Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAprajJapti sUtra ka, tharva beba vyAkhyAprajJapti (bhagavatI) sUtra meM praznAMnara zailI meM jIva, ajIva, svamata, paramata, loka, aloka Adi se saMbaddha sUkSma jAnakAriyAM vidyamAna haiN| isameM prANizAstra, bhUgola, khagola, bhaunikazAstra, svapna, gaNita, vijJAna, vanaspatizAstra Adi vividha viSayoM se saMbaMdhita tAtvika carcA milatI hai| yaha sUtra vaijJAnikoM ke lie bhI adhyetavya hai| lekhaka ne vyAkhyAprajJapti kI viSayavastu se paricita karAne ke sAtha isameM hue aMgabAha AgamoM ke atiTeza kI bhI carcA kI hai| -sampAdaka paMcama aMga vyAkhyAprajJapti sUtra kA apara nAma 'bhagavatIsUtra' hai| 'bhagavatI' zabda vyAkhyAprajJapti kI pUjyanA hetu vizeSaNarUpa meM prayukta huA thA, kintu isa zabda ko itanI priyatA milI ki aba vyAkhyAprajJapti kI apekSA 'bhagavatI' nAma hI adhika pracalita ho gayA hai| upalabdha aMga AgamoM meM bhagavatIsUtra sarvAdhika vizAla hai| praznottara zailI meM viracita isa Agama meM viSayavastu kA vaividhya hai| isameM aneka dArzanika gutthiyoM kA samAdhAna hai| prANizAstra, garbhazAstra, bhautika zAstra, rasAyana zAstra, bhUgarbha zAstra, svapna zAstra, gaNita, jyotiSa. itihAsa, khagola, bhUgola, manovijJAna , adhyAtma, pudgala, vanaspati Adi aneka viSayoM para bhagavatI meM rocaka evaM upayogI jAnakArI upalabdha hai| samavAyAMga evaM nandIsUtra ke anusAra vyAkhyAprajJaptisUtra meM 36000 praznoM kA samAdhAna hai| sabhI praznoM kA uttara bhagavAna mahAvIra dvArA kiyA gayA hai| praznakarttA mukhyata: gautama gaNadhara haiN| prasaMgAnusAra roha anagAra, jayantI zrAvikA, mRdruka zramaNopAsaka, somila brAhmaNa, tIrthakara pArzva ke ziSya kAlAsyavezIputra, tuMgikA nagarI ke zrAvaka Adi ke bhI praznoM kA samAdhAna huA hai| aitihAsika dRSTi se isameM maMkhaligozAlaka, jamAli, zivarAjarSi, skanda parivrAjaka, tAmalI tApasa Adi se saMbaddha jAnakArI bhI milatI hai| gaNita kI dRSTi se pApityIya gAMgeya aNagAra ke praznottara mahattvapUrNa haiN| bhagavatIsUtra ke adhyayanoM ko 'zataka' yA 'zata' nAma diyA gayA hai| isameM 41 zataka tathA 105 avAntara zataka haiN| avAntara zatakoM evaM anya zatakoM kI saMkhyA milAkara 138 hotI hai| pahale se 32veM zataka taka kisI bhI zataka meM avAntara zataka nahIM hai| 33veM se 35veM zataka taka 7 zatako meM pratyeka meM 12. 12 avAntara zataka haiN| cAlIsaveM zataka meM 21 avAntara zataka haiN| 41veM zataka meM avAntara zataka nahIM hai| ina sabhI zatakoM ko milAne se 138 zataka hote hai 32 + 84(12X ) + 21 +1 : uddezako kI saMkhyA 1883 yA 1126 hai| vartamAna meM isakA parimANa 1.781
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 - vyAkhyAprajJapti sUtra zlokapramANa hai| vyAkhyAprajJapti kA prAkRna nAma liyAhapaNaNani' hai| kahIM kahIM isakA nAma 'vivAhapaNNani' yA 'vivAhapaNyatti bhI prApta hotA hai| vRttikAra abhayadevasUri ne 'viyAhapaNNatti nAma ko sarvAdhika mahattva dekara isakI vyAkhyA cAra prakAra se kI hai| isameM eka hai-- "vi-vividhA jIvAjIvAdipracuratarapadArthaviSayAH, A-abhividhinA kathaMcinnikhilajJeyavyAptyA maryAdayA vA, khyA--khyAnAni bhagavato mahAvIrasya gautamAdIna vineyAn prati praznitapadArthapratipAdanAni vyAkhyA: tA: prajJApyante, bhagavatA sudharmasvAminA jambUnAmAnmabhi ysyaam| arthAt gautamAdi ziSyoM ko unake dvArA pUche gae praznoM kA bhagavAna mahAvIra ke dvArA jIva, ajIva Adi viSayoM para uttama vidhi se jisa zAstra meM vizada uttara die gae aura jinheM sudharmAsvAmI ne jambUsvAmI ko batAyA--vaha vyAkhyAprajJapti sUtra hai| ___ bhagavAna ne isa sUtra meM kliSTa se kliSTa praznoM kA saralarIti se grAhya samAdhAna prastuta kiyA hai| samavAyAMga sUtra ke anusAra isameM "dravya, guNaH, kSetra, kAla, paryAya, pradeza, pariNAma, yathA--. astibhAva, anugama, nikSepa, naya, pramANa, sunipuNa upakramoM ke vividha prakAra, lokAloka ke prakAzaka, vistRta saMsAra-samudra se pAra utArane meM samartha, indroM