Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaza vijaya nI kavitA hasita ha0 bUca janma uttara gujarAtanA kanhotu gAmamAM (I. sa. 1623), ane anazana dvArA prANatyAga madhya gujarAtamAM DabhoI gAme (I. sa. 1687). mahopAdhyAya nyAyAcArya kavizrI yazovijayajInA e samaya vize matabheda to che. ukta samaye emanA ja samakAlIna kAntivijayajIe racelA "sujasevelI rAsane AdhAre svIkArAya che. paraMtu kavinA guru zrI navijyajIe AlekhelA eka citrapaTanI pupikAnA AdhAre kavisamaya I. sa. 1589thI 1687no aMdAjAya che. kavinI chellI racanA "jabUsvAmI rAsanI prata kavitAthe ja lakhelI maLe che. emAM racanAsAla I. sa. 1983nI apAI che. kavie pote lakhelI svaracanAonI pothIo sArI saMkhyAmAM maLe che, tema emanA gurue utArelI kavinI kRtionI prato ya prApya che; chatAM kavinI janmasAla spaSTa thaI na kahevAya. hAla to e sAla kavicaritranI vigata ApatA sujalI rAsane AdhAre svIkAravI ucita che. saMskRta, prAkRta, hiMdI, mAravADI ane gujarAtImAM "zrI nayavijaya vibudha payasevaka' kavi jasovijayanI kRtio savAsothI ya vadhu che. emAM emanI vidvAna, vicAraka, dharmajJa tathA kavi lekhenI zakti pragaTa thAya che. zAstra ane tarasUjha para yazovijayajInI kalamanI siddhi evI mugdhakara nIvaDI che ke emane "bIjA hemacaMdra", "ladhu haribhadra" ke jaina saMpradAyamAM " zaMkarAcArya" jevuM sthAna dharAvanAra tarIke biradAvAyA che. emanI samanvayazakita, jaina-jainetara maulika graMthonuM emanuM dohana, pratyeka viSayanA mULa lagI jaIne e viSe potAno mata samabhAvapUrvaka ane spaSTa rIte rajU karavAnI emanI rIta, sahu jijJAsuone potAnA kaThina ane sarala vicAro pahoMcatA karavAmAM emanI saphalatA, saMpradAyanA chatAM enAM baMdhanonI tamA tajI nirbhayapaNe abhiprAya ApavAnI emanI zaktine yAda karI 50 sukhalAlajI kahe che ke, jaina yA jainetara samAjamAM yazovijayajI jevI viziSTa vidvAna hajI sudhI emanA dhyAnamAM Avela nathI. teo e paNa umere che ke A kathanamAM koI atizayatA nathI. "jaina darzanane navya nyAyanI relImAM mUkIne apUrva kArya karanAra yazovijayajIne zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAe "jaina darzana vize aMtima pramANarUpa" varNAvyA che. emanI gujarAtI bhASAmAM labdha thatI kRtio vicAratAM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazovijayanI kavitA : 161 kahI zakAya ke madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM bodha, kalpanA, bhAva ane ciMtanathI zobhatI emanI racanAo avazya AkarSaka ane AdarapAtra che. stavana sajhAyanAM TUMkAM geya pado ke saMvAda-rAsa rU5nI dIrgha racanAomAM A "tAkika ziromaNa'-'nyAyAcArya nI kavitvazakita satata jhaLakyA karatI jaNAze. evI keTalIya paMktio maLe, jemAM jaNAI Ave ke A kalama kavinI, ke pachI kahevuM ja rahe, ke A mijAja ja kavino. I. sa. 16paramAM racAyelo emano "dravyaguNuparyAya rAsa" adhyAtmatattvanI jenavicAraNAne nirUpe che. saMskRtamAM eno anuvAda thayo che. "jabUsvAmI rAsa'nuM vyavasthita saMpAdana to prAramaNalAla cI. zAhe have suprApya karI ApyuM che. anya kavino "zrIpAla rAsa" paNa emaNe- kavi yazovijayajIe-pUro racI Apyo che. "gUrjara sAhitya saMgraha"nA be graMthomAM (saM. bhadraMkaravijaya) yazovijayajInAM stavano-sajhAyo-saMvAladi kRtio paNa sulabha che. A lekhamAM emAMnAM stavana, sajajhAyo, saMvAdanI racanAo vize vicAraNAno Azaya che. samudra-vahANa