Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakti evaM samAja AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja jaina-saMskRti kI prAsaMgikatA jaina-saMskRti kI sabase bar3I dena ahiMsA hai| ahiMsA kA mahAn vicAra, jo Aja vizva kI zAnti kA sarvazreSTha sAdhana samajhA jAne lagA hai aura isakI amogha zakti ke sammukha saMhAraka zaktiyAM kuNThita hotI dikhAI dene lagI haiM, jaina-saMskRti ke mahAn unnAyakoM dvArA hI hiMsA-kANDa meM lage hue unmatta saMsAra ke sAmane rakkhA gayA thaa| jaina-saMskRti kA mahAn sandeza hai ki koI bhI manuSya samAja se sarvathA pRthak rahakara astitva kAyama nahIM rakha sktaa| samAja meM ghula-mila kara hI vaha apane jIvana kA Ananda uThA sakatA hai aura dUsare, Asa-pAsa ke sabhI sAthiyoM ko bhI uThAne de sakatA hai| jaba yaha nizcita hai ki vyakti samAja se alaga nahIM raha sakatA, taba yaha bhI Avazyaka hai ki vaha apane hRdaya ko udAra banAe, vizAla banAe, virATa banAe aura jina logoM se khuda ko kAma lenA hai, unake hRdaya meM apanI ora se pUrNa vizvAsa paidA kare / jaba taka manuSya apane pArzvavartI samAja meM apanepana kA bhAva paidA na karegA arthAta jaba taka dUsare loga usako apanA AdamI na samajheMge, aura vaha bhI dasaroM ko apanA AdamI na samajhegA, taba taka samAja kA kalyANa nahIM ho sakatA / eka-dUsare kA Apasa meM avizvAsa hI vinAza kA kAraNa banA huA hai| __ saMsAra meM jo cAroM ora duHkha kA hAhAkAra hai, vaha to prakRti kI ora se milane vAlA mAmUlI-sA hI hai| yadi antaH nirIkSaNa kiyA jAe to prakRti duHkha kI apekSA hamAre sukha meM hI adhika sahAyaka hai / vAstava meM jo kucha bhI Upara kA duHkha hai, vaha manuSya ke Upara manuSya ke dvArA hI lAdA huA hai / yadi pratyeka vyakti apanI ora se dUsaroM para kie jAne vAle duHkhoM ko haTA le, to yaha saMsAra Aja hI naraka se svarga meM badala sakatA hai| jaina-saMskRti ke mahAna saMskAraka antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ne to rASTroM meM paraspara hone vAle yuddhoM kA hala bhI ahiMsA ke dvArA batalAyA hai| unakA Adarza hai ki dharma-pracAra ke dvArA hI vizva bhara ke pratyeka manuSya ke hRdaya meM yaha jaMcA do ki vaha sva meM hI santuSTa rahe, para kI ora AkRSTa hone kA kabhI bhI prayatna na kare / para kI ora AkRSTa hone kA artha hai dUsare ke sukha-sAdhanoM ko dekhakara lAlAyita ho jAnA aura unheM chInane kA dussAhasa karanA / jaba taka nadI apane pATa meM pravAhita hotI rahatI hai, taba taka usase saMsAra ko lAbha hI lAbha hai, hAni kucha bhI nhiiN| jyoM hI vaha apanI sImA se haTakara Asa-pAsa ke pradeza para adhikAra jamAtI hai, bAr3ha kA rUpa dhAraNa karatI hai, to saMsAra meM hAhAkAra maca jAtA hai, pralaya kA dRzya khar3A ho jAtA hai| yahI dazA manuSyoM kI hai| jaba taka saba ke saba manuSya apane-apane sva meM hI pravAhita rahate haiM, taba taka kucha azAnti nahIM hai / azAnti aura saMgharSa kA vAtAvaraNa vahIM paidA hotA hai, jahAM manuSya apane Ape se bAhara phailanA zurU karatA hai, dUsaroM ke adhikAroM ko kucalatA hai aura dUsaroM ke jIvanopayogI sAdhanoM para adhikAra jamAne lagatA hai| prAcIna jaina-sAhitya uThAkara Apa dekha sakate haiM ki bhagavAn mahAvIra ne isa dizA meM bar3e stutya prayatna kiye haiN| ve apane pratyeka gahastha ziSya ko pAMcaveM aparigraha vrata kI maryAdA meM sarvadA sva meM hI sImita rahane kI zikSA dete haiM / vyApAra, udyoga Adi kSetroM meM unhoMne apane anuyAyiyoM ko apane nyAya-prApta adhikAroM se kabhI Age nahIM bar3hane diyaa| prApta adhikAroM se Age bar3hane kA artha hai, apane dUsare sAthiyoM ke sAtha saMgharSa meM utaranA / jaina-saMskRti kA amara Adarza hai ki pratyeka manuSya apanI ucita AvazyakatA kI pUrti ke liye hI ucita sAdhanoM kA sahArA lekara ucita prayatna kare / AvazyakatA se adhika kisI bhI sukha-sAmagrI kA saMgraha kara rakhanA, jaina-saMskRti meM corI hai| vyakti, samAja 