Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaMtara vAlInAha vize tapAgacchIya lakSmIsAgarasUri-ziSya kavi lAvaNyasamayanA jUnI gujarAtImAM racAyelA prasiddha vimalaprabaMdha (saM. 1568 } Isa1512)mAM apAyelI daMtakathA anusAra abuMdaparvata para delavADAgrAmamAM brAhmaNIya devI zrImAtAnA kSetranI bhUmi daMDanAyaka vimale moMmAgyA mUle kharIdI, e para maMdira baMdhAvavA prAraMbha karyo tyAre e sthAnano kSetrapAla(khetarapAla) vAlInAha nAmaka vyaMtaradeva upadrava karI rojabaroja thatuM bAMdhakAma rAtre toDI nAkhavA lAgyo. vimale ene pachIthI nirdoSa bhogAdi dharAvI saMtuSTa karavAthI kAma nirvine AgaLa dhapyuM. purAtana prabaMdhasaMgraha aMtargata prabaMdhasaMgraha "B"(lipi IsvIsan 16mI zatAbdI)mAM paNa A daMtakathA saMgrahAyelI che. tyAM apAyela prabaMdha anusAra jyAM atyAre vimalavasahI che tyAM AgaLa A vyaMtara vAlInAhanI daherI hatI. upadravakartA baMtarasaMbaddha AvI ja vAta paMDita meghanI 15mA saikAnA madhyabhAgamAM racAyela tIrthamALAmAM paNa che. tyAM ene "kSetrapAla', khetalavIra' ane "vAlInAga' kahyo che. (ahIM "nAga" nahi paNa "nAha' hovuM ghaTe.) tapAgacchIya ratnamaMDanagaNinA ziSya zubhazIlagaNinA paMcazatIprabodhasaMbaMdha (saM. 1521 | I. sa. 1465)mAM paNa A ja kathA thoDA vigatapharaka sAthe saMkSipta rUpe noMdhAyelI che. tyAM vaLI "vAlInAha nAga" kahyuM che, je bhUla ja che. vAlInAha vyaMtara 'nAga' nahi, paNa upara kathita sAdhano anusAra kSetrapAla hovAnuM manAtuM. be anya tapAgacchIya kRtio somadharmagaNinI upadeza-saptati (saM. 1503 | I. sa. 1447) ane ratnamaMdira gaNinA bhojaprabaMdha (saM. 1507 | Isa. 1451)-mAM paNa thoDevatte aMze uparanI vigato noMdhAyelI che. A badhuM jotAM vAlInAha saMbaddha daMtakathA 15mAM zatakamAM pracAramAM AvI cUkelI ema jaNAya che. vyaMtara vAlInAha vize khoja karatAM be tathya prakAzamAM AvyAM. eka to e ke vAlInAhanuM mULa saMskRta abhidhAna "valabhInAtha' athavA 'virUpAnAtha che; bIjuM e ke enI pratimA Aje paNa delavADA-sthita vimalavasahInI pazcime rahelA zrImAtAnA maMdirasamUhamAM mojUda che. rAjagacchIya prabhAcaMdrAcAryanA prabhAvaka carita(saM. 1334 I. sa. 1278)mAM IsvIsanI 11mI zatAbdInA AraMbhakALe thaI gayelA, ane solaMkIrAja durlabhadevanA samakAlIna, vIragaNinA saMdarbhamAM sthirAgrAma(thirA)mAM "valabhInAtha apanAma virUpAnAthanA naDelA upasargansa laMbANapUrvaka daMtakathA ApI che, jemAM prastuta kSetrapAla deva
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaMtara vAlInAha vize 197 apabhraMza rUpa "valInAha" thaI zake, je vivartanAtare "vAlInAha" banI zake. 