dvArA saMpUjita bhavya janoM ke hRdayoM ko abhinandita karane vAle, tamoraja kA vidhvaMsana karane vAle, sudRSTa dIpakasvarUpa, IhA, mati aura buddhi ko bar3hAne vAle- 36 hajAra vyAkaraNoM (uttaroM) ko pratipAdita karane se yaha vyAkhyAprajJapti ziSyoM ke lie hitakAraka aura guNoM ke mahAn artha se paripUrNa hai| isakI vAcanAe~ parimita haiM evaM saMgrahaNiyA~ saMrakhyAta haiN| sau se adhika adhyayana haiM, 10 hajAra uddezana kAla haiM, 10 hajAra samaddezanakAla haiM, pada-gaNanA kI apekSA 84 hajAra paTa haiN|" nandIsUtra meM 2 lAkha 88 hajAra padAgra kahe haiN| bhagavatI sUtra ke prArambha meM namaskAra mantra kA maMgala ullekha karate hue arthAt arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sAdhuoM ko namaskAra karane ke pazcAt brAhmIligi evaM 'zruta' ko bhI namana kiyA gayA hai| maMgalAcaraNa kA yaha rUpa bhagavanIsUtra meM hI dRSTigocara hotA hai| isase isa sUtra kI viziSTatA prakaTa hotI hai| bhaNDArI padamacandra jI mahArAja ke ziSya zrI amaramuni jI ne bhagavatIsUtra kI viSayavastu ko 10 khaNDoM meM vibhakta kiyA hai- 1. AcArakhaNDa 2. dravyakhaNDa 3. siddhAntakhaNDa 4. paralokakhaNDa 5. bhUgola 6. khagola 7. gaNitazAstra 8. garbhazAstra 9.caritrakhaNDa 10. vividha / AcArya zrI devendramuni jI ne Agama prakAzana samiti, byAvara se prakAzita vyAkhyAprajJapti sUtra ke caturtha khaNDa meM 94 pRSThoM kI prastAvanA likhate hue bhagavatIstra meM carcita nimnAMkita viSayoM para vizeSa prakAza DAlA haiM, jisase
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 168 jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka isa sUtra ke vayaM viSaya kA anumAna ho jAtA hai- 1. namaskAra mahAmaMtra 2 brAhmIlipi 3. gaNadhara gautama 4. jJAna aura kriyA 5. karmabaMdha aura kriyA 6. nirjarA 7. saMtajIvana kI mahimA aura prakAra 8. pApa aura usakA phala 9. AdhyAtmika zakti 10. pratyAralyAna 11. prAyazcita 12. tapa evaM dhyAna 13. parISaha 14. mRtyu kI kalA 15. IzAnendra evaM camarendra 16. zivarAjarSi 17. kAladravya 18. pauSadha 19. vibhajyavAda aura anekAntavAda 20. udAyana rAjA 21. dharmAstikAya aura adharmAstikAya 22. somila brAhmaNa ke prazna 23. atimuktakumAra 24. moha 25. devAnandA brAhmaNI 26. jamAli evaM gozAlaka 27. dravyaviSayaka cintana 28. AtmA ke ATha prakAra 29. jIva ke 14 bheda 30. zarIra 31 indriyA~ 32. bhASA 33. mana aura usake prakAra 34. bhAva aura usake prakAra 3... yoga aura usake prakAra 36. kaSAya 37. upayoga aura usake prakAra 38. lezyA 39. karma 40. pudgala '41. samavasaraNa 42.kaalaasyveshii| ina binduoM se vidita hotA hai ki bhagavatIsUtra kI viSayavastu vaividhyapUrNa hai| ___ vyAkhyAprajJapti meM jIva, ajIva, jIvAjIva, svasamaya, parasamaya, svaparasamaya, loka, aloka, lokAloka viSayaka vistRta vyAkhyA kI gaI hai| isameM kaI rocaka viSaya praznottara zailI meM spaSTa kie gae haiM, yathA- roha anagAra ke prazna aura bhagavAn mahAvIra ke uttara (zataka 1, uddezaka 6) prazna- bhagavan pahale aNDA hai aura phira murgI? athavA pahale murgI hai yA - aNDA ? bhagavAn-roha ! vaha aNDA kahA~ se AyA? roha- bhagavan ! vaha murgI se aayaa| bhagavAn. vaha murgI kahA~ se AI? roha. bhagavan ! vaha aNDe se aaii| bhagavAn-isI prakAra he roha! murgI aura aNDA pahale bhI haiM aura pIche bhI hai| ye donoM zAzvata hai / he roha ! inameM pahale poche kA krama nahIM hai| isI prakAra loka evaM aloka ko tathA jIva aura ajIva ko bhagavAn ne zAzvata batAyA hai| piMgala nirgrantha dvArA pUche gae pA~ca praznoM kA jaba skandaka parivrAjaka uttara na de sakA to vaha bhagavAna mahAvIra kI sevA meM upasthita huaa| bhagavAna ne usakI zaMkAoM ko apane jJAna se jAna liyA evaM unakA saMtoSaprada samAdhAna pAkara skandaka parivrAjaka bhagavAna mahAvIra kA ziSya bana gyaa| de pA~ca prazna the- 1. loka sAnta hai yA ananta? 2. jIva sAnna hai yA ananta 3. siddhi sAnta hai yA ananta? 4. siddha sAnta hai yA ananta 5. kisa maraNa se maratA haA jIva saMsara bar3hAtA hai aura kisa maraNa se maratA huA jIva saMsAra ghaTAtA hai? bhagavAn dvArA die gae ina praznoM ke samAdhAnoM meM se prathama
