Book Title: Vishnusahastra nam aur Jisahastra Nam
Author(s): Lakshmichandra Saroj
Publisher: Z_Kailashchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012048.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211943/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNusahasranAma aura jinasahastranAma lakSmIcandra saroja, ema0 e0, jAvarA, ma0 pra0 hindu oMke viSNusahasranAma-stotrake samAna jainoM meM bhI sahasranAma stotra prasiddha hai| prAyaH donoM samAjoMmeM bhaktajana pratidina sahasranAmastotra par3hate haiM / antara kevala itanA hai ki hindU samAjameM yaha stotra pUjanake pazcAt par3hate haiM aura jaina samAja meM yaha stotra pUjanakI prastAvanAmeM par3hate hai / asuvidhA yA zIghratAke kAraNa jo jinasahasranAma par3ha nahIM pAte haiM, ve bhI pratidina jinasa hasra nAmake liye ardhya to car3hAte hI haiM / paryuSaNa yA dazalakSaNa parvameM to prAyaH sabhI sthAnoM para pUjanakI prastAvanAmeM jinasahasranAma par3hanekI aura usake pratyeka bhAgakI samApti para adhyaM yA puSpa car3hAne kI bhI paramparA hai| yadyapi jinasahasra nAmameM jina bhagavAnake aura unake guNoMko vyakta karane vAle ekahajAra ATha nAma hai, tathApi isakI khyAti sahasranAmake rUpameM vaise hI hai jaise mAlAmeM eka so ATha motI yA dAne hone para bhI hindU loga unheM sau hI ginate haiM. athavA upalabdha satasaiyoM meM sAta sau se adhika chanda hone para bhI unheM sAta sau hI ginate haiM / prastuta prasa~gameM ullekhanIya yaha bhI hai ki hindU dharmameM viSNu sahasranAmake samAna zivasahasranAma yA gopAlasahasranAma aura sItAsahasranAma bhI milate haiN| isI prakAra jainoMmeM bhI jinavANImeM saMgrahIta laghusahasranAma bhI paThanArtha milatA hai| saMjJA aura racayitA : doMnoM sahasranAmoMko saMjJA sArthaka hai / viSNusahasra nAmameM bhagavAna viSNuke eka hajAra nAma haiM aura jinasahasra nAmameM bhAgavAna jinake eka sahasra nAma haiM / viSNusahasranAmake racayitA maharSivara vedavyAsa haiN| yaha unake amara grantha mahAbhAratake AtmAnuzAsana parvameM bhISma-yudhiSThira samvAdake antargata hai| jinasahasranAma-stotrake racayitA AcArya jinasena haiM, jo kIrtistambhake sadaza apane Adi purANa ke liye suprasiddha hai| chanda, prastAvanA aura samApana : donoM sahasranAma stotra saMskRta bhASAke usa anuSTup chandameM haiM jo ATha akSaroMke cAra caraNoMse banA hai| donoM sahasranAma stotroMmeM apanI prastAvanA hai aura apanA samApana hai / para jahA~ viSNusahasranAma stotrakI prastAvanA meM teraha aura samApana meM bAraha zloka haiM vahAM jinasahasranAma stotrakI prastAvanAmeM tetIsa aura samApanameM teraha zloka haiM / viSNusahasranAmameM kula 142 zloka hai aura jina sahasranAmameM kula 167 zloka haiM / donoM sahasranAma apane-apane dharma aura devatAkI dena ko sa~joye haiN| donoM kI apanI zikSA aura saMskRti hai, para viSNusahasranAmameM jahAM laukika pravRtti bhI lakSita hotI hai, vahA~ jinasahasranAmameM alaukika nivRtti hI lakSita ho rahI hai| jahAM viSNusahasranAmameM kartRtvabhAva mukharita ho rahA hai, vahA~ jinasahasranAma prastuta prasaMgameM mauna hai| usameM AdyopAnta vItarAgatAkA hI gaMjana ho rahA hai| cUMki donoM stotra bhaktimUlaka haiM aura bhaktimeM bhagavAnakA Azraya lenA hI par3atA hai, ataeva vicArake dharAtalameM donoM hI sahasranAma bhaktike prakAzastambha hai / jahA~ viSNusahasranAmameM ekamAtra viSNu hI sarvopari zIrSastha hai, vahA~ jinasahasranAmameM sabhI jinendroMko pUrNatayA sarvazaktisampanna