saMvAda' A gucchanI manorama ane bodhaka kRti che. I. sa. 166 1mAM ghoghA mukAme racAyelI A saMvAdaracanAmAM "vAcaka jazavijaya"nI upadezaka zakti kavitAnI kalA sAthe AkarSaka meLa race che. "mata karo koI gumAna"nI zIkha ApavA viSa samudra ane enA garvane gALatA vahANa vacce kavie AkarSaka saMvAda racyo che. "upadeza racyo bhalo' kahIe tevI citraNa, evuM vivAdacAturya, evI anuprAsAdinI yojanA ane evI parokSa jIvanavicAraNuM yazovijayajI A kRtimAM pragaTa kare che. kyAMka suruci na jaLavAya evI vivAdokita kharI, paNa samagrapaNe racanA saphaLa ja kahevAya. samudrane mukhe kavie svagauravanI dalIlo kuzaLatAthI mUkI che, paNa vahANa eno toDa karI svatvanI pratiSThA vadhu asarakAraka rIte kare che. samudra rAvaNanI samRddhi ane lakSmInArAyaNanI zayyA sAtheno nijano saMbaMdha dAkhavI "tAharuM te kula kAinuM paNa saMbhaLAve che; potAnI moTAI varNavIne potA pAse ratno che, gaMgAdine kAraNe pote "tIrathasAra che, ghanaghaTA potAnuM jala laI varase che tethI ja sahunuM hita che ane vahANano janma paNa e kAraNe ja saMbhavita thAya che, candra jevo potAne putra che, ane pote saMtuSTa che paraMtu "bhamyA karatuM vahANa lobhI che" evuM kahI de che. sAme dareka samudaugArano te te kSaNe ja vahANa paNa rokaDo javAba Ape che. e kahe che: "haluA' to ya ame ja bahujanane tArIe chIe pAra utArIe chIe. moTo to UkaraDoya che, paNa kAmano to nAno to ya hIro ja. ratno to che paNa ApatAM bese che mukhaDAmAM'. vaLI tRNa upara ne ratno hoya taLiye evuM to che samudranuM ajJAna !, tarasyAM ya dUra bhAge evuM che enuM jaLa, gaMgAdi ya emAM maLatAM nAmamAdhurya khoI de che; ane kulanI vAta to "je nijaguNe jaga ujajavala kariyo, to kulamadanuM hUM kAja re ?', hajAra nadIoe ya samudranI bhUkha kyAM bhAMgI ? candra putra to ye dUra ja rahyo-te ya kulakalaMka sAthe. vahANanI AvI spaSTa vAtoe pachI to - "ehave vayaNe re, have koI caDyo, sAyara pAmyo re kSobha, pavana jhakole re jala bhara UchalI, lAge aMbara mobha. bhamarI detA re pavana phirI phirI re, vAse aMga taraMga, aMbara vedI re bhedI AvatA, bhAje te girizaMga. "nAMgara troDI re dUri nAMkhIe, phUlataNA jima bIMTa; gagani ulALI re hariI pAMjarI, moDi maMDapa mITi." su0 gra0 11
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava thaW zrI navakhaMDa niNaMdanI kRpAkaruNAthI nAva pAchuM sAjuMnaravuM thaI sAgarapeTa para Ave che. tyAre- "beTA sohe pAMjarI ho, phUA thaMbha agrabhAga, mAnuM ke popaTa khelatA ho, aMbara tarUara lAgi. "eka veli sAyara taNuM ho, dUjI janaraMga relI, trIjI pavananI preraNA ho, vAhaNa cale nija geli." kavi samudranA prakopanuM ane vahANanA navA prasthAne prasanna-samRddha thatI vasatinuM umaLakA-utsAhathI jIvaMta citraNa kare che; paraMtu prabhuprItyartha samRddhi-puruSArtha ja moTAI pAmyAnI vAta paNa emaNe aMte yAda ApI che ja. varNana, vivAda, vArtAlApa ke preraka AzayanI rajUAtamAM samudra-vahANa saMvAda" kavie gujarAtI kavitAmAM umerelI e kaviziSTa kRti che. kavimAM je tarkazakita ane haLavA vyaMganI raga che te ahIM sArI pratibibita thAya che. paNa mukhya vAta to e che ke, kavie Ama karyuM che te kavinI rIte. madhyakAlIna gujarAtI saMvAdakAvyomAM AvA kalAguNe ja A kRti ucca darajaje Ave che. "ghoghA' sAthe yAda karAya che "hIro'; paraMtu A kRtinI prAptithI ApaNe ApaNI e Teva