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vyAkhyAprajJapti sUtra prazna kA samAdhAna isa prakAra hai he skandakaH maiMne cAra prakAra kA loka batAyA hai-dravyaloka. kSetraloka, kAlaloka aura bhAvaloka / una cAroM meM se dravya se loka eka hai aura anta vAlA hai, kSetra se loka asaMkhyAta koTAkoTi yojana taka lambA-. ..caur3A aura asaMkhya koTAkoTi yojana kI paridhi vAlA hai tathA vaha antasahita hai| kAla se aisA koI kAla nahIM thA jisameM loka nahIM thA, aisA koI kAla nahIM hai, jisameM loka nahIM hai, aisA koI kAla nahIM hogA, jisameM loka na hogaa| loka sadA thA, sadA hai aura sadA rhegaa| loka dhruva, niyata. zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai, usakA anta nahIM hai| bhAva se loka ananta varNaparyAya rUpa gandharyAyarUpa, rasaparyAyarUpa aura sparzaparyAyarUpa hai| isI prakAra ananta saMsthAnaparyAyarUpa ananta gurulaghuparyAyarUpa evaM ananta agurulaghuparyAyarUpa hai; usakA anta nahIM hai| isa prakAra he skandaka! dravyaloka antasahita hai, kSetra loka anna sahita hai, kAla loka antarahita hai aura bhAvaloka bhI antarahita hai| (zataka 2 uddezaka 1 ) isI prakAra tIrthaMkara mahAvIra ne jIva, siddhi evaM siddha ko dravya evaM kSetra se sAnta tathA kAla evaM bhAva se antarahita batAyA hai| maraNa ke do prakAra batAye haiM- bAlamaraNa evaM paNDitamaraNa / bAlamaraNa se marane vAlA jIva saMsAra bar3hAtA hai tathA paNDitamaraNa se marane vAlA jIva saMsAra ghaTAtA hai| gautamasvAmI evaM bhagavAna mahAvIra ke praznottara draSTavya haiM ( zataka 2. uddezaka 5) gautama - bhagavan ! tathArUpa zramaNa yA mAhana kI paryupAsanA karane vAle ko paryupAsanA kA kyA phala milatA hai ? bhagavAna - gautama ! zravaNa rUpa (dharma zravaNa rUpa) phala milatA hai| gautama - bhagavan ! usa zravaNa kA kyA phala honA hai ? bhagavAna - gautama! zravaNa kA phala jJAna hai / gautama - bhagavan ! jJAna kA phala kyA hai ? bhagavAna- gautama! jJAna kA phala vijJAna (heya, jJeya evaM upAdeya kA vivecana) hai| gautama - bhagavan ! vijJAna kA phala kyA hai ? bhagavAna- gautama! vijJAna kA phala pratyAkhyAna (heya kA tyAga ) hai / gautama - bhagavan ! pratyAkhyAna kA phala kyA hai ? bhagavAna-- gautama! pratyAkhyAna kA phala saMyama (saMvara) hai| gautama - bhagavan ! saMyama kA phala kyA hai ? bhagavAna - gautama! saMyama kA phala anAsrava hai| 169 isI prakAra anAsrava kA phala tapa evaM tapa kA phala karma-nirjarA batAyA gayA hai| yaha pratipAdana jJAna evaM kriyA ke eka rUpa ko prastuta karatA hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1170 .. jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGakA zataka 12 uddezaka 2 meM jayanto zrAvikA ne bhagavAna se jo jijJAsA kI,usake samAdhAna bhI paThanIya haiM, udAharaNArthajayantI- bhagavan ! jIvoM kA supta rahanA acchA hai yA jAgRna rahanA acchA? bhagavAn- jayantI! kucha jIvoM kA supta rahanA acchA hai tathA kucha kA jAmRta rahanA acchA hai| jayantI- bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki kucha jIvoM kA sapta rahanA acchA hai tathA kucha kA jAgRta rahanA acchA? bhagavAn- jayantI! jo adhArmika, adharmAnusartA, adharmiSTha, adharma kA kathana karane vAle, adharmAvalokanakartA, adharma meM Asakta, adharmAcaraNakartA aura adharma se hI AjIvikA karane vAle jIva hai, una jIvoM kA supta rahanA acchA hai, kyoMki ve jIva supta rahane haiM to aneka prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ko duHkha, zoka aura paritApa dene meM pravRtta nahIM hote| ve jIva soye rahate haiM to apane ko dUsare ko aura sva-para ko aneka adhArmika prapaMcoM meM nahIM phNsaate| isalie una jIvoM kA supta rahanA acchA hai| jayantI! jo dhArmika haiM, dharmAnusArI, dharmapriya, dharma kA kathana karane vAle, dharma ke