Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAsakA mukhya sAdhana vikAsa do prakArakA hai, zArIrika aura mAnasika / zArIrika vikAsa kevala manuSyoM meM hI nahIM pazu-pakSiyoM taka meM dekhA jAtA hai| khAna-pAna-sthAna Adike pUre subhIte mileM aura cintA, bhaya na rahe, to pazu pakSI bhI khUba balavAn, puSTa aura gaThIle ho jAte haiN| manuSyoM aura pazu-pakSiyoMke zArIrika vikAsakA eka antara dhyAna dene yogya hai, ki manuSya kA zArIrika vikAsa kevala khAnapAna aura rahana-sahana Adike pUre subhIte aura nizcintatAse hI siddha nahIM ho sakatA jaba ki pazu-pakSiyoMkA ho jAtA hai| manuSya ke zArIrika vikAsake pIche jaba pUrA aura samucita manovyApAra- buddhiyoga ho, tabhI vaha pUrA aura samucita rUpase siddha ho sakatA hai, aura kisI taraha nahIM / isa taraha usake zArIrikavikAsakA asAdhAraNa aura pradhAna sAdhana buddhiyoga- manovyApAra-saMyata pravRtti hai / mAnasika vikAsa to jahA~ taka usakA pUrNarUpa saMbhava hai manuSyamAtrameM hai / 'usameM zarIra-yoga-deha vyApAra avazya nimitta hai, deha-yogake binA vaha saMbhava hI nahIM, phira bhI kitanA hI deha yoga kyoM na ho, kitanI hI zArIrika puSTi kyoM na ho, kitanA hI zarIra bala kyoM na ho, yadi manoyoga - buddhi-vyApAra yA samucita rIti se samucita dizAmeM manakI gatividhi na ho, to pUrA mAnasika vikAsa -kabhI sambhava nahIM / arthAt manuSyakA pUrNa aura samucita zArIrika aura mAnasika vikAsa kevala vyavasthita aura jAgarita buddhi-yogakI apekSA rakhatA hai| hama apane dezameM dekhate haiM ki jo loga khAna-pAnase aura Arthika dRSTise jyAdA nizcinta haiM, jinheM virAsata meM paitRka sampatti jamIMdArI yA rAjasattA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAsakA mukhya sAdhana prApta hai, ve hI adhikatara mAnasika vikAsameM maMda hote haiM / khAsa-khAsa dhanavAnoMkI santAnoM, rAjaputroM aura jamIMdAroMko dekhie / bAharI camaka-damaka aura dikhAvaTI phurtI honepara bhI unameM manakA, vicArazaktikA, pratibhAkA kama hI vikAsa hotA hai| bAhya sAdhanoM kI unheM kamI nahIM, par3hane likhaneke sAdhana bhI pUre prApta haiM, zikSaka-adhyApaka bhI yatheSTa milate haiM, phira bhI unakA mAnasika vikAsa eka tarahase ruke hue tAlAbake pAnIkI taraha gatihIna hotA hai / dUsarI ora jise virAsatameM na to koI sthUla sampatti milatI hai aura na koI dUsare manoyogake subhIte saralatAse milate haiM, usa varga se asAdhAraNa manovikAsavAle vyakti paidA hote haiM / isa antarakA kAraNa kyA hai ? honA to yaha cAhie thA ki jinheM sAdhana adhika aura adhika saralatAse prApta hoM ve hI adhika aura jaldI vikAsa prApta kareM / para dekhA jAtA hai ulTA / taba hameM khojanA cAhie ki vikAsako asalI jar3a kyA hai ? mukhya upAya kyA hai ki jisake na honese aura saba na honeke barAbara ho jAtA hai / javAba bilakula sarala hai aura use pratyeka vicAraka vyakti apane aura apane Asa-pAsa vAloM ke jIvana meMse pA sakatA hai| vaha dekhegA ki javAbadehI yA uttaradAyitva hI vikAsakA pradhAna bIja hai / hameM mAnasa-zAstrakI dRSTi se dekhanA cAhie ki javAbadehImeM aisI kyA zakti hai jisase vaha anya saba vikAsake sAdhanoM kI