74 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana graMtha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ athavA rASTra kyoM lar3ate haiM ? isI anucita saMgraha-vRtti ke kaarnn| dUsaroM ke jIvana meM sukha-sAdhanoM kI upekSA kara manuSya kabhI bhI sukhazAnti nahIM prApta kara sakatA / ahiMsA ke bIja aparigraha-vRtti meM hI DhUMDhe jA sakate haiN| eka apekSA se kaheM, to ahiMsA aura aparigraha vRtti donoM paryAyavAcI zabda haiM / ___ Atma-rakSA ke liye ucita pratikAra ke sAdhana juTAnA jaina dharma ke viruddha nahIM hai parantu AvazyakatA se adhika sagRhIta evaM saMgaThita zakti avazya hI saMhAra-lIlA kA abhinaya karegI, ahiMsA ko maraNonmukhI banAegI / ataeva Azcarya na kareM ki pichale kucha varSoM meM jo zastra-saMnyAsa kA Andolana cala rahA thA, pratyeka rASTra ko sImita yuddha-sAmagrI rakhane ko kahA jA rahA thA, use tIrthaMkaroM ne hajAroM varSa pahale calAyA thaa| Aja jo kAma kAnUna dvArA, pArasparika vidhAna ke dvArA liyA jAtA hai, una dinoM vaha upadezoM dvArA liyA jAtA thaa| bhagavAna mahAvIra ne bar3e-bar3e rAjAoM ko jaina-dharma meM dIkSita kiyA thA aura unheM niyama diyA thA ki ve rASTra-rakSA ke kAma meM AnevAle zastroM se adhika saMgraha na kreN| sAdhanoM kA Adhikya manuSya ko uddaNDa banA detA hai| prabhutA kI lAlasA meM Akara vaha kahIM na kahIM kisI para car3ha daur3egA aura mAnava-saMsAra meM yuddha kI Aga bhar3akA degaa| isa dRSTi se jaina-tIrthakara hiMsA ke mUla kAraNoM ko ukhAr3ane kA prayatna karate rahe haiN| jaina tIrthaMkaroM ne kabhI bhI yuddhoM kA samarthana nahIM kiyaa| jahA~ aneka dharmAcArya sAmrAjyavAdI rAjAoM ke hAthoM kI kaThaputalI bana kara yuddha ke samarthana meM lagate Ae haiM, yuddha meM marane vAloM ko svarga kA lAlaca dikhAte Ae haiM, rAjA ko paramezvara kA aMza batAkara usake lie saba kucha arpaNa karane kA vicAra karate Ae haiM, vahA~ jaina tIrthaMkara isa sambandha meM kAphI kaTTara rahe haiN| prazna, vyAkaraNa aura bhagavatI sUtra yuddha ke virodha meM kyA kahate haiM ? yadi thor3A-sA kaSTa uThAkara dekhane kA prayatna kareMge to bahuta kucha yuddha virodhI vicAra-sAmagrI prApta kara skeNge| Apa jAnate haiM, magadhAdhipati ajAtazatru kuNika bhagavAn mahAvIra kA kitanA adhika utkRSTa bhakta thA / aupapAtika sUtra meM usakI bhakti kA citra carama sImA para pahuMcA diyA hai| pratidina bhagavAn ke kuzala samAcAra jAnakara phira anna jala grahaNa karanA, kitanA ugra niyama hai| parantu vaizAlI para kuNika dvArA hone vAle AkramaNa kA bhagavAn ne jarA bhI samarthana nahIM kiyA, pratyut naraka kA adhikArI batAkara usake pApa-karmoM kA bhaNDAphor3a kara diyaa| ajAtazatru isa para ruSTa bhI ho jAtA hai| kintu bhagavAn mahAvIra isa bAta kI kucha bhI paravAha nahIM karate / bhalA pUrNa ahiMsA ke avatAra romAMcakArI nara-saMhAra kA samarthana kaise kara sakate the? jaina tIrthaMkaroM kI ahiMsA kA bhAva Aja kI mAnyatA ke anusAra niSkriyatA kA rUpa bhI na thaa| ve ahiMsA kA artha prema, paropakAra, vizva-bandhutva karate the / svayaM Ananda se jIo aura dUsaroM ko jIne do / jaina tIrthakaroM kA Adarza yahIM taka sImita na thaa| unakA Adarza thA dUsaroM ke jIne meM madada karo, balki avasara Ane para aise jIvana ko koI mahattva na dete the, jo jana-sevA ke mArga se sarvathA dUra raha kara ekamAtra bhaktivAda ke artha (zUnya kriyA-kANDoM) meM hI ulajhA rahatA ho / bhagavAn mahAvIra ne to eka bAra yahA~ taka kahA thA ki merI sevA karane kI apekSA dIna-dukhiyoM kI sevA karanA kahIM adhika zreyaskara hai / maiM una para prasanna nahIM, jo merI bhakti karate haiM, mAlA pherate haiM, balika maiM to una para prasanna hUM, jo merI AjJA kA pAlana karate haiN| merI AjJA hai-prANImAtra ko sukha-suvidhA aura ArAma phuNcaanaa| bhagavAn mahAvIra kA mahAn jyotirmaya sandeza Aja bhI hamArI AMkhoM ke sAmane hai| usa sandeza kA sUkSma