Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAvahArika jIvana meM nAma, rUpa, sthApanA aura pratIka -vizvanAtha pAThaka prAyaH jIvana meM prayojana-siddhi ke liye bahuta sI kAlpanika mAnyatAyeM bhI aparihArya bana jAtI haiM / nAma, rUpa, sthApanA aura pratIka aisI hI vibhUtiyA~ haiN| yathArtha na hone para bhI ina asat mAnyatAoM aura mUlyoM ko asvIkAra karanA kaThina hI nahIM, asaMbhava bhI hai| jJAnI, mUDha, asAdhu, sAdhu, zikSita aura azikSita-koI bhI ho, yadi vaha samAja meM raha kara sA~seM letA hai to ina vibhUtiyoM kI anullaMghanIya lakSmaNa-rekhA ke usa pAra nahIM jA sktaa| pratyeka dravya kA eka nAma avazya hotA hai| yaha nAma na to vastuniSTha hai aura na vaktRniSTha / yadi vaha dravya ( nAmI ) meM rahatA to vahA~ usakI upalabdhi avazya hotii| uccAraNa ke pUrva aura pazcAt avidyamAna rahane ke kAraNa use vastuniSTha bhI nahIM kaha sakate haiN| dhvanibhinna dravya kA dhvani se tAdAtmya-sthApana hI nAmakaraNa hai| yaha tAdAtmya nitAnta kalpita hai, kyoMki nAma eka varNAtmaka dhvani hone ke kAraNa sthUla dravya se svarUpataH bhinna hotA hai| nAmI ( dravya ) kA darzana hotA hai aura nAma kA zravaNa / A~kha mUMda lene para nAmI adRzya ho jAtA hai, kintu nAma taba bhI sunAI detA hai| Izvara, jIva Adi sUkSma dravya indriyAtIta, nitya aura anutpAdya haiM, parantu unake nAma indriyagrAhya, anitya aura prayatnotpAdya haiN| nAma na to nAmI meM saMyukta hai aura na samaveta / ataH kamala nAma meM jina ka, ma aura la dhvaniyoM kA sannipAta sunAI detA hai, unakI upalabdhi kamala dravya ke kisI bhI bhAga meM nahIM hotI hai / nAma aura nAmI meM Arthika-anviti dhruva nahIM hai, ataH adhikAMza nAma jhUThe hote haiN| AzA devI kA jIvana nirAzA meM hI bItatA hai, girijApati avivAhita hI maratA hai, Aloka ke ghara meM a~dherA dikhAI detA hai, vidyAsAgara ke mUrkhatA kI carcA ghara-ghara hotI hai aura kubera sar3akoM para bhIkha mA~gatA phiratA hai / nAmI ke rahane para nAma kA bhI rahanA anivArya nahIM hai| vanoM aura gA~voM meM asaMkhya kITa, pataMga, sarIsRpa, tRNa, gulma, vihaMga, vIrudh aura vanaspatiyA~ par3I haiM, jinakA abhI taka nAmakaraNa hI nahIM huA hai| nAmI ( dravya ) ke abhAva meM nAma kA bhI abhAva ho jAnA Avazyaka nahIM hai / mahAtmA gAMdhI aba nahIM haiM kintu unakA nAma koI kabhI bhI le sakatA hai / isa prakAra nAma aura nAmI meM na to anvaya hai aura na vyatireka hii| bAlaka anAma hI utpanna hotA hai| eka bAra nAma rakha kara use purAne vastra ke samAna badalA bhI jA sakatA hai| zabda zAsana meM pratipAdita nAma aura nAmI ( artha yA dravya ) kA jJApya-jJApaka rUpa sambandha bhI vyabhicAra doSa se mukta nahIM hai| kAmbu zabda saMskRta meM zaMkha aura tamila meM char3I kA jJApaka hai aura vahI eka azikSita mUrkha kI dRSTi meM bilkula nirarthaka hai| hindI meM phulakI kA artha roTI hai aura ba~galA meM cingaaro| kisI anya pradeza meM cale jAiye to usakA kucha bhI artha nahIM samajhA jaayegaa| hindI aura saMskRta meM jo zarIra zabda deha kA vAcaka hai, vahI arabI meM duSTa kA artha detA hai| anya sthAnoM para vahI nirarthaka bhI ho sakatA