avalokanakartA, dharmAnurakta, dharmAcaraNa aura dharma se hI apanI AjIvikA karane vAle jIva haiM, una jIvoM kA jAgrata rahanA acchA hai, kyoMki ye jIva jAgrata hoM to bahuta se prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM ko duHkha, zoka aura paritApa dene meM pravRtta nahIM hote| aise dharmiSTa jIva jAgRta rahate hue svayaM ko, dUsare ko aura sva-para ko dhArmika kAryoM meM lagAte haiN| ye va jAgRta rahate hue dharmajAgaraNA meM apane ko jAgRta rakhate haiN| / isalie ina jIvoM kA jAgRta rahanA acchA hai| isI kAraNa se, he jyntii| aisA kahA jAtA hai ki kaI jIvoM kA supta rahanA acchA hai aura kaI jIvoM kA jAgRta rahanA acchA hai| prathama zataka ke navama uddezaka meM prANAtipAta, bhRSAvAda Adi 18 pApoM ko saMsAra bar3hAne vAlA tathA inase viramaNa ko saMsAra ghaTAne vAlA batAyA gayA hai, yathA gautama- bhante! jIva saMsAra ko parimita kaise karate haiM? bhagavAn - gautama! prANAtipAta yAvat mithyAdarzana zalya ke viramaNa se jIva _saMsAra ko parimita karate haiN| Aja kA vijJAna trasakAyika evaM vanaspatikAyika jIvoM meM to zvasana kriyA svIkAra karatA hai, kintu pRthvIkAyika Adi anya ekendriya jIvoM ke saMbaMdha meM mauna hai| bhagavatI sUtra zataka 2 uddezaka 1 ke zvAsocchvAsa paTa meM pRthvIkAyika Adi ekendriya jIvoM meM zvasanakriyA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAprajJapti sUtra...... .. 171 pratipAdita kI gaI hai, yathA -- gautama- ye jo pRthvIkAyika, apakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika evaM vanaspanikAyika ekendriya jIva haiM, inake Ana, apAna tathA ucchvAsa aura ni:zvAsa ko hama na jAnate haiM aura na Tekhate haiN| bhanne! kyA ye jIva Ana, apAna tathA ucchvAsa aura ni:zvAsa karate haiM? magavAna-hA~ gautama : ye jIva bhI Ana, apAna tathA ucchvAsa aura ni:zvAsa karate haiN| zramaNa -nirgranthoM ke sammukha jAne para pAMca prakAra ke abhigamoM kA zrAvaka ko pAlana karanA caahie| ina pAMca abhigamoM kA ullekha bhagavatI sUtra ke navama zataka ke 33veM uddezaka meM devAnandA brAhmaNI dvArA bhagavAna mahAvIra ke sammukha jAte samaya huA hai tae NaM sA devANaMdA mAhaNI......samaNaM bhagavaM mahAvIraM paMcaviheNaM abhigameNa abhigacchai, taMjahA- sacittANaM davANaM viosaraNayAe acittANaM davANaM avibhoyaNayAe, viNayoNayae gAyalaTThIe cakkhuphAse aMjalipaggehaNaM, maNassa ektiibhaavkrnnennN| pA~ca abhigama haiM-. 1. sacina dravyoM kA tyAga 2. acitta dravyoM kA tyAga na karanA (kintu viveka rakhanA) 3. vinaya se zarIra ko jhukAnA 4. bhagavAna ke dRSTigocara hote hI donoM hAtha jor3anA 5 . mana ko ekAgra krnaa| yaha loka kitanA vizAla hai, isake saMbaMdha meM zataka 11 uddezaka 10 meM devoM kI gati kA udAharaNa dekara samajhAyA gayA hai, jisakA sArAMza yaha hai ki divya tIvra gati vAle deva hajAroM varSoM taka gamana karake bhI lokAnta taka nahIM pahuMca sakate, loka itanA vizAla hai| AtmA jJAna evaM darzanasvarUpa hai yA bhinna . isa saMbaMdha meM bhagavatI sUtra kA spaSTa pratipAdana haiAyA maMte! nANe annANe? goyamA! AyA siya nANe, siya annANe, nANe puNa niyamaM aayaa| / (zataka 12,uddezaka 10, sUtra 10) AyA mate dasaNe, anne dasaNe? goyamA! AyA niyama dasaNe, daMsaNe vi niyama aayaa| (zataka 12, uddezaka 10. sUtra 16) gautama- bhagavan ! AtmA jJAna svarUpa hai yA ajJAna svarUpa? bhagavAn- gautama! AtmA kadAcit jJAnarUpa hai, kadAcit ajJAna rUpa hai, kintu jJAna to niyama se AtmasvarUpa hai| gautama- bhagavan ! AtmA darzanarUpa hai yA darzana usase bhinna hai? bhagavAn- gautama! AtmA niyamata: darzanarUpa hai aura darzana bhI niyamata: AtmarUpa hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 172 jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka AtmA kA svarUpa jJAna evaM darzanarUpa hai| jaba jJAna ke samyak rUpa para AvaraNa A jAtA hai taba use ajJAnarUpa kahA gayA hai| vAstava meM to AtmA jJAnadarzana svarUpa hI hai| ise hI upayogamayatva bhI kahA gayA hai| __ vyAkhyAprajJaptisUtra meM jIva saMbaMdhI vistRta carcA milatI hai| jIvoM kI cAra gatiyA~ evaM 24 daNDaka haiN| vyAkhyAprajJapti meM bahuta sI carcA 24 daNDakoM meM huI hai| 24 daNDaka haiM- saptavidha nArakiyoM kA 1 daNDaka, devoM ke 13 TaNDaka (bhavanapati ke 10 daNDaka, vANavyantara jyotiSI evaM vaimAnika ke 3 daNDaka) pRthvIkAyika Adi pAMca sthAvaroM ke 5 TaNDaka, vikalendriya (dvIndriya, trIndriya evaM caturindriya) ke 3 udaNDaka, tiryaMca pacendriya kA 1 daNDaka, manuSya kA 1 dnnddk| 24veM zataka meM ina 24 daNDakoM kA 20 dvAroM se nirUpaNa kiyA gayA hai| 20 dvAra haiM- 1. upapAta 2. parimANa 3. saMhanana 4. U~cAI 5 . saMsthAna 6. lezyA 7. dRSTi 8. jJAna, ajJAna 9. yoga 10. upayoga 11. saMjJA 12. kaSAya 13. indriya 14. samudghAta 15. vedanA 16. veda 17. AyuSya 18.adhyavasAya 19. anubandha 20. kAya saMvedha! saptama zataka ke SaSTha uddezaka meM pratipAdita kiyA gayA ki agale bhava ke AyuSya kA bandha isI bhava meM ho jAtA hai, kintu usakA vedana agale bhava meM utpanna hone ke pazcAt hotA hai| jIva ke dvArA garbha meM sarvaprathama mAtA ke oja (Artava) evaM pitA ke zukra kA AhAra kiyA jAtA hai, tadanantara vaha mAtA dvArA gRhIta AhAra ke eka deza ke oja ko grahaNa karatA hai| eka prazna kiyA jAtA hai ki kyA garbha meM rahe hue jIva ke malamUtrAdi yAvat pitta nahIM hote haiM ? isakA uttara dete hue kahA gayA gautama! garbha meM jAne para jIva jo AhAra karatA hai, jisa AhAra kA caya karatA hai, usa AhAra ko zrotrendriya ke rUpa meM yAvat sparzendriya ke rUpa meM tathA haDDI, majjA, keza, dADhI, mUMcha, roma aura nakhoM ke rUpa meM pariNata karatA hai| isa kAraNa se gautama! aisA kahA jAtA hai ki garbha meM rahe hue jIva ke mala-mUtrAdi yAta pitta nahIM hote haiN| (zataka 1 uddezaka 7) garbhagata jIva mukha se kavalAhAra nahIM karatA hai| vaha saba ora se AhAra karatA hai, sAre zarIra se pariNamAtA hai, bAra-bAra ucchvAsa letA hai, bAra-bAra ni:zvAsa letA hai, kabhI AhAra karatA haiM, kabhI pariNamAtA hai, kabhI ucchvAsa letA hai, kabhI ni:zvAsa letA hai tathA saMtati ke jIva ko rasa pahu~cAne meM kAraNabhUta aura mAtA ke rasa lene meM kAraNabhUta jo mAtRjIvasaharaNI nAma kI nAr3I hai usakA mAtA ke jIva ke sAtha saMbaMdha hai aura santati ke jIva ke sAtha spRSTa hai, usa nAr3I dvArA vaha garbhagata jIva AhAra letA hai aura AhAra ko pariNamAtA hai / (zataka 1 uddezaka 7) bhagavatI sUtra kI viSayavastu ko saMkSepa meM sameTanA kaThina hai| isake
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAprajJapti sUtra .. 1731 pratyeka zataka evaM usake pratyeka uddezaka meM bhI kaI bAra naye-naye viSayoM para prazna evaM unake samAdhAna hai| isameM jo jAnakArI hai vaha adbhuta hai| jIva ke garbha meM Agamana se lekara, jIvana sthiti, maraNa Adi vividha viSaya varNita haiM jo Adhunika vijJAna ke lie bhI zodha hetu upayogI evaM mArgadarzaka ho sakate haiN| nAraka, deva, tiryaca aura manuSya ina cAroM gatiyoM ke jIvoM ke vibhinna pakSoM kA isa Agama meM varNana upalabdha hai| loka ke eka AkAzapradeza meM ekendriyAdi jIva pradeza paraspara baddha yAvan sambaddha haiM, phira bhI ve eka-dUsare ko bAdhA yA vyAbAdha nahIM pahuMcAte, avayavoM kA chedana nahIM krte| isa tathya ko samajhAne hetu nartakI kA udAharaNa diyA gyaa| jisa prakAra nATya karatI huI nartakI para prekSakoM kI dRSTi par3atI hai, kintu vaha nartakI darzakoM kI una dRSTiyoM ko kucha bhI bAdhA-pIr3A utpanna nahIM karatI hai, isI prakAra jIvoM ke Atmapradeza paraspara baddha, spRSTa yAvat saMbaddha hone para AbAdhA yA vyAbAdhA utpanna nahIM krte| (za.11 unhe. 10) / pudgala ke saMbaMdha meM vyAkhyAprajJaptisUtra meM vividha jAnakAriyA~ haiN| pariNati kI dRSTi se pudgala tIna prakAra ke batAye gae-1. prayoga-pariNata, 2. mizra pariNata aura vinasA pariNata (zataka 8 uddezaka 1) jIva ke vyApAra se zarIra Adi ke rUpa meM pariNata pudgaloM ko prayoga-pariNata, prayoga aura svabhAva (vinasA) ina donoM vidhiyoM ke dvArA pariNata pudgala ko mizra pariNata evaM svabhAva se pariNata pudgala ko visrasA-pariNata kahA gayA hai| sabase alpa pudgala prayoga pariNata haiM, mizra pariNata usase anantaguNa haiM tathA virasA pariNata usase bhI anantaguNa haiN| zataka 12 uddezaka 4 meM paramANu pudgaloM ke saMyoga evaM vibhAga kA nirUpaNa hai| paramANu ke saMbaMdha meM zataka 18 uddezaka 10 meM kahA hai ki paramANu pudgala eka samaya meM sAre loka ko lAMgha sakatA hai| paramANu kI yaha gati vijJAna ke lie bhI anveSaNIya hai| eka paramANu meM bhI varNa, gandha, rasa evaM sparza ko svIkAra kiyA gayA hai| zataka 16 uddezaka 18 meM pudgala kI svAbhAvika gatizIlatA batAyI hai| dharmAstikAya usakA preraka nahIM sahAyaka hai| paramANu meM jIvanimittaka gati nahIM hotI, kyoMki paramANu jIva ke dvArA grahaNa nahIM kiyA jA sakatA aura pudgala ko grahaNa kiye binA pudgala meM pariNamana karAne kI jIva meM sAmarthya nahIM hai| ___ yaha eka jJAtavya tathya hai ki bhagavatI sUtra aMga Agama hote hue bhI isameM pazcAt racita rAjapraznIya, aupapatika, prajJApanA, jIvAbhigama tathA nadIsUtra kA atideza karake aneka sthaloM para bhagavatI sUtra ke vivaraNoM ko tathA kahIM sampUrNa uddezakoM ko saMkSipta kara diyA gayA hai| isake saMbhAvita kAraNoM kI carcA karate hue AcArya zrI hastImala jI mahArAja ne isa prakAra smAdhAna kiyA haiM - "vIranirvANa saMvat 180 meM gRtra antima rupa meM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jinavANI-- jainAgama sAhitya vizeSAGka lipibaddha kie ge| aisA pratIta hotA hai ki AgamoM ko lipibaddha karate samaya isa niyama kA pAlana karanA Avazyaka nahIM samajhA gayA ki jisa anukrama se AgamoM kI racanA huI hai, usI krama se unako lipibaddha kiyA jaay| isake pariNAmasvarUpa pazcAdvartI kAla meM racita katipaya AgamoM kA lekhana suvidhA kI dRSTi se pahale sampanna kara liyA gyaa|..... .. pazcAdvartI Agama hote hue bhI jo pahale lipibaddha kara lie gae the aura unameM pUrvavartI jina AgamoM ke jo-jo pATha aMkita ho cuke the una pAThoM kI punarAvRtti na ho, isa dRSTi se bAda meM lipibaddha kie jAne vAle pUrvavartI AgamoM meM 'jahA nandI' Adi pATha dekara pazcAdvartI AgamoM aura AgamapAThoM kA ullekha kara diyA gyaa| yaha kevala punarAvRtti ko bacAne kI dRSTi se kiyA gyaa| isase mUla racanA kI prAcInatA meM kisI prakAra kI kiMcit mAtra bhI nyUnatA nahIM aatii| ho sakatA hai usa samaya AgamoM ko lipibaddha karate samaya punarAvRtti ke doSa se bacane ke sAtha-sAtha isa vizAla paMcama aMga vyAkhyAprajJapti ke ativizAla svarUpa evaM kalevara ko thor3A laghusvarUpa pradAna karane kI bhI una devarddhigaNi kSamAzramaNa Adi AcAryoM kI dRSTi rahI ho / ' paM. dalasukha mAlavaNiyA ne yaha samAdhAna isa prakAra kiyA hai "yaha bhI kaha denA Avazyaka hai ki aisA kyoM nahIM kiyA gyaa| jaina paramparA meM yaha eka dhAraNA pakkI ho gayI hai ki bhagavAn mahAvIra ne jo kucha upadeza diyA vaha gaNadharoM ne aMga meM grathita kiyaa| arthAt aMgagrantha gaNadharakRta haiM aura taditara sthavirakRta haiN| ataeva prAmANya kI dRSTi se prathama sthAna aMga ko milA hai| ataeva nayI bAta ko bhI yadi prAmANya arpita karanA ho to use bhI gaNadharakRta batAnA Avazyaka thaa| isI kAraNa se upAMga kI carcA ko bhI aMgAntargata kara liyA gyaa| yaha to prathama bhUmikA kI bAta huI, kintu itane se saMtoSa nahIM huA to bAda meM dUsarI bhUmikA meM yaha paramparA bhI calAI gaI ki aMgabAhya bhI gaNadharakRta haiM aura use purANa taka bar3hAyA gyaa| arthAt jo kucha jaina nAma se carcA ho, usa sabako bhagavAn mahAvIra aura unake gaNadhara ke sAtha jor3ane kI yaha pravRtti isalie Avazyaka thI ki yadi usakA saMbaMdha bhagavAn aura unake gaNadharoM ke sAtha jor3A jAtA hai to phira usake prAmANya ke viSaya meM kisI ko sandeha karane kA avakAza milatA nahIM hai| isa prakAra cAroM anuyogoM kA mUla bhagavAn mahAvIra ke upadeza meM hI hai, yaha eka mAnyatA dRDha huii|" AcArya mahAprajJa ne bhagavatIsUtra meM upAMgoM ke atideza ke saMbaMdha meM bhinna rIti se vicAra karate hue use bhagavatI meM parivardhita viSaya mAnA hai"" jahAM jahAM prajJApanA, jIvAjIvAbhigama Adi kA nirdeza hai ve saba prastuta Agama meM parivardhita viSaya haiN| yaha kalpanA una prakaraNoM ke adhyayana se spaSTa