'virUpAnAtha" paryAya tenI bIbhatsa ane bhayAnaka rUpiNI saMginI bhairavInA (koIka svarUpanA) patitvane anulakSIne hoya. aMgrejImAM (mULa jarmana parathI) upadravI pretAtmA mATe 'poltergeist' zabda che te ja A valabhInAtha vA valInAha che. marIne avagate jatA ane vAsanA rahI gaI hoya te sthAnamAM rahI upadrava karatA joradAra azAMta AtmAne khetarapALa-rUpe pUjavAnI madhyakAla ane uttara madhyakAlamAM prathA hatI. vAlInAhasaMbaddha eka vizeSa ullekha harSapurIyagacchanA nareMdraprabhasUrinI "vastupAlaprazasti' (A0 I. sa. 1032) aMtargata jovA maLyo je pracAnA ullekhathI jUno che. prastuta prazastimAM vastupAlanAM sukRtonI samakAlIna kRtiomAM maLatI sauthI vizeSa lAMbI sUci apAyelI che ne emAM maMtrIzvare nirIMdragrAmamAM rahela 'voDa" nAmaka "vAlInAtha'nA maMdiranI prajAnA viznano nAza karavA arthe uddhAra karAvyAnuM kahyuM che : yathA: nirIndragrAme voDAkhyavAlInAthasya maMdiram / vighnasaMghAtaghAtAya prajAnAmuddharAya ca // 46 / / prazastikartAe prAkRta "vAlInAha'nuM saMskRta punaHrUpAMtara "valabhInAtha' karavAne badale "vAlInAtha' karyuM che, je kadAca chaMdano meLa sAcavavA karyuM haze, paNa eka vAta A padya parathI e jANavA maLe che ke "vAlInAtha' vyaMtaranI eka viziSTa upajAti che, jemAM tenuM vizeSanAma voDI dIdhuM che. A kSetrapALa valabhInAthanuM svarUpa dharmaghoSagacchIya (rAjagacchIya) raviprabhasUriziSya vinayacaMdrasUrinI kAvyazikSApa (A. I. sa. 1230-1235) aMtargata "valabhIpati nAme ApeluM che yathA : kapAlapANivalabhIpatirgaganagAmukaH / surApAnarato nityaM devo'yaM valabhIpatiH -ALazikSA, 4.6ra upara varNavela svarUpa pratimavidhAnanI daSTie kSetrapAlanuM ja jaNAya che. (kSetrapAlane bhairavanuM paNa eka rUpa mAnavAmAM Ave che.) jainomAM kSetrapAlanI upAsanA thatI hovAnAM keTalAMka pramANa che; jema ke kharataragacchIya jinakuzalasUrie zrIpattana(pATaNa)mAM saM. 1380 I. sa. 1324mAM karelI pratiSThAomAM kSetrapAlanI mUrtino paNa samAveza hato evuM kharataragacchagurnAvalI(uttarArdha : saM. 1393 | I. sa. 1337)mAM noMdhAyeluM che.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 nircantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 delavADAmAM joIe to zrImAtAnA maMdiranI sAmenA maMdiramAM rAkhela mUrtiomAM mukhya mUrti kSetrapAlanI che, jene Aje "rasiyo vAlama" nAmathI oLakhavAmAM Ave che ane enI mAMtrika yogIrUpe zrImAtA sAthe joDatI lokakathA jANItI che. A daMtakathAnuM jUnuM rUpa kharataragacchIya jinaprabhasUrinA kalpapradIpa aMtargata "abdAdrikalpa'mAM jovA maLe che. kahevAtA rasiyA vAlamanI ArasanI dvibhuja pratimAnuM sammazra, karAla nahi to ye karaDuM mukha, bhISaNa bhUkuTi-bhaMga ane kuTilAkSa, zira para bhairava ke nirjhatine hoya tevA baMdhayukta Urvekeza, vAmakaramAM surApAtra ane dakSiNahastamAM koI vastu (khajJanI avaziSTa mUTha ?) dhAraNa karI che. jamaNI bAju ardhabhAskarthamAM trizUla batAvyuM che. nIce paga pAse dakSiNa bAju ArAdhaka ane DAbI bAju kUdatuM copaguM prANI (zvAna?) kaMDAryuM che (juo rekhAMkana.) zailInI daSTie A kSetrapAla-pratimA 12mA zatakanA aMtabhAganI jaNAya che, eTale vimalamaMtrInA kALanI nathI. saMbhava che ke A upadravavALI daMtakathA pachIthI joDI kADhavAmAM AvI hoya. vastutayA vimalanA samayanA banAvonI smRti prabaMdhomAM alpa pramANamAM varatAya che !) ane kalpapradIpamAM ke tapAgacchIya jinaharSagaNinA vastupAlacaritra (sa. 1497 | 1441)mAM A vAlInAhavALI vAta noMdhAyelI nathI, paNa eTaluM kharuM ke uparacarcita jaina kathAono