choDIe, to te karavA jevuM kharuM. - bIje ya kavie AvAM daMDa vacce vivAda saMgharSa batAvI sAco rAha dAkhavyo che. paNa emAM vicAraka upadezakanuM emanuM rUpa vadhu jaNAze. tyAM emanI je samanvayadaSTi che ane je arthAntaranyAsI kathanarIti che te lakSapAtra thAya che. A prakAranI katiomAM, cAra DhALamAM gUMthAyelI "zrI zAnti jina stavana' racanAmAM nizcaya ane vyavahAra vacce, to "zrI sImaMdhara svAmI stavanamAM ya e ja be vacce, ane "zrI sImaMdhara svAmInI vinatirUpa stavana mAM naya-rahasya vacce, uparAMta "sImaMdhara jina stavana mAM siddhAnta ane rahasya vacce kavie vaDAI vivAdanI yojanA karI che. mAtra bhAvane ja sevanAra gaLiyA baLada jevA che, bhojana dIThe kaMI bhUkha na bhAMge; tethI "jima jima bhAva kriyAmAM bhalaze, sAkara jima paya mAMhiM; tima tima svAda hoze adhikero." jevo bodha dhyAna dore che. kaSTa thavAthI muni thavAya, to baLada muni pada pAme ja evo bhaMga karIne kavi, ekAntavAsI ahiMsaka bALapavI "na lahe marma agAdha' kahIne jJAna-tapane jIvana sAthe saMbaMdha sUcave che. vacce kyAMka AvAM majAnAM arthAntaranyAsI subhASito ya kavi TAMkI le che : "AMdhA Agale dara paNa dAkhavo, bahirA Agala gIta; mUrakha Agala paramAratha kathA, triNe eka ja rIta." "zrI zAMtinAtha stavana mAM che, tema kavi AvAM virodhAbhAsI valaNano vivejyukta meLa ja iSTa gaNe che. e AtmatatvavicAra para bhAra daIne kavie jJAna vinAnI to dayAne ya khoTI kahI che. e miSe kavikalama AvuM avalokana paNa TapakAvI levuM cUkatI nathIH "viSayarasamAM gRhI mAciyA, nAciyA kuguru madapUra re; dhUmadhAme dhamAdhama calI, jJAnamAraga rahyA dUra re." kavi yazovijyajInI stavana kRtiomAM covIsa tIrthaMkaronI stutinAM pado noMdhapAtra che. emAMnI be covIsImAM Urmi-bhAvanI chaTA ane tIvratA AkarSaka abhivyakita pAmI che. bIjI eka covIsImAM kathana ane caritravIgata saMgraha vizeSa che. kavinA vyaktisabhara stavanamAM, mAtra mahimAskRti nathI tyAM,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAvijayanI kavitA : 163 ullAsa, zraddhA, lADa, mastI, TIkhaLa, marma, namratA, dhanyatAdi bhAvonI dRSTAntasubhaga ane subraDa kalpanAzIla rajUAta saMbhAravI game evI thaI che. vividha dezIo--duhA--jhUlaNAmAM vahetI AvI stavanavANI kavie Urmi--saMvedanA-kalpanAzilpathI jIvatI banAvI che. * muhu bhAgyA pAsA DhAlyA'no harSa gAtA yazovijayajI . aMjalimAM jima gaMga na mATe, muja mana tima prabhuheja" gAI prabhusnehanuM avarNanIya RNa mAthe caDAve che. eno raMga lAge tyAM khIjuM zuM game ?--- "mAlatI phUle mohiyo, kima ese ho bAvaLa taru bhRga ?" bhakatanI AvI dazA zIda tANo cho ? ' prabhune jANatA prabhu kRpA na kare, e to kema cAle ? kavi kahe che : ' jANo cho to lADathI mArmika yAda paNa apAI che, ke---- "jaLa diye cAtaka khIjavI, te... medha huo teNe zyAma.' kavi kahe che ke, bAMya grahyAnI lAja tane ja che. haLavekathI kavi kahI paNa de che, ke-- bhAgyuM detAM te kizuM vimAso cha, muja manamAM eha tamAso jI; sAhiba, sAMbhaLo !" AvuM nirvyAja naikayya-lADa A stavanonuM TALuM pAsuM che. tattvavicAranI sanmAnya kRtionI hAramALA ApI gayela A kavi AvA udgAromAM kevI rasika adA dAkhavI zakayA che? kavinI dhanyatAnI vANI ya bharI bharI che : "ame paNa tuma zuM kAmaNu karazuM." prabhune kaMcanakoDI kahetA kavi enA sAkSAtkArane ja ' bhaNue janamano lAho' mAne che. ' hiyaDe