hai / aMgrejI ke bahuta se zabda hindI meM dUsarA artha dete haiM / isa prakAra eka hI AkRti vAle zabdoM kI jJApakatA meM AkAza aura pAtAla kA antara hai| itanA hI nahIM, kabhI-kabhI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAvahArika jIvana meM nAma rUpa, sthApanA aura pratIka 117 jJApaka ke rahane para bhI jJApya kA jJAna nahIM hotA hai| bhAratIya zabda IrAna aura cIna meM taba taka koI artha nahIM prakAzita kara sakate, jaba taka unakA arthoM se Aropita aura sAMketika sambandha na batAyA jaaye| eka hI bhASA-kSetra meM dasa-paMdraha kosa kI dUrI para bahuta se zabdoM ke artha nahIM samajhe jAte haiM / nAma aura nAmI ke sambandha kI avyApti usa samaya aura spaSTa ho jAtI hai, jaba hama kisI zabda ( nAma ) kA prayoga aise dravya ( nAma ) ke liye karate haiM, jisake lie use mAnyatA nahIM milI hai / ghara meM jaba kisI naukara se koI bar3I bhUla ho jAtI hai taba na to usake cAra paira nikala Ate haiM aura na pIche puMcha hI uga jAtI hai, phira bhI bAhara 'satyaM vada dharma cara' kA Dhola pITane vAlA maho. padezaka bhI use gadahA kahane meM nahIM cUkatA hai| gA~va kA adhyApaka choTe baccoM ko 'ka mAne kauA amAne Ama' paDhAtA hai| jarA usase pUchiye kiye artha usane kisa zabdakoza meM dekheM haiN| rekhAgaNita meM rekhAoM, koNoM aura tribhujoM ke nAmoM meM kitanI satyatA hai, ise yadi jAnanA cAheM to ghara kI dIvAroM ke konoM aura kisI bhI tribhujAkAra vastu ko dekha leN| abodha bAlaka pUrvasiddha dravyoM ko pratyakSa dekhatA hai / usa samaya use zabdoM aura dravyoM ke sAMketika sambandha ajJAta rahate haiM / dhIre-dhIre vaha parivAra aura samAja ke sAhacarya meM raha kara tat-tat dravyoM kA tat-tat zabdoM dhvaniyoM) se kRtrima sambandha samajhatA hai aura vaise hI zabdoM kA uccAraNa karanA sIkhatA hai, taba kahIM jAkara vAkzakti sphurita hotI hai| yadi vahI bAlaka samAja se pRthak kara diyA jAye to gUMgA ho jaayegaa| yadi zabda aura artha meM yathArtha sambandha hotA to jaise anupahatendriya manuSya ke lie darzana ko kriyA svAbhAvika hotI hai, vaise hI bhASaNa bhI svAbhAvika hotA hai| bAlyakAla ke prayatnoM kI mRtiyA~ sthira nahIM raha pAtI haiM, ataH mAtRbhASA svAbhAvika sI lagatI hai. parantu jaba koI videzI bhASA sokhanI par3atI hai taba patA calatA hai ki yaha kArya kitanA AyAsa-sAdhya hai| vibhinna bhASAoM meM eka hI nAmI ke bhinna-bhinna nAma haiN| yadi nAma ko AkRti nizcita hotI aura usakA nAmI se dhrava sambandha hotA to sabhI dezoM aura kAloM meM pratyeka dravya kA eka hI nAma rahatA / parantu eka hI dravya ke aneka dezoM aura kAloM meM aneka nAma pAye jAte haiM ataH sabhI kalpita haiM aura sabhI mithyA haiN| upaniSadoM ne Izvara ko azabda kahA thA, parantu usa avyapadezya evaM parAtpara zakti ke bhI asaMkhya nAma gar3ha liye gaye haiN| koI allAha kahatA hai, koI gaoNDa aura koI Izvara / ye jhUThe nAma hI saMsAra ke nAnA dhArmika sampradAyoM meM pracalita upAsanA ke mUlAdhAra haiN| yadi hama yathArtha ke naze meM Akara sabhI ayathArtha mAnyatAoM ko bilakula ThukarA deM to bhajana, kIrtana, japa, stutiyA~ aura ArAdhanAyeM sabhI