apekSA pradhAna sAdhana bana jAtI hai / manakA vikAsa usake satva-aMzakI yogya aura pUrNa jAgRtipara hI nirbhara hai| jaba rAjasa tAmasa aMza sattvaguNase prabala ho jAtA hai taba manakI yogya vicArazakti yA zuddha vicArazakti AvRta yA kuMThita ho jAtI hai / manake rAjasa tathA tAmasa aMza balavAn honeko vyavahArameM pramAda kahate haiN| kauna nahIM jAnatA ki pramAdase vaiyaktika aura sAmaSTika sArI kharAbiyA~ hotI haiM / jaba javAbadehI nahIM rahatI taba manakI gati kuMThita ho jAtI hai aura pramAdakA tatva bar3hane lagatA hai jise yoga-zAstrameM manakI kSita aura mUr3ha avasthA kahA hai / jaise zarIra-para zaktise adhika bojha lAdanepara usakI sphUrti, usakA snAyubala, kAryasAdhaka nahIM rahatA vaise hI rajoguNajanita kSipta avasthA aura tamoguNajanita mUDha avasthAkA bojha par3anese manakI svAbhAvika satvaguNaja nita vicAra-zakti niSkriya ho jAtI hai| isa taraha manakI niSkriyatAkA mukhya kAraNa rAjasa aura tAmasa guNakA udreka hai| jaba
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja hama kisI javAbadehIko nahIM lete yA lekara nahIM nibAhate, taba manake sAttvika aMzakI jAgRti honeke badale tAmasa aura rAjasa aMzakI prabalatA hone lagatI hai| manakA sUkSma saccA vikAsa rukakara kevala sthUla vikAsa raha jAtA hai aura vaha bhI satya dizAkI ora nahIM hotaa| isIse vejavAbadArI manuSyajAtike lie sabase adhika khatarekI vastu hai / vaha manuSyako manuSyatvake yathArtha mArgase girA detI hai / isIse javAbadehIkI vikAsake prati asAdhAraNa pradhAnatAkA bhI patA cala jAtA hai / javAbadehI aneka prakArakI hotI hai-kabhI kabhI vaha mohameMse AtI hai| kisI yuvaka yA yuvatIko lIjie / jisa vyaktipara usakA moha hogA usake prati vaha apaneko javAbadeha samajhegA, usIke prati kartavya-pAlanakI ceSTA karegA, dUsaroMke prati vaha upekSA bhI kara sakatA hai / kabhI kabhI javAbadehI sneha yA premameMse AtI hai / mAtA apane bacceke prati usI snehake vaza kartavya pAlana karatI hai para dUsaroM ke baccoMke prati apanA kartavya bhUla jAtI hai / kabhI javAbadehI bhayamese AtI hai| agara kisIko bhaya ho ki isa jaMgalameM rAtako yA dinako zera AtA hai, to vaha jAgarika rahakara aneka prakArase bacAva karegA, para bhaya na rahanese phira bephikra hokara apane aura dUsaroMke prati kartavya bhUla jaaygaa| isa taraha lobha-vRtti, parigrahAkAMkSA, krodhakI bhAvanA, badalA cukAnekI vRtti, mAnamatsara Adi aneka rAjasa-tAmasa aMzoMse javAbadehI thor3I yA bahuta, eka yA dUsare rUpameM, paidA hokara mAnuSika jIvanakA sAmAjika aura Arthika cakra calatA rahatA hai / para dhyAna rakhanA cAhie ki isa jagaha vikAsake, viziSTa vikAsake yA pUrNa vikAsake asAdhAraNa aura pradhAna sAdhana rUpase jisa javAbadehIkI ora saMketa kiyA gayA hai vaha una saba maryAdita aura saMkucita javAbadehiyoMse bhinna tathA pare hai / vaha kisI kSaNika saMkucita bhAvake Upara avalambita nahIM hai, vaha sabake prati, sadAke lie, saba sthaloMmeM eka-sI hotI hai cAhe vaha nijake prati ho, cAhe kauTumbika, sAmAjika, rASTrIya aura mAnuSika vyavahAra mAtrameM kAma lAI jAtI ho| vaha eka aise bhAvameMse