bIja yadi hamameM se koI dekhanA cAhe to uttarAdhyayana sUtra kI sarvArtha siddhi vRtti meM dekha sakatA hai| ahiMsA ke agragaNya saMdezavAhaka bhagavAn mahAvIra haiN| Aja taka unhIM ke amara sandezoM kA gaurava-gAna gAyA jA rahA hai| Apako mAlUma hai ki Aja se DhAI hajAra varSa pahale kA samaya bhAratIya saMskRti ke itihAsa meM eka mahAn andhakArapUrNa yuga mAnA jAtA hai / devI-devatAoM ke Age pazu-bali ke nAma para rakta kI nadiyA~ bahAI jAtI thIM, aura surApAna kA daura calatA thaa| aspRzyatA ke nAma para karor3oM kI saMkhyA meM manuSya atyAcAra kI cakkI meM pisa rahe the| striyoM ko bhI manuSyocita adhikAroM se vaMcita kara diyA gayA thaa| eka kyA, aneka rUpoM meM saba ora hiMsA kA vizAla sAmrAjya chAyA huA thA kintu bhagavAn mahAvIra ne usa samaya ahiMsA kA amRtamaya sandeza diyA jisase bhArata kI kAyA palaTa gaI / manuSya rAkSasI bhAvoM se haTakara manuSyatA kI sImA meM praviSTa huaa| kyA manuSya, kyA pazu sabake prati usake hRdaya meM prema kA sAgara umar3a pdd'aa| ahiMsA ke sandeza ne sAre mAnavIya sudhAroM ke mahala khar3e kara die / durbhAgya se Aja ve mahala gira rahe haiM / jala, thala, abhI-abhI khUna se raMge jA cuke haiM, aura bhaviSya meM isase bhI bhayaMkara raMga meM raMgane kI taiyAriyAM ho rahI haiM / tIsare mahAyuddha kA duHsvapna abhI dekhanA banda nahIM huA hai| paramANu bama ke amRta-kaNa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AviSkAra kI hor3a saba dezoM meM laga rahI hai / saba ora avizvAsa aura durbhAgya cakkara kATa rahe haiN| astu, AvazyakatA hai Aja phira jaina-saMskRti ke, jaina tIrthaMkaroM ke, bhagavAn mahAvIra ke, jainAcAryoM ke ahiMsA paramo dharma: ke sandeza kii| mAnava-jAti ke sthAyI sukhoM ke svapnoM ko ekamAtra ahiMsA hI pUrNa kara sakatI hai / ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramam / zrAvaka kA lakSaNa karmoM kA jaTila jAla chinna-bhinna karake AtmA ko svatantra karane ke lie una kriyAoM kA tyAga karanA kAryakArI hai jinase vaha karmajAla TUTane ke bajAya majabUta hotA jAtA hai| kyoMki jina kriyAoM se karmabandhana jaTila hotA hai, una kriyAoM ko chor3a kara unase viparIta kriyAeM karane se hI kamoM se chuTakArA mila sakatA hai| karmabandhana kA mUla kAraNa mithyAtva hai / ataH AtmA tathA ajIva, Asrava Adi anya tattvoM ke viSaya meM yathArtha jJAna prApta karake una tattvoM kI zraddhA Thoka karanI cAhie aura kudeva, kudharma, kuzAstra, kuguru ko zraddhA bhakti tyAga kara sat deva, sat zAstra, sadguru kI upAsanA karanI cAhiye / aisA karane se mithyAtva kA nAza hokara samyaktva guNa pragaTa hotA hai jisase ki mithyA zraddhAna ke dvArA jo karma-saMcaya hotA thA vaha phira nahIM hone paataa| mithyAtva se chuTakArA pA lene para karmabandhana ke dUsare kAraNa ko dUra karane kA yatna karanA cAhiye jisase karma-Asrava kA dUsarA dvAra banda hokara AtmA kA karmabhAra aura halkA ho jaae| karmabandhana kA dUsarA kAraNa 'avirati' yAnI 'asaMyama' hai / asaMyama kA artha 'aniyantraNa' yAnI-apane vaza meM na rakhanA hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki AtmA jaba apanI indriyoM tathA mana para niyantraNa nahIM rakhatA hai taba indriyAM aura mana AtmA ko hiMsA, asatya bhASaNa, corI, kAma sevana aura parigraha-sacaya meM pravRtta kara detA hai| ina kriyAoM se karmabandhana hI nahIM hotA hai balki AtmA ko bahuta duHkhadAyaka, durgatiyoM meM AtmA kI durgati karAne vAlA, azubha karmoM kA bandha huA karatA hai| isa kAraNa AtmA kI durgati miTAne ke liye asayama yA hiMsA Adi pAMca pApa kAryoM ko chor3anA parama Avazyaka hai| pApakAryoM kA pUrI taraha se tyAga to gharabAra chor3akara sAdhu bana jAne para hotA hai kyoMki sAdhu avasthA meM na dhana-saMcaya kI AvazyakatA hai, na corI karane, jhUTha bolane aura kisI jIva kI hiMsA karane kI AvazyakatA hai| striyoM kA samparka to bilkula hI chUTa jAtA