anantadarzana-jJAna-bala-sukhasampanna samajhanekI -147 - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suspaSTa svIkRti hai / viSNusahasranAmameM varNita eka hajAra nAma bhISma yudhiSThirako sunAte haiM, jina sahasranAmameM ullikhita eka hajAra ATha nAma jinasena pAThakoMke liye likhate haiM, para unhoMne bhI samApana ke dasaveM zlokameM saMketa kiyA hai ki ina nAmoMke dvArA indra ne bhagavAnakI stuti kI thii| viSNusahasra nAmakI prastAvanAmeM kahA gayA hai ki viSNu janma,mRtyu Adi chaha vikAroMse rahita hai, sarvavyApaka hai, sampUrNa loka-mahezvara hai, lokAdhyakSa hai| inakI pratidina stuti karane se manuSya sabhI dukhose dUra ho jAtA hai : anAdinidhanaM viSNuM savalokamahezvaram / lokAdhyakSa stavannityaM sarvaduHkhAtigo bhavet // jina sahasranAmakI prastAvanAmeM kahA gayA hai ki jinendra bhagavAna vItarAga, kSAyika samyagdRSTi haiM / Apa ajara aura amara, ajanma aura acala tathA avinAzI haiM, ataH Apake liye namaskAra hai / Apake nAma kA smaraNa karane mAtrase hama sabhI parama zAnti aura atIta sukha-santoSa tathA samRddhi ko prApta hote haiM / Apake ananta guNa haiM: ajarAya namastubhyaM namaste atItajanmane / amRtyave namastubhyaM acalAyAkSarAtmane / / alamAstAM guNastotramanantAstAvakA guNAH / tvannAma smRtimAtreNa paramaM zaM prazAsmahe / / viSNusahasranAmake samApanameM kahA gayA hai ki jo puruSa parama zreya aura sukha pAnA cAhatA ho, vaha bhagavAn vyAsa dvArA kahe gaye viSNusahasranAma stotrakA pratidina pATha kare : imaM stavaM bhagavato viSNormyAsena kIrtitam / paThet ya icchetpuruSaH zreyaH prAttuM sukhAni ca / / jinasahasranAmake samApanameM bhI AcArya jinasenane likhA hai ki isa stotrakA pratidina zraddhApUrvaka pATha karane vAlA bhakta pavitra aura kalyANakA pAtra hotA hai / viSNusahasranAma stotrakA samApana anuSTup chandameM hI haA hai para jinasahasranAmastotrakA samApana anaSTapase anya chandameM haA hai| donoM hI stotra sArtha milate haiM, ataeva saMskRtavida sudhI pAThaka hI nahIM, apitu hindI bhASI bhI donoM stotroMkA Ananda le sakate haiN| samAnatA, asamAnatA evaM kalAtmakatA donoM sahasranAmoMmeM jahA~ kucha samAnatA aura asamAnatA hai, vahA~ kucha kalAtmaka nyUnAdhikatA bhI hai / yaha unake racayitAoMkI abhiruci hai, para donoMkI bhagavadbhakti ananya niSThAkI abhivyakti karatI hai| sthaviSTha, svayaMbhU, sambhava, puNDarIkAkSa, suvrata, hRSIkeza, zaMkara, dhAtA, hiraNyagarbha, sahasrazIrSa, dharmayupa jaise zabda donoM stotroMmeM milate haiM / devatAoMkI nAmAvalImeM aise zabda A jAnA asvAbhAvika nahIM hai / kAraNa, eka to pratyeka bhASAke apane zabdakoSakI sImA hai aura dUsare eka dharma, eka vyakti, eka sAhitya, eka saMskRti apane anya samIpastha dharma, vyakti, sAhitya aura saMskRtise prabhAvita haye binA raha nahIM sakatI hai| phira yaha to bhASA hai| nAmAvalIkI samAnatAke sUcaka katipaya udAharaNa yahA~ satarka, sajaga hokara dekheM / pratyeka udAharaNameM prathama paMkti viSNusahasranAmakI hai aura dvitIya-tRtIya paMkti jinasahasranAmakI hai| bhagavAnake nAmoMke AdhAra - 148 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para bhaktoMmeM bhAvanAtmaka ekatAkI abhivRddhikI bAta bhI deza aura kAlako dRSTimeM rakhate huye nissaMkoca kahI jA sakatI hai| (1) svayambhU zambhurAdityaH puSpakarAkSo mahAsvanaH / zrImAn svayambhU vRSabhUH sambhavaH zambhurAtmanaH // (2) aprameyo hRSIkezaH padmanAbho'maraprabhuH / stavanAre hRSIkezo jitendriyaH kRtakriyaH / / ( 3 ) aniviNNaH sthaviSTho'mUrdhamayUpo mahAmakhaH / dharmayUpo dayArAgo dharmanemirmunIzvaraH / / ( 4 ) anantaguNo'nantazrIjitamanyurbhayApahaH jitakrodho jitAmitro jitaklezo jitAntakaH / manoharo jitakrodho vIrabAhuvidAraNaH ( 5 ) zrIdaH zIzaH zrInivAsaH zrInidhiH zrIvibhAvanaH / zrInivAsazcaturvaktraH caturAsyaH caturmakhaH / / prabuddha pAThaka dekhegeM ki pAMcaveM udAharaNakI prathama paMkti aura caturtha udAharaNakI dvitIya paMkti par3hate huye lagatA hai ki eka hI pozAkameM sar3aka para do vidyAlayoMke vidyArthI jA rahe hai aura sAhityakI dRSTise anuprAsa alaGkAra to suspaSTa hai hii| viSNusahasranAmakI nAmAvalImeM vibhAjana nahIM hai, para jinasahasranAmakI nAmAvalI dasa vibhAgoMmeM vibhAjita hai| viSNusahasranAmakArane zAyada isaliye vibhAjana nahIM kiyA ki viSNuke sabhI nAma pRthaka pRthaka haiM hI, parantu jina sahasranAmakArane zAyada isaliye sau-sau nAmoMkA vibhAjana kara diyA ki jisase zloka pAThase thakI janatAko jihvAko, vANIko kucha vizrAma mile aura arghya car3hAnemeM bhI yatkiMcit sukhAnubhUti ho| hindU dharmakI eka pramukha vizeSatA samAhAra zakti bhI hai| usameM eka Izvarake tIna rUpa-brahmA, viSNu, mahezakI zaktiyoMmeM haiM aura viSNu bhagavAnke caubIsa avatAra bhI haiN| inameM RSabhadeva aura buddha bhI haiM / isI udAtta bhAvanAkA sUcaka viSNusahasranAmakA nimnalikhita zloka hai jisameM aneka logoMkA ekatrIkaraNa yA puNyasmaraNa kiyA gayA hai : . caturmUtizcaturbAhuzcatuvyUhazcaturgatiH / caturAtmA caturbhAvazcaturvedaH vivekavAn // isa zlokameM rAma, lakSmaNa, bharata, zatrughna, vAsudeva, saMkarSaNa, pradyumna tathA aniruddhako jahA~ smaraNa kiyA, vahA~ sAloka, sAmIpya, sAyujya, sArUpya gatike sAtha mana, buddhi aha~kAra aura cittako bhI dRSTimeM rakhA tathA dharma, artha kAma aura mokSa puruSArthoke sAtha Rgveda, yajurveda, sAmaveda, atharvavedako bhI nahIM bhulAyA / yaha zloka anuprAsa alaMkArakA bhI jvalanta nidarzana hai| aNu bRhatkRzaH sthUlo guNabhRnniguNo mahAn / adhRtaH svadhRtaH svAsyaH prAgvaMzo vaMzavardhanaH / / aNu, bRhat, kRzaH, sthUla, guNabhRta, nirguNa, adhRta, svadhRta jaise virodhI sArthaka zabdoMko apanemeM sameTe huye yaha zloka virodhAbhAsa alaMkAra prastuta kara rahA hai, yaha kauna nahIM kahegA ? viSNu sahasranAmameM - 149 - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara, zramaNa, vRSabha, vardhamAna zabdoMkA prayoga hindI aura jaina vidvAnoMke liye vizeSatayA darzanIya, paThanIya aura cintanIya hai : vRSAhI vRSabho viSNuvRSaparvA vRSodaraH / vardhanAM vardhamAnazcaviviktaH zrutisAgaraH / manojavastIrthakaro vasuretA vasupradaH AzramaH zramaNaH kSAmaH suparNo vAyuvAhanaH // jinasahasranAma stotrameM sthaviSThAdizatakaMkA caturtha zloka punaH punaH paThanIya hai| isameM bhagavAna jinendrakA guNagAna karate huye kahA gayA hai ki jinendradeva pRthvIse kSamAvAna haiM, salila-se zItala hai, vAyuse aparigrahI haiM, aura agnizikhA sadRza urdhvadharmako dhAraNa karanevAle haiN| suprasiddha upamAnoMse apane ArAdhya upameyakI abhivyaktikI yaha viziSTa zailI kisake hRdayako sparza nahIM karegI ? kSAntirbhAk pRthvImUrtiH zAntirbhAk salilAtmakaH / vAyumUrtirasaMgAtmA vahNi mUrtiradharmadhRk // isI prakAra zrIvRkSAdizataMke AThavese gyArahaveM zlokoMmeM aura mahAmunyAdizatake Arambhika chaha zlokoM kavi-kula-bhaSaNa jinasenane 'ma, varNake zabdoMkI jhar3I lagAkara prabuddha pAThakoMko bhI camatkRta kara diyA hai| udAharaNasvarUpa mahAmani