paidA hotI hai jo na to kSaNika hai, na saMkucita aura na malina / vaha bhAva apanI jIvanazaktikA yathArtha anubhava karanekA hai / jaba isa bhAvameMse javAbadehI prakaTa hotI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAsakA mukhya sAdhana hai taba vaha kabhI rukatI nahIM / sote jAgate satata vegavatI nadIke pravAhakI taraha apane pathapara kAma karatI rahatI hai / taba kSipta yA mUr3ha bhAga manameM phaTakane hI nahIM paataa| taba manameM niSkriyatA yA kuTilatAkA saMcAra sambhava hI nahIM / javAbadehIkI yahI saMjIvanI zakti hai, jisakI badaulata vaha anya saba sAdhanoMpara Adhipatya karatI hai aura pAmarase pAmara, garIbase garIba, durbalase durbala aura tucchase tuccha samajhe jAnevAle kula yA parivArameM paidA hue vyaktiko santa, mahanta, mahAtmA, avatAra taka banA detI hai| garaja yaha ki mAnuSika vikAsakA AdhAra ekamAtra javAbadehI hai aura vaha kisI eka bhAvase saMcAlita nahIM hotii| asthira saMkucita yA kSudra bhAvoMmeMse bhI javAbadehI pravRtta hotI hai / moha, sneha, bhaya, lobha Adi bhAva pahale prakArake haiM aura jIvana-zaktikA yathArthAnubhava dUsare prakArakA bhAva hai / aba hameM dekhanA hogA ki ukta do prakArake bhAvoMmeM paraspara kyA antara hai aura pahale prakArake bhAvoMkI apekSA dUsare prakArake bhAvoMmeM agara zreSThatA haiM to vaha kisa sababase hai 1 agara yaha vicAra spaSTa ho jAya to phira ukta donoM prakArake bhAvoMpara Azrita rahanevAlI javAbadehiyoMkA bhI antara tathA zreSThatAkaniSThatA dhyAnameM A jAyagI / mohameM rasAnubhUti hai, sukha-saMvedana bhI hai / para vaha itanA parimita aura itanA asthira hotA hai ki usake Adi, madhya aura antameM hI nahIM usake pratyeka aMzameM zaMkA, duHkha aura cintAkA bhAva bharA rahatA hai jisake kAraNa ghar3I ke lolakakI taraha vaha manuSyake cittako asthira banAye rakhatA hai / mAna lIjie ki koI yuvaka apane prema-pAtrake prati sthUla mohavaza bahuta hI dattacitta rahatA hai, usake prati kartavya-pAlanameM koI truTi nahIM karatA, usase use rasAnubhava aura sukha-saMvedana bhI hotA hai / phira bhI bArIkIse parI. kSaNa kiyA jAya, to mAlUma hogA ki vaha sthUla moha agara saundarya yA bhogalAlasAse paidA huA hai, to na jAne vaha kisa kSaNa naSTa ho jAyagA, ghaTa jAyagA yA anya rUpameM pariNata ho jAyagA / jisa kSaNa yuvaka yA yuvatIko pahale prema-pAtrakI apekSA dUsarA pAtra adhika sundara, adhika samRddha, adhika balavAn yA adhika anukUla mila jAyagA, usI kSaNa usakA citta prathama
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 dharma aura samAja pAtrakI orase haTakara dUsarI ora jhuka par3egA aura isa jhukAvake sAtha hI prathama pAtrake prati kartavya pAlanake cakrakI, jo pahalese cala rahA thA, gati aura dizA badala jAyagI / dUsare pAtrake prati bhI vaha cakra yogya rUpase na cala sakegA aura mohakA rasAnubhava jo kartavya pAlana se santuSTa ho rahA thA kartavya pAlana karane yA na karanepara bhI atRpta hI rahegA / mAtA mohavaza aMgajAta bAlakake prati apanA saba kucha nyauchAvara karake rasAnubhava karatI hai, para usake pIche agara sirpha mohakA bhAva hai to rasAnubhava