hai| ataH kAmasevana kA vahAM para kucha kAma nahIM / isI taraha munidazA meM aviratikA saMsarga pUrI taraha se dUra ho jAtA hai| parantu gahasthAzrama meM rahane vAlA gRhastha ina pAMca pApoM ko pUrI taraha nahIM tyAga sakatA, kyoMki khetIbAr3I, vANijya, vyApAra dvArA ghara-parivAra ke liye dhana-saMcaya kI AvazyakatA hotI hai| ina kAryoM meM kucha na kucha jIva-hiMsA hotI hI hai, thor3A-bahuta asatya bole binA vyApArika kArya nahIM hote / santAna utpanna karane ke liye vivAha karanA tathA maithuna kriyA hotI hai, ghara ke liye Avazyaka anna, vastra, bartana, ghara, rupayA, paisA Adi vastuoM kA saMcaya karanA hI par3atA hai| ataH gRhastha pApoM ko pUrNa taura se nahIM tyAga sktaa| isa kAraNa samyagdRSTi pApapaMka se bacane ke liye saMkalpI trasajIvoM kI hiMsA (jAna-bUjhakara dviindriya Adi jIvoM ko mAranA) kA tyAga kara detA hai| rAjya se daNDanIya aura paMcoM se bhaNDanIya (nindanIya) asatya bolane kA tyAga kara detA hai| jala aura miTTI (jina para ki kisI vizeSa vyakti kA adhikAra nahIM hai) ke sivAya anya koI bhI padArtha binA pUche nahIM letaa| apanI vivAhita strI ke sivAya anya sabhI striyoM se kAma-sevana kA tyAga kara detA hai tathA apanI AvazyakatA ke anusAra dhana-sampatti niyamita karake aura adhika dhana-sagraha karane kA tyAga kara detA hai| isa taraha pAMcoM pApoM kA vaha kucha tyAga kara detA hai| isI kAraNa usake isa tyAga ko 'aNuvrata' kahate haiN| isa dhArmika gRhastha kA dUsarA nAma 'zrAvaka' bhI hai jisakA apabhraMza zabda aneka jagaha 'sarAvagI pracalita ho gayA hai| zrAvaka zabda kA artha 'sunane vAlA hai| yAnI-jo apane nirgrantha guru se Atma-kalyANa kA upadeza sune (zRNoti iti zrAvakaH) / zrAvaka ke aneka taraha aneka bheda kiye gaye haiN| unake viSaya meM hama phira kabhI btlaayeNge| yahA~ para zrAvaka kA sAmAnya svarUpa sAgAradharmAmRta grantha meM paNDitapravara zrI AzAdhara jI ne jo likhA hai, use batalAte haiM / unhoMne likhA hai nyAyopAttadhano yajan guNagurUn sadgIstrivarga bhajana, anyonyAnuguNaM tadarhagRhiNI sthAnAlayo hrImayaH / yuktAhAravihAra AryasamitiH prAjJaH kRtajJo vazI, zaNvan dharmanidhi dayAluraghabhIH sAgAradharma caret // AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana pranya
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo nyAyapUrvaka dhana-upArjana karatA ho, apane guruoM kI pUjA, upAsanA karatA ho, satya bolatA ho, dharma, artha, kAma-ina tIna puruSArthoM kA aviruddha sevana karatA ho, apane yogya strI, muhallA, ghara vAlA ho, lajjAzIla ho, yogya AhAra karane vAlA ho, sajjana puruSoM kI saMgati karatA ho, buddhimAna ho, kRtajJa ho, indriya-vijayI ho, dharma-upadeza ko sunatA ho, pApoM se bhayabhIta ho, dayAlucitta ho, aisA puruSa zrAvaka dharma kA AcaraNa karatA hai / arthAt zrAvaka dharma AcaraNa karane vAle vyakti ko Upara kahe gaye guNoM se yukta honA caahiye| gRhasthAzrama ko calAne ke liye rupayA-paisA Adi dhana-sampatti kI AvazyakatA huA karatI hai aura dhana-saMcaya karane ke liye bar3e prayatna karane par3ate haiN| gRhastha kA adhikAMza samaya isa dhana-saMcaya meM hI vyatIta hotA hai, ata: dhana-saMcaya karanA to burA nahIM hai kintu vaha dhana-saMcaya anyAya, anIti, dhokhAdhar3I, corI, beImAnI, vyabhicAra, nIca karma se nahIM honA caahiye| mana, zarIra aura vacana ke parizrama se nyAyapUrvaka honA caahiye| nyAyapUrvaka kamAI apane liye tathA anya janatA ke liye bahuta lAbhadAyaka hotI hai / ataH jo vyakti anna kA vyApAra karatA hai athavA paMsArI, sonA-cAMdI Adi kA kArya karatA hai usako tolane ke bAMTa aura tarAjU ThIka rakhanI cAhiye tathA tolane meM anIti na karanI cAhiye / mAla lene ke liye bhArI bAMTa aura dene ke lie halke bAToM kA prayoga chor3a denA cAhiye / tarAjU nyAya kA cihna hai ataH tarAjU se bAvana tole pAva rattI ke samAna bilkula ThIka tolanA cAhiye / jo vyakti kapar3e kA