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAprajJapti sUtra :.., 175 ho jAtI hai| isakA saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI ki prastuta Agama meM nirdezita viSaya pahale vistRta rUpa meM the aura saMkalana kAla meM unheM saMkSipta kiyA gayA aura unakA vistAra jAnane ke lie aMgabAhya sUtroM kA nirdeza kiyA gyaa| aMgabAhya sUtroM meM aMgoM kA nirdeza kiyA jA sakatA thA, kintu aMgasUtroM meM aMgabAhya sUtroM kA nirdeza kaise kiyA jA sakatA thA? vaha kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki una nirdezoM se saMbaMdhita viSaya prastuta Agaga meM jor3akara use vyavasthita karane kA prayatna kiyA gayA hai|'' AcArya mahAprajJa Age likhate hai- "bhagavatI ke mUlapATha aura saMkalana kAla meM parivardhita pATha kA nirNaya karanA yadyapi sarala kArya nahIM hai, phira bhI sUkSma adhyavasAya ke sAtha yaha kArya kiyA jAe to asambhava bhI nhiiN|' isa saMdarbha meM uparyukta tInoM manISiyoM ke vicAra mahattvapUrNa haiM, kintu hameM isa bAta ko nahIM bhUlanA cAhie ki aMga AgamoM evaM upAMga AgamoM ko antima rUpa devarddhigaNI ne apanI vAcanA meM diyA hai| unheM samasta AgamoM evaM unakI viSayavastu kI pUrNa jAnakArI thii| ata: unhoMne yA to bhagavatIsUtra ke ativizAla AkAra ko saMkSipta karane kI dRSTi se aMgabAhya AgamoM meM Agata viSaya kA atideza bhagavatIsUtra meM kara diyA ho yA phira aMgabAhya AgamoM meM carcita saMbaddha viSaya ko bhagavatI meM sammilita karane kI dRSTi se yathAvazyaka atideza kara unheM jor3a diyA ho| aisA karane meM unakA apanA viveka hI pramukha kAraNa pratIta hotA hai| vyAkhyAprajJapti sUtra kI katipaya vizeSatAe~ isa prakAra haiM1. yaha aMgapraviSTa evaM aMgabAhya AgamoM meM AkAra meM sabase bar3A hai| 2. isameM jIva, pudgala, dharma, adharma, loka, aloka, svasamaya, parasamaya Adi ke saMbaMdha meM sUkSma jAnakAriyA~ vidyamAna haiN| 3. praznottara zailI meM yaha Agama sthUla se sUkSmatA kI ora le jAtA hai| jIva, usake zvAsocchvAsa, AhAra, garbha, Adi ke saMbaMdha meM tathA paramANu ke saMbaMdha meM isa Agama meM Azcaryajanaka sUcanAe~ upalabdha haiN| 4. adhikAMza prazna gaNadhara gautama ke dvArA pUche gae haiM tathA unake uttara bhagavAna mahAvIra dvArA diye gae haiN| roha, jayantI Adi ke dvArA pUche gae praznoM ke uttara bhI bhagavAna mahAvIra ne die haiN| 5. praznoM kA uttara dete samaya vibhajyavAda evaM syAbAda kI zailI apanAyI gaI hai| praznoM ko katipaya khaNDoM meM vibhakta kara uttara denA vibhajyavAda hai tathA 'siyA' (syAta) pada ke prayogapUrvaka uttara denA syAdavAda hai| uttara dete samaya bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM anekAntavAda nihita rahatA hai| isalie ve kisI dRSTikoNa vizeSa se bhinna-bhinna prakAra ke uttara dete haiM, yathA dravya evaM kSetra kI apekSA loka sAnta hai tathA kAla evaM bhAva kI apekSA loka ananta hai|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 176 .. jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAr3aka 6. isameM nAraka kI ratnaprabhA Adi pRthviyoM, nAraka jIvoM evaM devoM kA viziSTa varNana upalabdha hai| 7. vanaspati ke varNana hetu isameM kaI zataka haiN| zataka 11, zataka 21, zataka 22 evaM zataka 23 meM vanaspatikAyika jIvoM yathA- utpala, zalUka, palAza, kumbhika, padma, kaNikA, nalina, zAli, alasI, vaMza, ikSa, darbha, abhra, tulasI Adi kA rocaka varNana hai| 8. isameM 18 pApoM evaM unameM vArNa Adi kA bhI prarUpaNa hai| 9. gozAlaka kA zataka 15 meM vistRta varNana hai| isake atirikA zivarAjarSi(zataka 11 uddezaka1), jamAli (zataka 9.33,22.112, 11.9, 11.11,13.6), skanda parivrAjaka, tAmalI tApasa (zataka 3.1. 