jUDI, mukha ati mIThaDI ' mAyAthI mukata karAvavA tethI ja kavi prabhune vInave che. kavi prabhumilananA dhanyatvane varNavatAM kahe che : ' (tame maLyA) te kaLiyuga ame girUo lekhavuM. ' kavine kaliyuga paNa garavo lAge che, kAraNa prabhu temAM maLyA. AvI eka kAvyatvathI aMkita covIzImAM nemi-rAjulanI kathanI gUMthatAM rAjulane moMe---- "utArI huM cittathI re hAM, mugati dhUtArI heta--mere vAlamA, siddha anaMte bhogavI re hAM, tehachyuM kavaNu saMketa--mere vAlamA.' evA mArmika udgAro paNa kaDhAve che. A traNa covIsIomAM je eka covIsI caritrapradhAna che temAM kathana, vIgata, TIpa ane atyukitanI mAtrA phrIka DhIka vadhu pramANamAM che. * viharamAna jinavIzI 'nAM 20 padomAM stavana karatAM karatAM kadI, " moTA-nAhanA aMtaro re, girUmA navi dAkhata" evI mArmika Takora paNa jinezvara sIdharane kare che. vanamAM mora hoya, pachI bhujaMgano bhaya zeno? ''evuM dRSTAMta kavi, e vizvAsane dRDha karavA rajU kare che ke, jyAM prabhu che, tyAM karmanuM baLa zenuM nabhe ? potAnA ' sAhiba sujANa ' prabhune kavi A vizvAse ja kahe che, ke mukha dekhI TIluM kare te pramANa nathI, sahuno mujaro mAne e ja sujANu sAhiba kahevAya. kavinI AvI habharI cImakI AkarSaka banI rahI che.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144H zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNa mahotsava carthI vAcaka yazovijayajInA "jaza-vilAsa" padasaMgrahamAM "viziSTa jinastavano, sAmAnya jinastavanano', "nema-rAjulanAM gIto', " AdhyAtmika pado', "hariyAlI' vagere saMgRhIta thayAM che. jAte tA kahevAya, paNa tare to mAtra pote ja; kahevAya dInadayALa, kintu zivamAM bhaLe ekalapaMDa pote ja; evo prabhune upAlaMbha viziSTa stavanomAM ApI kavi pramattatAnI Ula, ekAgratAno orasIo, zraddhAnuM caMdanAdinI rU5kyojanA paNa kare che. AvAM 39 pado uparAMta 8 "sAmAnya stavana mAM paNa karmarUpI bhujaMgathI chUTavA viratimayUrInI prArthanA che, dUranA surataru karatAM chAMya Apato lImaDo vadhu kAmano evI vAstavika daSTi che, ane "jeha mAMhi tuja darzana mi pAmiNuM, te suMdara kalikAla" evI zraddhA duharAvAI che. pAMtrIsa "AdhyAtmika padomAM jJAna-vairAgya-bhaktino marma kathAya che. emAMnA paMcamahAvrata jahAjanA padamAM zIla sukAna, kSamA laMgara, saMtoSane "sahaDa" jevI rUparacanA che. sAco jaina, sajajana, sAco dharma vagerenAM bodhaka pado ya che. jAte ja bhUla karavI ne devo doSa karmane! mananI sthiratA na hoya tyAM yoga zeno ? khAlI bhasma-muMDana-jaTAthI zuM maLe?--AvI svataMtra taravadaSTi paNa temAM che. A AdhyAtmika padonuM viziSTa aMga che " hariyAlI" nAmaka padaracanA. A "hariyAlI mAM AraMbhathI ja gUDha avaLavANInI raMgata UchaLe che- "kahi paMDita! koNa e nArI? vIsa varasanI avadha vicArI. doya pitAe eha nipAI saMgha catuvidha manameM AI. kIDIe eka hAthI jAyo, hAthI sAmo sasalo dhAyo. viNa dIrve ajavALuM thAye, kIDInA dara mAMhi kuMjara jAye." mAtra aThThAvIsa paMkitaonI A padakRtimAM avaLavANImaya pratIkonI othe saMtAyela arthabodhavicAra, bhAvArtha spaSTa paNa karAyo che. cetanA strI, jJAnaupayoga ane darzanaupayoga be pitA. hAthI te AtmA, sasalo te karmacetana, mohagrasta na thAya tyAM vinA dIve ajavALuM, kIDI te nigoda, jevI spaSTatA apAI che. racanAdaSTithI ya A "hariyAlI " sughaDa rUpanI che. AvI viziSTa to nahi, paNa "jasavilAsa padasaMgrahanI