kArya karatA ho usako nApane kA gaja ThIka nApa kA rakhanA cAhiye, lene ke liye lambA gaja aura dene ke liye choTA gaja na honA cAhiye tathA nApane kI kriyA bhI ThIka rakhanI cAhiye / jo vyakti lena-dena, sAhUkArI kA vyApAra karate hoM unheM lena-dena, byAja-baTTA Adi meM anIti na karanI cAhiye / karja lene vAle tathA apane AbhUSaNa giravI rakhane vAle garIba prAyaH apar3ha azikSita hote haiM, hisAba nahIM jAnate haiM / unase lena-dena meM anIti nahIM karanI cAhiye tathA rupaye paise ko hI saba kucha na samajhakara garIboM ke sAtha vyApAra meM dayA kA bartAva karanA caahiye| yadi unake pAsa karja cukAne ke liye kucha na ho to unake rahane kI jhoMpar3I nIlAma karA kara unheM nirAzraya banAne kI nirdayatA na karanI cAhiye / isake sivAya bar3hiyA asalI cIjoM meM kama mUlya kI ghaTiyA vastu milAne kI pravRtti chor3a denI cAhiye / khAne-pIne ke padArthoM tathA auSadhiyoM meM milAvaTa karanA hiMsA jaisA pApa hai| isa kAraNa aise kArya kabhI na karane cAhiye / cuMgI kara kI corI, Aya-kara (inkama Taiksa) kI bhI corI na karanI cAhiye / jisa deza meM hama rahate haiM, jisa deza kI pulisa senA hamAre prANoM tathA sampatti kI rakSA karatI hai usa deza kI zAsana-vyavasthA calAne ke liye jA kara lagAye jAte haiM unakI corI karanA dezadroha hai| dezadroha bhI mahAn pApa hai| ____ vyApAra karate samaya bhAvanA lokakalyANa kI rakhanI cAhiye / koI lobhI vaidya va DAkTara mana meM socate rahate haiM ki roga, bImAriyAM phaileM to hamArA vyApara khUba cle| anAja ke vyApArI bahuta-se nIca svArthI loga duSkAla hone kI bhAvanA karate haiM jisase unako acchA lAbha ho, ityAdi bhAvanAeM bahuta burI haiN| jaina vyApAriyoM ko aisI bhAvanA kadApi na karanI caahiye| jo vyakti naukarI karake dhana-upArjana karate haiM unako bhI apanA kArya nItipUrvaka ImAnadArI se karanA cAhiye / jo kArya unako diyA jAya usako apanA nijI kArya samajhakara niyata samaya ke bhItara samApta karane kA yatna karanA cAhiye / jisakI naukarI kare usako hAni pahuMcAne kI ceSTA kadApi na karanI cAhiye / isI taraha mAlika ko bhI apane naukaroM ke sAtha apane putroM tathA bhAiyoM ke samAna mIThA vyavahAra karanA cAhiye, na unake sAtha kaThora bartAva karanA cAhiye, na unake vetana dene meM raMcamAtra anIti karanI caahiye| jahAM taka ho satya bolanA caahiye| jisa taraha madhu-makkhI phUloM ko binA kaSTa pahuMcAye unase rasa le AtI hai isI taraha janatA ko kaSTa na dete hue nyAya-nIti se vyApAra karanA cAhiye / jo vyakti darzana jJAna cAritra meM apane se adhika haiM aise guNavAna sadguruoM kA Adara, vinaya, sanmAna karanA dhArmika zrAvaka kA mukhya kartavya hai| saMsAra se pAra karane vAle sAkSAt taraNatAraNa guru hI hote haiN| unake samAna upakAra karane vAlA vyakti aura koI nahIM hotaa| isaliye unake guNa prApta karane ke liye zraddhA se unakI pUjA-upAsanA karanI cAhiye / __ jaina zrAvaka kI vANI (vacana) hita, mita, priya, prAmANika honI cAhiye / vacana meM krodha, abhimAna kI jhalaka na ho, sva-para hitakAraka ho tathA satya ho / bhaya-utpAdaka, kSobha utpanna karane vAlI bAta na kahanI caahiye| dIna-duHkhI prANiyoM ke sAtha mIThA bolanA cAhiye tathA AvazyakatA se adhika na bolanA caahiye| dharma-sAdhana karane se puNya-karma kA bandha hotA hai, puNya karma ke udaya se dhana kA lAbha hotA hai, dhana se indriyoM ke viSaya-bhogoM kI sAdhana-sAmagrI prApta hotI hai / ataH sabase pradhAna lakSya dharma-sevana kA honA caahiye| prAtaHkAla sabase pahale pavitra hokara bhagavAn kA amRta-kaNa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana, pUjana, sAmAyika, svAdhyAya Adi dharma-kriyA karanI caahiye| phira vyApAra Adi dhana-upArjana kA kArya karanA cAhiye / rAtri meM guNI dhArmika santAna ke utpAdana ke liye kAma puruSArya karanA cAhiye / rajasvalA ke samaya, rogI dazA meM, aSTAnhikA, dazalAkSaNI, aSTamI va caturdazI