banda ho jaayeNgii| paramArtha nirvikalpaka bhI ho sakatA hai, parantu vyavahAra sarvathA savikalpaka hai| hama usake liye kalpita nAma hI nahIM gar3hate haiM, kalpita rUpa bhI racate rahate haiM / yathArtha-dRSTi se dravya sat hai / sattA hI usakA lakSaNa hai, parantu vyavahAra meM eka hI dravya meM aneka kalpita nAma aura rUpa prakaTa ho jAte haiN| mRttikA se ghaTa, zarAva ( sakorA ), kuNDa, caSaka, hAthI, ghor3e tathA anya khilaunoM kI AkRtiyA~ utpanna hotI haiN| suvarNa kuNDala, kaTaka, keyUra, kiMkiNI, kirITa, dInAra aura niSka ke rUpoM meM pariNati prApta karatA hai| tantuoM ke saMyoga se paTa kI AkRti kA prAdurbhAva hotA hai| ye sabhI AkRtiyA~ aura nAma mAnava-nirmita haiM, dravya meM prArambha se nahIM rahate haiN| isa prakAra manuSya prakRti se upAdAna ke rUpa meM prApta dravyoM ko AvazyakatAnusAra vividha rUpoM meM pariSkRta aura pariNata karatA rahatA hai, kintu una rUpoM kI svatantra sattA nahIM hai, kyoMki dhvaMsa ke pazcAt sabhI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 vizvanAtha pAThaka AkRtiyA~ vilIna ho jAtI haiM, dravya hI zeSa rahatA hai / yadyapi mAnavakRta nAmoM aura rUpoM kI pAramArthika sattA nahIM hai, tathApi unake binA kAma nahIM cala sakatA hai| tantu mAMgane para paTa nahIM mila sakatA, yadyapi tantu hI paTa hai, mRttikA mA~gane para ghaTa nahIM mila sakatA, yadyapi mRttikA hI ghaTa hai aura suvarNa mAMgane para Apa kuNDala nahIM pA sakate, yadyapi suvarNa hI kuNDala hai| parantu sattA dravya kI hI hotI hai mithyA AkRtiyoM aura nAmoM kI nahIM, ise mUrkha bhI jAnatA hai| dIvAlI meM cInI ke hAthI, ghor3e aura U~Ta bikate haiM, parantu bacce bhI unheM hAthI, ghor3e aura U~Ta samajha kara nahIM khAte haiM, cInI samajhakara khAte haiN| __dravya kI sattA pAramArthika hone para bhI hamArA prApya dravya hI nahIM hai, mithyA nAma aura rUpa bhI haiM, kyoMki unameM vyavahAra-sampAdana kI vilakSaNa kSamatA hotI hai| kaMkaNa cAhane vAlA suvarNa pAkara hI santuSTa nahIM ho jAtA hai, aura na ghaTa cAhane vAlA mRttikA se, kyoMki dravya paryAya (vikAra, rUpa) ke binA mUlarUpa meM aneka sthaloM para kArya-sampAdana meM akSaya ho jAtA hai| hama mRttikA-piNDa meM nahIM, ghaTa meM hI jala bhara sakate haiM, tantu se nahIM paTa se hI tana DhaMkanA saMbhava hai| isa prakAra vyavahAra-kSetra meM rUpa kI aparihAryatA nirvivAda hai| mAnava dravya ke abhAva meM bhI rUpamAtra se santuSTa ho jAtA hai| pravAsI praNayI ko vyApaka viyoga ke vyathAkula kSaNoM meM preyasI kA manorama citra hI dhIraja baMdhAtA hai / kATha kA ghor3A ghAsa nahIM khAtA hai, savAra ko lekara daur3a bhI nahIM sakatA hai, phira bhI koI vyakti aisA nahIM dikhAI detA hai jisane use mithyA samajha kara pheMka diyA ho| dravya ke abhAva meM rUpa kA prema vilakSaNa hai| buddha aura mahAvIra aba nahIM haiM, parantu unakI pASANa-pratimAeM vidyamAna haiN| una prastara-pratimAoM meM buddha aura mahAvIra kahA~ haiM ? unheM to nirvANa aura kaivalya prApta ho gayA hai| buddha aura mahAvIra to sAvayava the, niravayava Izvara kI bhI pratimAeM banAI jAtI haiN| tAza ke patte para