3.2, 11.9) Adi kA bhI varNana hai|| 10. lezyA, vikurvaNA, samudghAta, indriya, azrutvA kevalI, svapna, kriyA, upapAta, kAla, bhASA, kevalI, jJAna Adi ke saMbaMdha meM bhI isa sUtra meM vizaSTa jAnakAriyA~ haiM, jo jJAnavardhana meM sahAyaka hai| 11. isameM kaI naye pAribhASika zabda haiM, yathA- kalyoja , dvAparayugma, vyAja, anantaropapannaka, paramparopapannaka, anantarAvagADha, paramparAvagADha, kSudrayugma aadi| 12. karma-siddhAnta, bandha, Asrava, Ayu Adi ke saMbaMdha meM bhI yaha Agama navIna sUcanAeM detA hai| 13. isa Agama meM jJAna ke vividha kSetra jisa sUkSmatA se spRSTa haiM ve apane ApameM adbhuta haiN| vyAkhyA-sAhitya bhagavatIsUtra para na niyukti upalabdha hai, na hI koI bhASya / eka atilaghu cUrNi hai, jisake prakAzana kA prArambha lADanUM se prakAzita bhagavaI meM huA hai| isa cUrNi ke racayitA jinadAsa mahattara ko svIkAra kiyA gayA hai| yaha cUrNi prAkRta pradhAna hai| navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri kI vRtti isa Agama para upalabdha hai| isakA granthamAna anuSTup zloka ke parimANa se 18616 hai| isa vRtti se bhagavatI sUtra ke rahasyoM ko samajhane meM saralatA hotI hai| ise vikrama saMvat 1128 meM aNahila pAbA nagara meM pUrNa kiyA gayA thaa| vyAkhyAprajJapti para dUsarI vRtti malayagiri kI hai jo dvitIya zataka vRtti ke rUpa meM jAnI jAtI hai| vikrama saMvat 5583 meM harSakula ne TIkA likhii| dAnazekhara ne laghuvRtti likhii| bhAvasAgara evaM padmasundaragaNi ne bhI vyAkhyAe~ likhI haiN| dharmasiMha jI dvArA vyAkhyAprajJapti para TabbA likhe jAne kI bhI sUcanA milatI hai| pUjya ghAsIlAla jI mahArAja ne bhI isa para saMskRta meM vyAkhyA kA lekhana kiyA hai| AcArya mahAprajJa ne hindI meM bhASya-lekhana kiyA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAprajJapti sUtra ... . 177 hai, jisakA prazzama khADa dvitIya zataka taka prakAzita hai| hindI evaM gujarAtI anuvAda aneka sthAnoM se prakAzita haiN| saMdarbha 1. (a) samavAyAMga sUtra 93, nandIsUtra 85 (ba) tattvArtharAjavArtika 1.20, pakhaNDAgama, bhAga 1, pRSTha 101 evaM kasAyapAhui, prathama adhikArapRSTha 125 ke anusAra isameM 60 hajAra praznoM kA vyAkaraNa hai| 2. iha sa deta ajjhayaNasAga-nandaurNi sUtra 895.65 3. jainadharma kA maulika itihAsa, bhAga-2 ke anusAra isameM 1883 zataka haiM, jabaki Agama prakAza samiti, byAvara evaM bhagavaI (lADanUM) ke anusAra 1922 sanaka haiN| 1925 zatakoM kA ullekha bhagavatIsUtra ke upasaMhAra meM pAyA jAtA hai| bIsaveM zataka ke chaThe uddezaka meM pRthvI, apa aura lAyu ina tInoM kI utpatti kA nirUpaNa hai| eka paramparA ke anusAra yaha eka uddezaka hai, dUsarI paramparA ke anusAra ye tIna uddezaka haiN| tIna uddezaka mAnne para uddezakoM kI saMkhyA 1525 ho jAtI hai| 4. anya tIna prakAra hai(a) athavA vividhatayA vizeSaNa vA AkhyAyanta iti vyAratyA abhilAgyapadArthavRttayaH, tA: prajJApyante yasyAm / (ba) athavA vyAkhyAnAm- arthapnatipAdanAnAM prakRSTA: jJapnayo- jJAnAni yasyAM sA vyaakhyaaprjnypti:| (sa) athavA vyAkhyAyAH arthanthanasya prajJAyAzya-taddhetubhUtabodhasya vyAkhyAsu bA prajJAyA: Apti -prApti: AttirvA-AdAnaM yasyaH sakAzAdasau vyAkhyAprajJaptiAkhyAprajJAttirvA vyAkhyAprajJAdvA bhagavataH sakAzAdAptirAttiA gaNadharasya yasyAH sA tthaa| ___abhayadevasRri ne 'vivAhapaNaNatti evaM 'vivAhapatti ' nAmoM ko bhI saMgati batAyI hai| 5. samavAyAgasUtra, sUtra 140 6. sampAdakIya, pR. 16-17, vyAkhyAprajJapti, graMthAka 14, Agama prakAzana samiti. vyAvara 7. unakI yaha prastAvanA 'bhagavatI sUtra : eka parizIlana' nAma se tAraka guru granthAlaya, udayapara se vikrama saMvata 2049 meM prakAzita ho gaI hai| 8. jaina dharma kA maulika itihAsa bhAga--2, pR.140, jaina itihAsa samiti, jayapura, san 9. jaina darzana kA AdikAla, pR. 13 10 bhagavaI, khaNDa-1, bhUmikA pR. 33, lADanUM - 3 K 24-25, kur3I bhagatAsanI hAusiMga borDa, jodhapura (rAja.)342005