ko tathA garbhAdhAna ke bAda pUrNa brahmacarya se rahanA cAhiye, zeSa dinoM meM bhI adhika se adhika brahmacarya kA yatna karanA cAhiye / brahmacarya se zarIra balavAn tejasvI hotA hai, santAna guNavAn hotI hai, tathA dIrgha Ayu hotI hai| ataH apanI strI ko zikSita banAkara dharmAtmA banAnA caahiye| dhArmika strI ke kAraNa sAre parivAra ko zuddha bhojana milatA hai, tathA parivAra meM dharma-AcaraNa banA rahatA hai| rahane ko acchA ghara ho jisameM khulA prakAza, vAyu tathA dhUpa AtI ho, jisameM dhuAM na bhara jAtA ho, sIlana na rahatI ho| ghara aise sthAna para ho jahAM Asa-pAsa meM zarAbI, mAMsa-bhakSaka, juArI, lucce, cora, guNDe, badamAza na rahate hoN| sadgRhasthoM kA par3osa ho / dhArmika vyakti ko bure kArya karane meM saMkocazIla honA caahiye| nirlajja manuSya nindanIya kArya karate saMkoca nahIM karatA, ataH usakI saba jagaha nindA hotI hai| dharmAtmA manuSya ko apanA khAna-pAna, AhAra-vihAra zuddha sAttvika rakhanA cAhiye / abhakSya padArtha, nazIlI cIjeM, roga paidA karane vAlI vastuyeM na khAnI caahiye| sadA sajjana puruSoM kI saMgati karanI cAhiye / durjana, durgaNa, mUrkha, vyasanI puruSoM kI saMgati se sadA dUra rahanA caahiye| manuSya ke AcAra vyavahAra para saMgati kA bahuta bhArI prabhAva par3atA hai| kusaMgati manuSya ko varvAda kara detI hai aura satsaMgati se manuSya kA uddhAra ho jAtA hai / ataH sadA sajjana puruSoM ke samAgama meM rahanA caahiye| santAna-zikSaNa yaha saMsAra anAdi kAla se calA A rahA hai aura ananta kAla taka calatA jaaygaa| ye jagatvartI samasta jar3a-cetana padArtha bhI anAdi kAla se cale A rahe haiM aura ve sabhI ananta kAla taka bane rheNge| na to unameM paramANu mAtra kama hogA aura na unameM paramANu mAtra koI padArtha navIna hI utpanna hogA ; jitane haiM utane hI raheMge / phira bhI pratyeka padArtha apane-apane svabhAva ke anusAra pratisamaya pariNamana karatA rahegA; sadA eka hI dazA meM na rhegaa| jo dazA padArtha kI eka kSaNa pahale hotI hai, vaha dUsare kSaNa meM nahIM rahane pAtI aura jo dazA dUsare kSaNa meM hotI hai vaha tIsare kSaNa meM nahIM rhtii| yAnI-paryAya pratikSaNa navIna hotI jAtI hai| yaha pratikSaNa kA pariNamana koI anya vyakti karane nahIM AtA, kAla dravya kI sahAyatA se pratyeka padArtha svayaM usa taraha pariNamana karatA hai| isa taraha pratyeka padArtha avinAzI, zAzvata hotA huA bhI usakI dazA sadA pratikSaNa pariNamanazIla hai / isa taraha utpAda, vyaya, dhrauvya, prati samaya sabhI padArthoM meM hotA rahatA hai| yahI kAraNa hai ki jIva avinAzI ajara-amara hai, vahAM vaha sadA parivartanazIla bhI hai| tadanusAra jagat meM koI bhI jIva aisA nahIM jo ki kisI vizeSa samaya utpanna huA ho| kintu koI bhI jIva aisA nahIM jo anAdi kAla se aba taka eka sI hI dazA meM calA AyA ho| manuSyoM kI tathA vibhinna thalacara, jalacara, nabhacara pazu-pakSiyoM kI sattA jaise karor3oM varSa pahale thI usI taraha Aja bhI hai, parantu ve santAna paramparA se hI maujUda haiM, vaise ke vaise nahIM haiN| jaise bIja-vRkSa kI paramparA anAdi kAla se calI A rahI hai, isI taraha pitA-putra kI paramparA bhI anAdi kAla se calI A rahI hai| pitA ke saMskAra, guNa, avaguNa usakI santAna meM AyA karate haiM / tadanusAra bhagavAn RSabhanAtha kI dharma-paramparA abhI taka calI A rahI hai| putra apane pitA kI chAyA-anurUpa hotA hai / anaH pitA jisa dharma kA anuyAyI hotA hai, prAyaH putra bhI usI dharma kA AcaraNa karatA hai / isa taraha santAna apane pitA kI virAsata ko surakSita rakhakara Age calatI rahatI hai| jisa taraha acchA vRkSa utpanna karane ke liye acchA bIja aura acchI bhUmi kI AvazyakatA hotI hai, usI taraha acchA tejasvI, guNI, buddhimAna putra utpanna karane ke liye acche bIja tathA acchI bhUmi kI AvazyakatA hai| vIrya bIja rUpa hai aura mAtA kA garbhAzaya bhUmi ke anurUpa hai| tIrthakara, cakravartI, balabhadra, nArAyaNa