bAdazAha ke pAsa phauja nahIM rahatI hai, bIvI bacce nahIM detI aura na gulAma hukma hI bajAtA hai, phira bhI ve bAdazAha bIvI aura gulAma haiN| jisane mAnava ko pazutva se Upara uThAkara sabhya banAyA hai, jo Aja taka vizva ke kone-kone meM akhaNDa jJAnAloka prajjvalita karatI AI hai, vaha bhASA bhI kore rUpa ke vyAmoha se makta nahIM raha skii| saMsAra kI samasta samannata bhASAlipiyA~ eka svara se jIvana meM rUpa kI anivAryatA kA udghoSa kara rahI haiM / rUpahIna dhvaniyA~ hI akSara yA varNa haiM, parantu vibhinna lipiyoM meM una nirAkAra vargoM kI bhI pRthak-pRthak kalpita AkRtiyA~ gar3ha lI gaI haiN| vibhinna bhASA-lipiyoM meM eka hI dhvani ke pRthak-pRthak AkAra mAnava kI kalpanApriyatA kA paricaya dete haiM :deva nAgarI phArasI romana tamila - ya to kucha udAharaNa haiN| vizva meM bahuta sI bhASAe~ haiM aura unakI aneka lipiyA~ haiN| dhvaniyo kI AkRti ke sambandha meM paryApta matabheda sabake mithyAtva kA pramANa hai| parantu inhIM mithyA evaM kalpita varNAkRtiyoM meM veda, tripiTaka, jainAgama, bAibila, kurAna prabhRti pramANa grantha likhe gaye
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAvahArika jIvana meM nAma, rUpa, sthApanA aura pratIka 119 haiN| saMkhyA kA bhI koI AkAra nahIM hai, vaha kevala buddhi kA viSaya hai / buddhivAdI gaNitajJoM ne vibhinna lipiyoM meM use bhI sAkAra banA kara chor3A hai : devanAgarI romana phArasI 6 7 6 7 5 8 8 < ina amUrta saMkhyAoM ke sAtha-sAtha bahuta se amUrta guNoM aura kriyAoM kI bhI AkRtiyA~ banAI gaI haiM = 9 9 saMyoga + vibhAga sAmya kisI sat vastu kA AkAra banA lenA to samajha meM AtA hai, vAstavavAdI gaNitajJoM ne asat evaM avastu rUpa abhAva ko bhI vartulAkAra zUnya (0) kI AkRti pradAna kI hai / arthazAstra kI eka pustaka meM yaha AkRti dI gaI hai : , X batAiye, arthazAstriyoM ke atirikta AyAta aura niryAta kA yaha AkAra kyA kabhI kisI aura ko marusthaloM, samudroM, nadiyoM aura / bhI dikhAI detA hai ? bhaugolika mAnacitroM meM dezoM, maidAnoM, parvatoM, relave lAinoM ko rekhAoM aura varNoM ke mAdhyama se par3hAyA jAtA hai vastu nahIM rahatI hai / vijJAna meM bhI rUpahIna gaisoM aura UrjAoM ko kI paramparA hai / vastutaH vahA~ unameM se eka bhI sthUla citroM ke dvArA samajhAne isa prakAra mAnava meM kRtrima rUpanirmANa kI pravRtti naisargika hai / vaha apanI racanA meM kevala mUrta vastuoM ke rUpoM kA anukaraNa hI nahIM karatA, apitu avastu aura amUrta sattAoM kI bhI kAlpanika AkRtiyA~ gar3ha letA hai| yahI nahIM, apanI icchA-zakti se kisI bhI nAmarUpamaya dravya kA usase bhinna dUsare dravya se abheda sthApita karanA bhI mAnava kA svabhAvaja guNa hai / isa prakriyA ko jainazAstroM meM sthApanA kahate haiM / isake liye rUpa sAmya anivArya nahIM hai, kyoMki amurta dravyoM kI bhI sthApanA murta dravyoM ke rUpa meM kI jAtI hai / prAyaH ayathArtha jJAna bhrAmaka hotA hai, parantu sthApanA ayathArthaM hone para bhI bhrama se bhinna hai / bhrama meM rajju kI pratIti nahIM hotI hai, sarpa kI hI pratIti hotI hai, parantu sthApanA meM rajju kI hI pratIti hotI hai, sthApaka use Agraha pUrvaka sarpa mAna letA hai / jainoM ne tattvanirUpaNa meM sthApanA ko Avazyaka nikSepa mAnA hai / sthApana pravRtti kA udgama manuSya meM zaizava se hI hotA hai / bahudhA choTe bacce khela meM apane Age choTI-choTI pattiyA~ rakha lete haiM aura Apasa meM kahate haiM - 'yaha hamArA ghor3A hai, yaha hamArA hAthI hai aura yaha hamArA U~Ta hai' / atforoM meM gur3iyoM aura guDDoM ke vivAha kA khela prasiddha hai / kabhI-kabhI eka bAlaka kUda kara