delavADAno kSetrapAla vAlInAha yA valInAha (valabhInAtha) to A "rasiyo vAlama (RSi vAlmIki) ja jaNAya che. trIjA tabakkAnA (zaka-kuSANa samayamAM) vartamAna rUpa pAmelA jaina Agamo(vyAkhyAprajJapti, sthAnAMga, prajJApanA sUtra ityAdi)mAM (vAna)vyaMtara devonI ATha jAti batAvI che : pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kiMnara, jhiMpuruSa, mahoraga, ane gAMdharva. vAlInAhanuM sthAna enuM pratibhAvidhAna lakSamAM rAkhatAM jaina mAnyatA anusAra rAkSasa vargamAM jaI zake. dikSAla nirjhati ke je brAhmaNIya paraMparAmAM bahu prAcIna (vada) kALe "rAkSasI' ane pachI nararUpe rAkSasarAja' gaNAya che, tenuM pratimavidhAna kSetrapAla ane ahIM cala vyaMtara vAlInAhanI atyaMta najIka che. kevaLa nirjhatinA "kheTakane sthAne ahIM bhairavane hoya che ema surApAtrAvA kapAla)nI kalpanA che. AthI brAhmaNIya paraMparA, je jaina paraMparAthI vizeSa prAcIna che, te anusAra paNa vyaMtara vAlInAthanI yoni "rAkSasa' hovAnuM nizcita bane che. eka bIjI vAta e che ke solaMkIyugamAM Aje ApaNe jANIe chIe tenAthI vizeSa pramANamAM ane vizALa pradezamAM vAlInAha Adi kSetrapAla-devonI pUjA pracAramAM hatI. delavADA, tharA, ane A nirIMdragrAma atirikta bIjAM paNa sthAnomAM vAlInAhanI grAmarakSaka devarUpe pUjA thatI haze. A kSetrapAlane 'valabhInAtha' nAma kema prApta thayuM haze e vicAraNIya che. valabhI nagarIno nAtha (koI maitraka rAjA) marIne vyaMtara thayAnI purANI anuzruti haze, ke harpa para
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaMtara vAlInAha vize thatA vaLIo dvArA sarjAtA naupRSTha ghATanA 'valabhI' jAtinA zikharanA polANamAM te vAsa karato hovAnuM manAtAM ne avagate gayela dhorakarmI AtmA parathI valabhInAtha nAma banyuM haze, ke koI trIjA ja kAraNe, e vAta to prAcIna bhASA ane saMskRtinA gaveSako ja kahI zake. kSetrapAlane brAhmaNIya upAsanAmAM mAMsabala devAtuM, jyAre nigraMtho dvArA aDadanA bAkaLAno bhoga dharAto evuM madhyakAlIna prabaMdho parathI ane caMdra meghanI tIrthamALA parathI jANavA maLe che. TippaNo : 1. arbuda parvata paranI A prAcIna devI che. daMtakathAone bAjue rAkhatAM zrImAtA te mULe lakSmInuM koI svarUpa haze ? enI vartamAna ArasI pratimA to 13mA zatakathI purANI hoya ema lAgatuM nathI. 2. ahiMsAnA siddhAMtane varelA hoI tAMtrika prakAranI brAhmaNIya hisra pUjAvidhi jaino mATe zakya nathI. 3. saM jinavijaya muni, siMghI jaina graMthamAlA graMthAMka 2, kalakattA 1936, 4. ejana, pR. 52. 5. saM. vijayadharmasUri, prAcIna tIrthamALA-saMgraha, bhAga 1lo, bhAvanagara, saM. 1978 (I. sa. 1922), pR. 48-56. 6. ejana, pR. 51-53, 7. saM. munizrI mRgeMdramunijI, surata 1998. 8. ejana, pR 350-351. 9. A banne graMtha mane hAla ahIM anupalabdha hoI cokkasa saMdarbho TAMkI zakyo nathI. 10. saM. jinavijayamuni, siMdhI jaina graMthamAlA, amadAvAda-kalakattA 1940, 199 11. ejana, ''zrIvIrasUricarita", pR 128-130. 