Adi mahAn parAkramI putroM ko utpanna karane vAle mAtA-pitA bhI asAdhAraNa vyakti hote the| zrI mAnatuGgAcArya ne bhaktAmarastotra meM kahA hai strINAM zatAni zatazo janayanti putrAn, nAnyA sutaM tvadupamaM jananI prasUtA / AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana pantha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvA dizo dadhati bhAni sahasrarazmi, prAcyeva digjanayati sphuradaMzujAlam / / 22 // he bhagavAn ! putroM ko to saikar3oM striyAM janma detI haiM kintu Apa sarIkhe putra ko ApakI mAtA ke sivAya anya kisI mAtA ne janma nahIM diyaa| so ThIka hai, sUrya ko dhAraNa to sabhI dizAeM karatI haiM parantu sUrya kA udaya to pUrva dizA se hI huA karatA hai, anya kisI se nahIM hotaa| isalie tejasvI guNI putra utpanna karane ke liye mAtA-pitA ko vizeSa sAvadhAnI rakhanI caahiye| garbhAdhAna ke samaya pati aura patnI kI aisI zubha bhAvanA honI cAhiye ki hamAre acchA tejasvI , guNavAn, vidvAn, dharmAtmA, kuladIpaka putra ho jo ki apane guNoM tathA zubha kAryoM se saMsAra meM apanA tathA hamAre kula kA yaza phailAe / aisI zubha kAmanA hRdaya meM rakha kara garbhAdhAna saMskAra kiyA jaae| isa viSaya ko AdipurANa se aura bhI adhika jAna lenA cAhiye / garbhAdhAna ho jAne para pati-patnI ko santAna-prasava hone taka pUrNa brahmacarya ke sAtha rahanA cAhiye / isa brahmacarya ke pAlana se garbhastha santAna para sadAcAra ke saMskAra sthApita hote haiM / durAcArI santAna utpanna hone meM anya kAraNoM ke atirikta eka vizeSa kAraNa yaha bhI hai ki una santAnoM ke mAtA pitAoM ne garbhAdhAna ke bAda brahmacarya kA pAlana nahIM kiyaa| isake sivAya usa samaya kI kAmakrIr3A garbhastha zizu ke zarIra para tathA strI ke zarIra para bhI burA prabhAva DAlatI hai|| brahmacarya dhAraNa karane ke sAtha hI sAtha pati-patnI ko garbhAdhAna ke dinoM meM paraspara bahuta zAnti, utsAha, harSa ke sAtha rahanA cAhie / patnI ko santuSTa rakhanA, usakI icchAoM kI pUrti karanA, usako koI cintA, zoka, bhaya, kheda, kleza, kalaha paidA na hone kI vyavasthA karanA pati kA kartavya hai / apanI gabhiNI bhAryA ko sundara, guNI, yazasvI puruSoM ke citra dikhAnA, usako parAkramI, guNI, vidvAn puruSoM ke caritra sunAnA, usakA citta harSita rakhanA bahuna Avazyaka hai| garbhiNI patnI kA kartavya hai ki vaha yathAsaMbhava nirAlasya rahakara halake parizrama ke kArya karatI rhe| bhArI parizrama ke kArya na kare, bhAganA, daur3anA, jaldI sIr3hiyoM para utaranA-car3hanA banda rakkhe tathA pratidina bhagavAn ke darzana kare, zAstroM kA svAdhyAya karatI rahe / akalaMka deva, samantabhadra, jinasena, vIrasena, bhadrabAhu, candragupta Adi ke jIvana-caritra par3he / tIrthaMkaroM, bharata, bAhubalI, sukumAla, jambUkumAra, pradya mna, balabhadra, nArAyaNa, rAma, lakSmaNa, kRSNa, pavanaMjaya, hanumAna, yudhiSThira, bhIma, arjuna, abhimanyu Adi mahAn parAkramI, guNI, buddhimAna, lokottara vyaktiyoM kI jIvana-ghaTanAoM ko bar3I ruci aura utsAha se par3hatI rahe / unake citra bar3e dhyAna se dekhatI rahe / aise kAryoM kA prabhAva garbhastha santAna para bahuta acchA par3atA hai / mAtA ke vicAroM aura bhAvanA ke saMskAra garbhastha santAna ke Upara aMkita ho jAte haiN| mahAbhArata meM abhimanyu ke viSaya meM kathA AI hai ki abhimanyu jaba subhadrA ke garbha meM thA to eka dina use kucha pIr3A huI to arjuna ne usakA citta usa ora se haTAne ke liye subhadrA ko citra khIMcakara cakravyUha (gola AkAra meM senA ko khar3I karanA) tor3ane kI vidhi batalAI / subhadrA ne use bahuta dhyAna se sunA aura vaha citra bhI dekhA / arjuna jaba usako cakravyUha tor3akara ghusa jAne kI vidhi samajhA cukA to subhadrA ko nIMda A gii| ata: cakravyUha se bAhara nikalane kI jo vidhi arjuna ne samajhAI use vaha na suna paaii| isakA prabhAva yaha huA ki garbhastha bAlaka abhimanyu ke hRdaya para subhadrA kI samajha ke