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 vizvanAtha pAThaka apane sAthI ke kandhe para car3ha jAtA hai aura use hAthoM yA kor3oM se mAra-mAra kahatA hai-'cala re ghor3e, cala' / choTA bAlaka khUba jAnatA hai ki yaha to hamArA sAthI hai, ghor3A nahIM hai, phira bhI usa para ghor3e kA Aropa karake kSaNa bhara pulakita ho jAtA hai| kabaDDI ke khela meM Apa ne dekhA hogA, eka dala kA khilAr3I jaba anya dala ke kisI khilAr3I ko chU kara bhAga AtA hai taba chuA huA vyakti mRta ghoSita kara diyA jAtA hai| yadyapi vaha sA~seM letA hai, calatA-phiratA hai aura bAta-cIta bhI karatA rahatA hai, tathApi usa jIvita ko vyAvahArika rUpa meM mRtaka mAna liyA jAtA hai| yahI bAla-pravRtti vikasita hokara jIvana ke vividha kSetroM meM hamArI dhArmika, zaikSika, sAhityika aura rAjanaitika gatividhiyoM ko pUrNatayA prabhAvita karatI rahatI hai| nadI, parvata, vRkSa, nagara Adi meM pavitratA kI sthApanA se tIrthoM kA udaya hotA hai / makkA, madInA, yerussalama, bodhigayA, pAvA dhAma, ayodhyA, matharA Adi hamAra pavitra sthAna hai / vastUtaH ye sthAna bhI anya sthAnoM ke samAna nitAnta bhautika haiM; inheM AdhyAtmika pavitratA sthApanA se milI hai| murde ko loga chUnA bhI pasanda nahIM karate haiM / jo svayaM mara gayA hai, vaha dUsare kI murAda kyA pUrI karegA? parantu pIroM kI haDDiyoM para banI majAroM para duAeM mAMgane ke lie mele lagate haiM. bar3I-bar3I manautiyA~ mAnI jAtI haiN| 'saMga asavada' patthara hI to hai, pratyeka hajayAtrI use kyoM cUmatA hai ? yaha saba sthApanA ke kAraNa hotA hai / sthApanA meM viSayI aura viSaya-donoM amUrta bhI ho sakate haiN| nirarthaka dhvaniyoM para vividha arthoM ke Aropa isake udAharaNa haiN| sITI kI dhvani amUrta hai, usake dvArA aneka artha saMketita hote haiN| kabhI vaha khela ke Arambha kA artha detI hai to kabhI khela ke samApana kA; aura kabhI dasyuoM kA nAyaka Asanna saMkaTa kI sUcanA sITI bajA kara detA hai to kabhI tAlI bajA kara / ye sabhI sAMketika artha samudAya vizeSa meM pahale se sthApita aura Aropita rahate haiN| bIja gaNita meM jo dhana nahIM hai, use bhI dhana mAna lene kI nimnalikhita paddhati prasiddha hai "mAna liyA mohana ke pAsa a rupaye the| yadyapi a kisI bhI dazA meM rupayA nahIM ho sakatA hai, vaha kevala eka akSara hai, parantu isa mithyA kalpanA ke AdhAra para bar3e-bar3e kaThina prazna hala kiye jAte haiM / bhUgola meM eka bahuta bar3A sapheda jhUTha calatA hai / Apane mAnacitroM ke nIce likhA huA nimnalikhita DhaMga kA paimAnA avazya dekhA hogA 1 milI mITara = 100 kilo mITara eka milI mITara eka sau kilomITara ke barAbara kabhI nahIM ho sakatA hai, ise eka