12. pAchaLanA yugamAM jo ke khetarapALanI pratimAne badale sUrApUrAnI khAMbhI pUjavAnI prathA zarU thayelI; jema ke porabaMdaranA khetaliyAnA thAnakamAM pALiyo che. khilosa(dhroLa pAse, saurASTra)mAM paNa khetalAdAdAnA thAnakamAM e ja pramANe jovAya che. 13. saM. muni puNyavijaya, 'sutItiniyAri vastupAlaprazastisaMgraha', 166. 14. ejana, pR. 26. 15. Ed. Dr. Hariprasad G. Shastri, Lalbhai Dalpatbhai Series No. 3, Ahmedabad, 1964, p. 90. 16, kRtinA samaya-nirNaya mATe juo mohanalAla dalIcaMda dezAI, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, muMbaI 1832, pR. 393-94,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 17. Shastri, p. 95. 18. saM. AcArya jinavijayamuni, kharataragaccha-bRhadgurvAli, siMdhI jaina graMthamAlA graMthAMka 42, muMbaI nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 1956, pR. 72. 19. muni jayaMtavijayajI, AbU bhAga pahelo, ujjaina 1933, pR 206 sAmenuM citra 20. jinavijayajI, siMdhI jaina graMthamAlA, graMthAMka 10, zAMtiniketana 1934, pR 15. 21. rekhAMkana jayaMtavijayajInA uparakathita citranA AdhAre zrI potusvAmIe dorI ApyuM che, je mATe lekhaka emano AbhArI che. 22.jaina darzanamAM Ama to ugra ane adhora deva-devatAonI upAsanA varjita che, paNa madhyayugamAM mahiSamardinI ke caMDikA (saccikAmAtArUpe) osavALa (prA UkezavAla) vaNikonI kuladevI hovAne nAte rAjasthAnanAM keTalAMka jaina maMdiromAM tema ja zatruMjaya para AdinAthanA maMdira-samUhamAM enI pratimA maLI che. e ja rIte kSetrapAlanI paNa upAsanA vizeSa rAjasthAnamAM pravezI gayelI, eTaluM ja nahi, paNa muslima sulatAno sAthenI maitrIne kAraNe kharataragacchamAM to pIranI paNa rakSakadeva-rUpe sthApanA (ke upAsanA) zarU thayelI ! 23, uparyukta lekha chapAyo te daramiyAna prA. harivallabha bhAyANIno paNa 'vAlInAha' uparano lekha chapAyelo. temAM temaNe apabhraMza, jUnI gujarAtI Adi sAhityika kRtione AdhAre A vyaMtarano saMbaMdha 'ghoDAra' sAthe joDelo. ghoDAno tabelo taLe laMbacorasa hoI jUnA kALamAM tenA para 'valabhI' jAtinuM zikhara karavAmAM AvatuM haze ane temAM A rAkSasa(ke pachI yakSa ?)no vAsa hovAnuM manAtuM haze. durbhAgye bhAyANI sAhebano lekha pharIne meLavI na zakatAM teno saMdarbha ahIM TAMkI zakyo nathI. anupUrti prA baMsIdhara bhaTTe A viSaya para nIce mujaba noMdha mokalI che H vAlInAha/vAlInAga :- vyAna A pramANe paNa vaparAya che, te uparathI A nAma baMdha bese che ? grAnophe AvA prabaMdhonI biographiesmAM jaNAvyuM che ke musalamAno taraphathI hiMdujaina-bauddha maMdiromAM upadrava thayo; tenA pariNAme prabaMdha sAhityamAM AvI daMtakathAo ghusADI devAmAM AvI che. musalamAnomAM 'valI' nAma hoya che. ''rasiyo vAlamamAM ''vAlama'" zabdano ''pati/vahAlo" ema artha to nathI ? juo eka lokagIta = ''vhoranAro hoMzilo nAvalIyo nAno vAlamIyA !'' (mane moDhe che; paNa source nathI). (visanagara pAse eka vAlama gAma paNa che !) hiMdImAM ene ''vAlama'' kahe juo hindI-filmnuM gAna :- 'vAlama AC vaso mere mana meM !'' ane ''sija vanamAM, neTTA tAje....etc.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaMtara vAlInAha vize 201 JUUFUKU IST M - - - - rekhAMkana : vyaMtara vAlInAha ni. e. bhA. 1-26