anusAra cakravyUha tor3ane ke saMskAra jama gaye para cakravyUha se bAhara nikalane kI vArtA use mAlUma na ho paaii| tadanusAra kauravoM ke jisa cakravyUha ko mahA balavAn bhIma bhI na tor3a pAyA usa cakravyUha kA abhimanyu ne binA sIkhe apane navayauvana meM tor3akara garbhAdhAna ke samaya ke saMskAra kA paricaya diyaa| sArAMza yaha hai ki garbhAdhAna ke bAda santAna utpanna hone taka patnI ke jaise acche-bure vicAra hoMge vaise hI saMskAra santAna para aaveNge| isake atirikta gabhiNI strI ko apanA rahana-sahana, khAna-pAna, bolanA-cAlanA Adi bhI ThIka rakhanA caahie| una dinoM meM bhojana zuddha, halakA, sAtvika honA cAhiye / AMkhoM meM surmA Adi na lagAnA cAhiye, jisase zizu ke netra ThIka rheN| ubaTana na karanA cAhiye / ghara sApha-suthare rahane cAhiye aura hRdaya meM koI burI bhAvanA na Ane denI cAhiye / isa taraha garbhAdhAna ke dinoM meM strI ko apane garbhastha zizu kI AtmA para acche saMskAra utpanna karane ke liye sAvadhAnI se apanA AcAra-vicAra acchA zubha rakhanA cAhiye / bAlaka utpanna ho jAne para usakA ThIka DhaMga se pAlana-poSaNa karanA cAhiye / dUdha pilAte samaya mAtA kA citta prasanna honA caahie| krodha, kSobha, bhaya, ghRNA Adi ke samaya babve ko dudha mAna pilAnA caahiye| utako loriyAM dete samaya acche upadeza, ucca bhAvanA ke sUcaka sundara gIta gAne cAhiye aura acchI ucca zubha bhAvanA se prema kA hAtha bacce para pherate rahanA - amRta-kaNa . 76
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhiye / jahA~ taka ho sake bacce ko ThIka samaya para dUdha pilAnA cAhiye / dUdha utanA hI pilAyA jAe jitanI use bhUkha ho| jaba use pIne kI anicchA ho to jabaradastI aura dUdha na pilAnA cAhiye / na use sulAne ke liye kabhI aphIma kA aMza denA caahiye| aisI vyavasthA rakhanI cAhiye ki baccA rone na paave| rone kI Adata DalavAnA ThIka nhiiN| eka varSa taka bacce ke svAsthya kI sabase adhika sAvadhAnI rakhane kI AvazyakatA hai| tadanantara jyoM-jyoM baDA hotA jAe usake anusAra usake AhAra-pAna kI vyavasthA karate rahanA caahiye| isa bAta kA vizeSa dhyAna rakhanA cAhiye ki bacce ke sAmane kabhI kAma-sevana na kiyA jaae| baccoM ko abodha samajhakara unake sAmane maithuna kriyA karanA bahuta bhArI g2alatI hai / bacce itane abodha nahIM hote jitanA ki unheM samajhA jAtA hai| baccoM meM bhI jJAna zakti hai / ve zizu avasthA meM bola nahIM sakate, kintu thor3A-bahuta samajhate saba kucha haiN| unake sAmane kI huI kAma-krIr3A se unake caritra para durAcAra kA prabhAva tathA saMskAra par3atA hai jo ki unake bar3e ho jAne para unameM prakaTa hotA hai / ataH yaha kArya unake sAmane kabhI na karanA caahiye| baccA jyoM hI bolane lage usako acchI bAteM sikhAnI cAhiye / baccoM ke sAmane gAlI-galauja karanA yA burI bAteM kahanA va sunanA bahuta burA hai| burI bAteM yA gAliyAM sunakara bacce bhI vaisA hI bolanA sIkha jAte haiN| mUrkha mAtA-pitA choTe bacce kI totalI bolI meM gAlI-galauja sunakara bar3e prasanna hote haiN| ve ye nahIM samajhate ki totalI bhASA kI ve hI gAliyAM baccoM kI jIbha para paka jAtI haiM, jo ki Age calakara burI AdatoM meM zAmila ho jAtI haiN| isalie na to baccoM ke sAmane durvacana bolane cAhiye aura na gAlI-galauja hI karanI caahiye| isake sivAya baccoM ke sAmane haMsI-majAka meM jhUTha bolanA bhI ucita nahIM, kyoMki bacce to kore ghar3e ke samAna zuddha hRdaya vAle hote haiN| jisa taraha kore ghar3e ko hajAra bAra dho DAlane para bhI usa ghar3e se hIMga kI gaMdha nahIM jAtI, isI taraha choTe baccoM ke hRdaya para yadi jhUTha bolane kA saMskAra par3a jAe to vaha bhI sthAyI ho jAtA hai, bar3e hone para bhI nahIM chuutttaa| isa kAraNa baccoM ke sAmane ha~sI-majAka meM bhI jhUThI bAteM karanA ThIka nhiiN| usakA unake hRdaya para burA prabhAva par3atA hai| AcAryaratna zrI vezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana paMpa