mUrkha bhI jAnatA hai to kyA bhUgola ke vidvAn prAdhyApaka nahIM jAnate hoMge ? maiM samajhatA hU~, ve asatya se satya kI ora cala kara 'asato mA sad gamaya' vI vaidika prArthanA ko caritArtha karate haiN| sau rupaye kA noTa vastutaH kAg2aja kA choTA sA Tukar3A hI hai, jisakA mUlya kaur3I ke barAbara bhI nahIM hai, parantu sthApanA kI zakti se usI kAg2aja ke Tukar3e ke badale sau rupaye ke sAmAna mila jAte haiN| sthApanA AhArya buddhi kA pariNAma hai| mithyA hone para bhI usakI upekSA saMbhava nahIM hai| dizA ko hI le lIjiye, vaha apekSA-buddhi se utpanna hotI hai| usake astitva ke liye kama se kama do vastuoM kI sattA anivArya hotI hai / hama jise pUrva kahate haiM, use hI dUsarA pazcima kahatA hai, eka tIsarA usI ko uttara kahatA hai to cauthA usI ko dakSiNa mAnatA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAvahArika jIvana meM nAma, rUpa, sthApanA aura pratIka 121 isa prakAra dizA kI koI nizcita sImA nahIM hai| vaha vastu sApekSa hai, svatantra nahIM; phira bhI isa anizcita evaM asat buddhi vikalpa kI svIkRti ke binA vyavahAra-zRMkhalA kI kaI kar3iyAM TUTa jAtI haiM / pAramArthika sattA kI andha zraddhA se viveka-hIna hokara vyAvahArika sattA kI upekSA kabhI nahIM karanI cAhiye / sthApanA asat hone para bhI vyavahAra meM satya se kama mahattva nahIM rakhato hai| jaina zAstroM meM satya ke dasa bheda ullikhita haiM, jinameM nAma, rUpa aura sthApanA ko bhI vyAvahArika rUpa se satya svIkAra kiyA gayA hai| jo vastu jisa rUpa meM nahIM hai, kisI prayojana se use usa rUpa meM mAna lenA sthApanA hai| hai| isake mula meM samaSTi aura vyaSTi-donoM kI icchAyeM saMbhava haiN| kisI dravya kI jisa bhinna dravya para sthApanA kI jAtI hai, vaha usa dravya kA pratIka bana jAtA hai aura usameM vyavahAra sampAdana kI apUrva zakti utpanna ho jAtI hai / maMgala kA koI AkAra nahIM hai, phira bhI rasAla pallava, dadhi, dUrvA haridrA, puSpa, akSata, sindUra, naivedya, gorocana, kastUrI Adi maMgala pratIka haiM, kyoMki unameM maMgala sthApanA hai| zraddheya ke gale meM puSpamAlA DAla dene para use kyA mila jAtA hai ? usakI apekSA peTa bhara laDDU khilA dene para adhika tRpti saMbhava hai| parantu nahIM, puSpa hamArI zraddhA, bhakti, pUjA, niSThA aura pratiSThA kA komala pratIka hai| bhale hI puSpa-mAlA pahanane se peTa na bhare, parantu hRdaya kRtajJatA se avazya abhibhUta ho uThatA hai| puSpoM meM bhI maMgala-sthApanA sarvatra nahIM hai| kohar3A, laukI, baigana aura taroI prabhRti vanaspatiyoM ke puSpoM ko mAMgalya nahIM mAnA gayA hai| svastika cihna aura catuSka meM kauna sA maMgala matimAna hokara baiThA hai parantu pratyeka zabha kArya meM inakI racanA kI jAtI hai| kAle jhaMDe kA artha kisI kA apamAna nahIM hai, lAla jhaMDI kA artha Trena kA rukanA nahIM hai aura harI jhaMDI kA artha Trena kA calanA nahIM hai, parantu kAlA jhaMDA dikhAne vAloM para lAThI cArja hotA hai, lAla jhaMDI dikhAne para Trena ruka jAtI hai aura harI jhaMDI dikhAne para calane lagatI hai| hama rASTradhvaja ko jhukakara praNAma karate haiM / vaha eka sAdhAraNa vastra hone para bhI