tIrthakara viSayaka nimnalikhita zloka dekhiye, jo anuprAsa alaMkArakA eka zreSThatama udAharaNa hai : mahAmunirmahAmaunI mahA dhyAnI mahAdamaH / mahAkSamo mahAzIlo mahAyajJo mahAmakhaH / / jinasahasranAma stotrameM jitane bhI zloka haiM, ve jinake hI viSayameM haiM, unameM yogamUlaka nivRtti hai, bhogamUlaka vaha loka pravRtti nahIM hai jo viSNusahasranAmake puSpahaMsa, brAhmaNapriya jaise zabdoMke prayogameM haiN| digvAsAdizataMkA prathama zloka jinacaryAkA eka utkRSTa udAharaNa hai : digvAsA vAtarazano nirgrantho nirambaraH / niSkicano nirAzaMso jJAnacakSuramomuhaH / / dizAyeM jinake vastra haiM aura jinakA havA bhojana hai, jo bAhara bhItarakI granthiyoM (manovikAroM) se rahita haiM, svayaM AtmAke vaibhava sampanna honese Izvara hai aura vastravihIna haiM, abhilASAoM aura AkAMkSAoMse rahita hai, jJAnarUpI nayanavAle haiM aura amAvasyAke andhakAra sadRza ajJAna-mithyAtva-durAcArase dUra hai, aise jina jJAnAbdhi, zIlasAgara, amalajyoti tathA mohAndhakArabhedaka bhI haiM / jina sahasranAmameM brahmA, ziva, buddha, brahmayoni, prabhaviSNu, acyuta, hiraNyagarbha, zrIgarbha, padmayoni jaise nAma bhI jina ( jitendriya ) ke batalAye gaye haiN| jinasahasranAmameM jinako praNavaH, praNayaH, prANaH, prANadaH, praNatezvaraH" kahA gayA hai| isake anurUpa hI viSNu sahasranAmameM "vaikaNThaH, puruSaH, prANaH, prANadaH, praNavaH, pathaH.. kahA gayA hai| jinasahasranAma meM jahA~ "pradhAnamAtmA prakRtiH, paramaH, paramodayaH,, kahA gayA hai, vahA~ viSNusahasranAma stotrameM "yogAyogavidAM netA pradhAnapuruSezvaraH' kahA gayA hai| jinasahasranAmameM "sadAgatiH satkRtiH sattA sadbhUtiH satyaparAyaNaH" kahA gayA / "sadAyogaH sadAbhogaH sadAtRptaH sadAzivaH,, bhI kahA gayA hai / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra donoM stotroMke zabdoM, arthoM aura bhAvoMmeM paryApta sAmya upalabdha hotA hai aura yaha saMkucita svArtha para AdhArita sAmpradAyika vyAmohase Upara uThakara bhAvanAtmaka ekatA aura dhArmika sahiSNutAkI ora iMgita karatA hai| dharmakI dharA para jAtikA nahIM, guNa aura karmakA hI mahattva hai / jainadharmake pracAraka tIrthaMkara jaina (vaizya) nahIM, apitu kSatriya hI the / ananyabhaktiniSThA tvameva mAtA ca pitA tvameva, tvameva bandhuzca sakhA tvameva / tvameva vidyA draviNaM tvameva, tvameva sarvaM mama deva deva / / yaha zloka viSNusahasranAmakA Amukha hI hai para yaha usameM nahIM hai / isameM jaise bhaktakI bhagavAna viSayaka ananya niSThAkI abhivyakti huI hai, vaise hI jinasahasranAmake nimnalikhita zlokameM bhI jinasena yA jina paktakI ananyaniSThA pragaTa haI hai : tvamato'si jagadvandhuH, tvamato'si jagadbhiSak / tvamato'si jagaddhAtAH tvamato'si jagaddhitaH / / saMkSepameM donoM hI sahasranAma apanemeM ananya niSThAko AtmasAt kiye haiM aura bhagavAnake eka nahIM, aneka nAmoMke liye svIkRti de rahe haiN| donoM hI pratidina par3he jAne para bhaktoMke liye loka-paralokake kalyANakI bAta kaha rahe haiN| sAraNI 1 meM uparokta vivecanakA saMkSepaNa kiyA gayA hai| sAraNI 1. jinasahasranAma aura viSNusahasranAma jinasa0 viSNusa0 1 racayitA jinasena vedavyAsa 2 zloka saMkhyA 142 3 prastAvanAmeM zloka 4 samApanameM zloka 13 anuSTup anuSTup 6 alaMkAra upamA, anuprAsa bahula upamA-anuprAsa bahula 7 nAma 1008 1008 8 uddezya paramazreya, alaukika nivRtti / paramazreya, kiMcit zubha laukika pravRtti 9 vibhAjana daza adhyAya 10 abhivyakti vItarAgatA Izvarake prati kartavyabhAva - 151 -