yama-niyama, donoM hI hamAre vyaktigata evaM sAmAjika prAcaraNa ko anuzAsita kara sakate haiM, para vizeSa rUpa se ahiMsA aura aparigraha hamAre pAja ke vizva kI paramAvazyakatA hai| Aja kA samAja ahiMsA ke lie pyAsA hai| Aja sarvatra hiMsA kA bhairavI tANDava hai, mRtyu evaM dhvaMsa kI vibhISikA hai| vijJAna kI tathAkathita upalabdhiyoM se pramatta mAnava ahiMsA se vimukha hai / para use nahIM mAlama ki ahiMsA aura aparigraha hI Aja kI hiMsAmaya paristhitiyoM para aMkuza lagA sakate haiN| ahiMsA baira kA pratikAraka (Antidote) hai, "ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau vrtyaagH|" aparigraha ke hone para ahiMsA to svataH phalita hogI hii| yadi lobha nahIM hai to dveSa kyoM utpanna hogA aura dveSa ke binA hiMsA kA janma kaise hogA? bhaya, durbalatA yA udvignatA se hiMsA kA udgama hotA hai, ahiMsA ke sAtha-sAtha abhaya aura makrodha panapate haiN| prAja ahiMsA kA dRSTikoNa hI hameM avazyaMbhAvI vinAza se bacA sakatA hai : jamI kA cappA cappA katlagAhe Adamiyata hai khadA mahaphUja rakkhe Aye dina kAtila badalate haiN| ina 'kAtiloM' ko kevala ahiMsA hI parAsta kara sakatI hai| ahiMsA se prema janma legA, hamAre hRdaya meM sAre saMsAra kA darda hogA : ___ khaMjara cale kisI para tar3apate haiM hama 'amIra' sAre jahAM kA darda hamAre jigara meM hai| jaba hama aisA socane lageMge to kisI se kyoM nafarata kareMge, kisI ko kyoM mAreMge? ahiMsA ke sAtha yadi aparigraha hogA to vyakti hiMsA, dveSa, vaimanasya prAdi doSoM se mukta rahegA, vaha satyazIla hogA, kyoMki vaha nirbhaya hogA, vaha kisI kI sampatti ko kyoM curAnA cAhegA (asteya)? aisA vyakti saMyamI hogA aura brahmacarya kA satata pAlana kregaa| usake jIvana meM zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya tathA Izvara praNidhAna svayameva praviSTa ho jaayege| ahisA aura aparigraha kA abhyAsI vyakti vaiyaktika-vighaTana tathA sAmAjika vaiSamya ko miTAte hue samAja meM prema, sadbhAva, vizvabandhutva prAdi divyonmukha mAnavIya guNoM se eka vizeSa vAtAvaraNa kA nirmANa kregaa| aura phira, yaha 'vAtAvaraNa' mAja kI paristhitiyoM kI mAMga bhI hai| mAnava kI bhautika evaM pArthiva upalabdhiyAM aparimeya haiM, asIma hai| usakI vikAsa-yAtrA apratihata evaM abAdha hai| use koI vastu durlabha nahIM : rASTrakavi rAmadhArIsiMha dinakara ke zabdoM meM aura manuja kI nayI preraka ye jijJAsAyeM / usakI ve subaliSTha siMdhu-maMthana meM dakSa bhujaayeN| anveSiNI buddhi vaha tama meM bhI TaTolane vaalii| nava rahasya, nava rUpa prakRti kA nitya kholane vAlI / isa bhuja, isa prajJA ke sammukha kauna Thahara sakatA hai ? kauna vibhava jo ki puruSa ko durlabha raha sakatA hai ? - - para yadi hamane yoga kA mArga nahIM apanAyA to kyA hama isa 'vibhava' ko bhogane ke lie baca pAyeMge ? prataeva, AvazyakatA isa bAta kI hai ki hama yoga ke vyAvahArika evaM akhaMDita Asamastha tama Atmastha mana / taba ho sake Azvasta jana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa | 234 mArga aura svarUpa kA anusaraNa kareM, svayaM ko yogamaya banAyeM tathA samAja ko yogamaya banAyeM / premamaya ho sakegA / sabhI sukhI hoMge, sabhI svastha-nIroga hoMge, saba eka-dUsare kA kalyANa cAheMge, kisI ko koI duHkha nahIM hogaa| aAja hamArA darda (duHkha) bahuta bar3ha cukA hai, isakA upacAra honA atyAvazyaka hai| kevala yoga hI isa 'pIra' kA nivAraNa kara sakatA hai| duSyaMta kumAra ke zabdoM meM : arcanArcana / ho gayI hai pIra parvata sI, pighalanI cAhie, isa himAlaya se koI gaMgA nikalanI caahie| jAhira hai, hamAre Aja ke retIle jIvana meM yoga-gaMgA kI nirmala dhArA aviruddha pravAhita hotI rahanI caahie| AvAsa 7 ya 2 javAharanagara, jypur| 00