rASTrIya aikya aura pratiSThA kA pratIka hai| prAcIna kAla meM paMcAyatoM ke paMcoM ke pAsa kauna sI senA rahatI thI? eka sAdhAraNa aura nirbala manuSya bhI daNDAdhikArI kA pratIka banakara jo bhI daNDa de detA thA, vahI sabako svIkArya hotA thaa| rAmalIlA aura nATaka meM na to sacamuca sItAharaNa hotA hai aura na rAma vilApa hI karate haiN| haraNa bhI kalpita hai aura vilApa bhI kalpita hai, darzaka isa tathya ko jAnatA bhI hai, parantu usakI A~kheM sajala ho uThatI haiN| yaha hai pratIka kI mahimA / sAhitya meM anyokti aura rUpakAtizayokti alaMkAroM ke AdhAra pratIka hI haiN| Rgveda kA 'dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM pariSasvajAte' ityAdi mantra pratIkoM kI aparihAryatA kA pramANa hai / suparNa pakSI kA abhidhAna hai aura vRkSa per3a kA / mantra meM ye zabda jIva, paramAtmA aura jagat ke pratyAyaka haiM / santa kabIra ne "sA~ca barAbara tapa nahI, jhUTha barAbara pApa' kaha kara satya ko sarvazreSTha tapa aura jhUTha ko sarvazreSTha pApa ghoSita kiyA thA, parantu vyavahAra meM asat pratIkoM kI paridhi ko ve bhI nahIM lAMgha pAye 1. dazavidhaH khalu satya sadbhAvaH-nAma-rUpa-sthApanA-pratItya-saMvRti-saMyojanA-janapada-deza-bhAva-samayasatyabhedena / SaTkhaNDAgama-(dhavalA ) santaparUvaNAnuyogadvAra, 1 / 1 / 2, pR0 117 /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvanAtha pAThaka lagI samundara Agi, nadiyA~ jari koilA bhii| kahai kabIrA jAgi, machalI rUkheM car3hi gii| isa soraThe meM yathArtha dRSTi se bilkula mithyA aura asaMbhava bAta kahI gaI hai| samudra meM Aga kabhI nahIM laga sakatI hai / yadi laga bhI jAye to usI ko jlaayegii| yahAM to Aga lagI hai samudra meM aura jalakara koyalA ho rahI haiM ndiyaaN| kyA nadiyAM koI kASTha haiM jo jalakara koyalA ho jAyeMgI; bhApa bhale ho jaaye| isa para bhI Azcarya dekhiye, jisa vicitra Aga ne samada meM lagakara nadiyoM ko bhI jalA DAlA, vahI apane IMdhana vRkSoM ko bilkula nahIM jalA sakIM, tabhI to bacI huI machaliyAM una para car3ha giiN| pratIkoM kI zakti ko svIkAra kiye binA yaha soraThA unmatta pralApa bana jaayegaa| jaise mUla ke kaTa jAne para vRkSoM kI hariyAlI calI jAtI hai vaise hI sthApanA samApta ho jAne para pratIkoM kI zakti bhI samApta ho jAtI hai| gA~va kA eka sAdhAraNa vyakti jisa sthApanA kI zakti se kucha dinoM ke liye rASTrapati aura pradhAna mantrI ke rUpa meM mahattva evaM aizvarya kA pratIka bana jAtA hai, usI ke abhAva meM 'punarmaSako bhava' kI lokokti ko caritArtha karane lagatA hai| ho / kisI kSetra meM ve pratiSiddha nahIM haiN| kahIM bhI unake virodha kA svara nahIM sunAI detA hai / kevala nAma svIkAra karane meM kisI ko bhI Apatti nahI hai. nirAkAra varNoM, guNoM, kriyAoM aura saMkhyAoM kI kalpita AkRtiyA~ gar3ha lene para koI pApa nahIM lagatA hai, gaNita aura bhUgola meM asatya bAtoM ko kahate jihvA kaTa kara nahIM gira jAto, mUlyahIna kAgaja ke Tukar3e ko bahumUlya mAna lene para bhI buddhi kA divAlA nahIM nikalatA, kevala ArAdhya kI pratimA banA lene para hama aparAdhI ho jAte haiN| -ho0 tri0 iNTara kAleja, TA~DA, phaijAbAda (u0 pra0)