eka UrmiraMgI sArI kRti te nemirAjulanAM sAta gItonI kalagI. nema prabhune vivAha mATe manAvatI horI ramatI nArIo samajAve che : paranA bina puraSa ulaTha.' rAjulanI premapIDA to lAgaNInA gherA raMge vyakata karAI che : "nirohItyuM neha je kIdho re, UMgha vecI UjAgara lIdho re." athavA kokila bolaI TADhuM mIThuM re, mujha mani to te lAgaI aMgIThuM re; viraha jagAvI virahiNI bAlI re, te pApaI te thaI chaI kAlI re." kavinAM padIno bIjo samUha te sajajhAyono, arthAt svAdhyAyono. emAM AnaMdaghanastutinI aSTapadI ke "sAdhuvaMdanA" samI kRti ya mukAI che. A vibhAgamAM "pAMca gaNadharanA pAMca bhAsa'mAM "thoDuM paNa caMdana bhaluM, hUM kI jaI bIjA kAchano bhAra ke?" jevuM anubhavakathana che. jaina daSTie aDhAra pApo varNavatI sajhAya bodhaka kRti che. 19 DhAlanI "zrI pratikramaNa hetu garbhita' sajajhAyamAM kavi kahe che? "vacana kAyA te to bAMdhIe, mana navi bAMdhyo jAya, he mitta! mana bAMdhyA viNa prabhu nA mile, kiriyA niphala jAya, he mitta !"
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazovijayanI kavitA H 165 sUratamAM racAyelI A sajajhAyamAM rUpakagarbha TUMkAM dRSTAntakathAnako ya che. "bIje paNa dRSTAnta che re" jevI gadyALavI lakhAvaTa, kaMIka vadhu pramANamAM patharAyela kathanAtmakatA ane vyAkhyA-vivaraNa ahIM kheMce che. 41 kaDInI "caDyA-paDyAnI sajajhAya "mAM bodha che-- "tho paNa jihAM guNa dekhIe, tihAM atihiM gahagahII re." 19 kaDInI nAnI "amRtavelI sajajhAya mAM ya e ja vAta che- "thoDalo paNa guNa parataNo, sAMbhaLI harSa mana ANaze." suguru sajhAya nI cAra hAlamAM sugurUnAM lakSaNa ane "kuguru sajajhAya nI che hAlamAM e ja rIte kugurUne varNavela che. "samakata sukhalaDI nI sajhAya vAnagImAM "duHkha bhUkhaDalI" bhAMgavAnI che. " tuMbaDAnI sajajhAyamAM sAdhune tuMbaDuM vahorAvatAM "viparIta AhAra vahorAvIo" ne "vadhAryo anaMta saMsAra" evI rajUAta che. prasaMgAtmaka che A sajhAya. jJAna dvArA ja mukitaprAptino sAra kavi aMte kathe che. - stavano-sajajhAyo-saMvAda-padonA A bahoLA pravAhamAM kavi dRSTAnta-upamAno-paMkitao-bhAvavicArAdinI punaruktithI sarvathA dUra rahI zakayA nathI, tema kavacita Aje arucikara lAge evI dRSTAnta-pratIkanI rajUAta ke madhyakAlIna saMkhyAtizayano moha paNa kavi TALI zakatA nathI. kathanAtmaka prastAra ke vIgata-vizeSaNanI yAdI jevuMya ThIka ThIka jaDe che. paraMtu A vizALa ane vaividhyabharyA gucchamAM kavinI dRSTinI nijI camaka tema emanI abhivyakitanI kuzala hathoTI evI kSatione hisAbe ghaNI vadhAre che. prabhu pratyenA gADha anurAge prerAtI emanI bhAvArTa tema ja marmALI ukitao, emAM varatAtI khumArI uparAMta svAbhAvika namratA, AsapAsanI pAmaratA-kSakatAnI nibhaka cakalI citraNa, ane dRSTAntAdimAM upasI AvatI emanI saMgIna jha ane grAhakadRSTi vAcaka yazovijayajInI viziSTa mudrA darzAve tema che. layameLa padabaMdhanI vividhatA ane vANInI citrAtmakatA ane bhAvArthasUcakatA paNa lakSa doranArI nIvaDe che. IsUnA sattaramA saikAnI ApaNI kavitA A utsAhabharyA kavinI kalame samRddha thaI jarUra kahevAya. enuM svarUpavaividhya, enI ramatiyALa ane gahanagaMbhIra abhivyakita, emAMnuM anubhava ane jJAnathI opatuM vastu, ane sauthI vadhu to emAMnI samatola ane sAtvika daSTi evAM che, ke ApaNI madhyakAlIna kavitAmAM yazovijayajInI gujarAtI kAvyaracanAo hamezAM AdarathI saMbhArI zakAya. "