bilakula saMkucita aura asthira hotA hai / mAna lIjie ki vaha bAlaka mara gayA aura usake badale meM usakI apekSA bhI adhika sundara aura puSTa dUsarA bAlaka paravarizake lie mila gayA, jo bilakula mAtRhIna hai / parantu isa nirAdhAra aura sundara bAlakako pAkara bhI vaha mAtA usake prati apane kartavya pAlana meM vaha rasAnubhava nahIM kara sakegI jo apane aMgajAta bAlakake prati karatI thI / bAlaka pahalese bhI acchA milA hai, mAtAko bAlakakI spRhA hai aura arpaNa karane kI vRtti bhI hai| bAlaka bhI mAtRhIna honese bAlakApekSiNI mAtAkI prema-vRttikA adhikArI hai / phira bhI usa mAtAkA citta usakI ora mukta dhArAse nahIM bahatA / isakA saba eka hI hai aura vaha yaha ki usa mAtAkI nyauchAvara yA arpaNavRttikA preraka bhAva kevala moha thA, jo sneha hokara bhI zuddha aura vyApaka na thA, isa kAraNa usake hRdayameM usa bhAva ke honepara bhI usameM se karttavya pAlana ke phavvAre nahIM chUTate, bhItara hI bhItara usake hRdayako dabAkara sukhIke bajAya dukhI karate haiM, jaise khAyA huA para hajama na huA sundara anna / vaha na to khUna banakara zarIrako sukha pahu~cAtA hai aura na bAhara nikalakara zarIrako halakA hI karatA hai / bhItara hI bhItara sar3akara zarIra aura cittako asvastha banAtA hai / yahI sthiti usa mAtAke karttavya pAlana meM apariNata sneha bhAvakI hotI hai / hamane kabhI bhayavaza rakSaNa ke vAste jhopar3A banAyA, use sa~bhAlA bhii| dUsaroMse bacane ke nimitta akhAr3emeM bala sampAdita kiyA kavAyada aura nizAnebAjI se sainika zakti prApta kI, AkramaNake samaya ( cAhe vaha nijake Upara ho, kuTumba, samAja yA rASTra ke Upara ho ) sainikake taurapara karttavya pAlana bhI kiyA, para agara vaha bhaya na rahA, khAsakara apane nijake Upara yA hamane jise apansa >
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAsakA mukhya sAdhana 87 samajhA hai usake Upara, yA jisako hama apanA nahIM samajhate, jisa rASTrako hama nija rASTra nahIM samajhate usapara hamArI apekSA bhI adhika aura pracaMDa bhaya A par3A, to hamArI bhaya-trANa-zakti hameM kartavya-pAlanameM kabhI prerita nahIM karegI, cAhe bhayase bacane bacAnekI hamameM kitanI hI zakti kyoM na ho| vaha zakti saMkucita bhAvoM se prakaTa huI hai to jarUrata honepara bhI vaha kAma na AvegI aura jahA~ jarUrata na hogI yA kama jarUrata hogI vahA~ kharca hogii| abhI abhI hamane dekhA hai ki yUropake aura dUsare rASTroMne bhayase bacane aura bacAnekI nissIma zakti rakhate hue bhI bhayatrasta ebIsIniyAkI hajAra prArthanA karanepara bhI kucha bhI madada na kI / isa taraha bhayajanita karttavya-pAlana adhUrA hotA haiM aura bahudhA viparIta bhI hotA hai / moha-koTimeM gine jAnevAle sabhI bhAvoMkI eka hI jaisI avasthA hai, ve bhAva bilakula adhUre, asthira aura malina hote haiN| jIvana-zaktikA yathArtha anubhava hI dUsare prakArakA bhAva hai jo na to udaya honepara calita yA naSTa hotA hai, na maryAdita yA saMkucita hotA hai aura na malina hotA hai| prabha hotA hai ki jIvana-zaktike yathArtha anubhavameM aisA kauna-sA tattva hai jisase vaha sadA sthira vyApaka aura zuddha hI banA rahatA hai ? isakA uttara pAneke lie hameM jIvana-zaktike svarUpapara thor3A-sA vicAra karanA hogaa| hama apane Apa soceM aura dekheM ki jIvana-zakti kyA vastu hai| koI bhI samajhadAra zvAsocchAsa yA prANako jIvanakI mUlAdhAra zakti nahIM mAna sakatA, kyoMki kabhI kabhI dhyAnakI viziSTa avasthAmeM prANa saMcArake cAlU na rahanepara bhI jIvana banA rahatA hai| isase mAnanA par3atA hai ki prANasaMcArarUpa jIvanakI preraka yA AdhArabhUta zakti koI aura hI hai| abhI takake sabhI AdhyAtmika sUkSma anubhaviyoMne usa AdhArabhUta zaktiko cetanA kahA hai| cetanA eka aisI sthira aura prakAzamAna zakti hai jo daihika, mAnasika aura aiMdrika Adi sabhI kAryopara jJAnakA, parijJAnakA prakAza anavarata DAlatI rahatI hai| indriyA~ kucha bhI pravRtti kyoM na kareM, mana kahIM bhI gati kyoM na kare, deha kisI bhI vyApArakA kyoM na AcaraNa kare, para usa sabakA satata bhAna kisI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja 1 'eka zaktiko thor3A bahuta hotA hI rahatA hai / hama pratyeka avasthAmeM apanI daihika, aindrika aura mAnasika kriyAse jo thor3e bahuta paricita rahA karate haiM, -so kisa kAraNa se ! jisa kAraNase hameM apanI kriyAoMkA saMvedana hotA hai vahI cetanA zakti hai aura hama isase adhika yA kama kucha bhI nahIM hai / aura kucha ho yA na ho, para hama cetanAzUnya kabhI nahIM hote / cetanAke sAtha hI -sAtha eka dUsarI zakti aura otaprota hai jise hama saMkalpa zakti kahate haiM / cetanA jo kucha samajhatI socatI hai usako kriyAkArI banAnekA yA use mUrtarUpa denekA cetanAke sAtha anya koI bala na hotA to usakI sArI samajha bekAra hotI aura hama jahA~ ke tahA~ bane rhte| hama anubhava karate haiM ki samajha, jAnakArI yA darzanake anusAra yadi eka bAra saMkalpa huA to cetanA pUrNatayA -kAryAbhimukha ho jAtI hai / jaise kUdanevAlA saMkalpa karatA hai to sArA bala - saMcita hokara use kudA DAlatA hai / saMkalpa zaktikA kArya hai balako bikharanese -rokanA / saMkalpa se saMcita cala saMcita bhAfake bala jaisA hotA hai / saMkalpa kI - madada milI ki cetanA gatizIla huI aura phira apanA sAdhya siddha karake hI - saMtuSTa huI / isa gatizIlatAko cetanAkA vIrya samajhanA caahie| isa taraha jIvana-zaktike pradhAna tIna aMza hai-- cetanA, saMkalpa aura vIrya yA bala / isa triaMzI zaktiko hI jIvana-zakti samajhie, jisakA anubhava hameM pratyeka -choTe bar3e sarjana - kAryameM hotA hai / agara samajha na ho, saMkalpa na ho aura 'puruSArtha - vIryagati - na ho, to koI bhI sarjana nahIM ho sakatA / dhyAnameM rahe ki jagata meM aisA koI choTA bar3A jIvanadhArI nahIM hai jo kisI na kisI prakAra sarjana na karatA ho| isase prANImAtrameM ukta triaMzI jIvana-zaktikA patA cala jAtA hai / yoM to jaise hama apane ApameM pratyakSa anubhava karate haiM vaise hI anya prANiyoMke sarjana-kAryase bhI unameM maujUda usa zaktikA anumAna kara sakate haiM / phira bhI usakA anubhava, aura so bhI yathArtha anubhava, eka alaga vastu hai / 88 yadi koI sAmane khar3I dIvAlase inkAra kare, to hama use mAneMge nahIM / hama to usakA astitva hI anubhava kareMge / isa taraha apane meM aura dUsaroMmeM -maujUda usa triaMzI zaktike astitvakA, usake sAmarthyakA, anubhava karanA jIvana-zaktikA yathArtha anubhava hai /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAsakA mukhya sAdhana jaba aisA anubhava prakaTa hotA hai taba apane Apake prati aura dUsaroMke prati jIvana-dRSTi badala jAtI hai / phira to aisA bhAva paidA hotA hai ki sarvatra triaMzI jIvana-zakti ( saccidAnanda ) thA to akhaMDa yA eka hai yA sarvatra samAna hai / kisIko saMskArAnusAra abhedAnubhava ho yA kisIko sAmyAnubhava, para pariNAmameM - kucha bhI pharka nahIM hotA / abheda-dRSTi dhAraNa karanevAlA dUsaroMke prati vahI javAbadehI dhAraNa karegA jo apane prati / vAstava meM usakI javAbadehI yA kartavya-dRSTi apane parAyeke bhedase bhinna nahIM hotI, isI taraha sAmya dRSTi dhAraNa karanevAlA bhI apane parAyeke bhedase kartavya-dRSTi yA javAbadehImeM tAratamya - nahIM kara sakatA / mohakI koTimeM AnevAle bhAvase prerita uttaradAyitva yA kartavya-dRSTi ekasI akhaNDa yA nirAvaraNa nahIM hotI jaba ki jIvana zaktike yathArtha anubhavase prerita uttaradAyitva yA kartavya-dRSTi sadA eka-sI aura nirAvaraNa hotI hai kyoM ki vaha bhAva na to rAjasa aMzase AtA hai aura na tAmasa aMzase abhibhUta ho -sakatA hai / vaha bhAva sAhajika hai, sAtvika hai / 89 mAnavajAtiko sabase bar3I aura kImatI jo kudaratI dena milI hai vaha hai usa sAhajika bhAvako dhAraNa karane yA paidA karanekA sAmarthya - yA yogyatA jo vikAsakA asAdhAraNa vikAsakA - mukhya sAdhana hai / mAnavajAti ke itihAsameM buddha mahAvIra Adi aneka santa mahanta ho gaye haiM, jinhoMne hajAroM vighna vAdhAoMke hote hue bhI mAnavatAke uddhArakI javAbadehI se kabhI mu~ha na mor3A | apane ziSyake pralobhanapara saoNkreTIsa mRtyumukhameM jAnese baca sakatA thA para usane zArIrika jIvanakI apekSA AdhyAtmika satya ke jIvanako pasanda kiyA aura mRtyu use DarA na sakI / jIsisane apanA nayA prema-sandeza * denekI javAbadehIko adA karanemeM zUlIko sihAsana mAnA / isa tarahake purAne udAharaNoMkI sacAImeM sandehako dUra karaneke lie hI mAno gA~dhIjIne abhI abhI jo camatkAra dikhAyA hai vaha sarvavidita hai / unako hindutva - Aryatva ke nAmapara pratiSThA prApta brAhmaNoM aura zramaNoMkI saikar3oM kurUr3hi pizAciyA~ calita na kara skiiN| na to hiMdU-musalamAnoMkI daNDAdaNDI yA zastrAstrIne unheM kartavyacalita kiyA aura na unheM mRtyu hI DarA skii| ve aise hI manuSya the jaise hama |
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja phira kyA kAraNa hai ki unakI kartavya-dRSTi yA javAbadehI aisI sthira, byApaka aura zuddha thI, aura hamArI isake viparIta / javAba sIdhA hai ki aise puruSoMmeM utaradAyitva yA kartavya-dRSTikA preraka bhAva jIvana-zaktike yathArtha anubhavameMse AtA hai, jo hamameM nahIM hai| aise puruSoMko jIvana-zaktikA jo yathArtha anubhava huA hai usIko jude jude dArzanikoMne judI judI paribhASAmeM varNana kiyA hai| use koI Atma-sAkSAtkAra kahatA hai, koI brahma-sAkSAtkAra aura koI Izvara-darzana, para isase vastumeM antara nahIM par3atA / hamane Uparake varNanameM yaha batalAnekI ceSTA kI hai ki mohajanita bhAvoMkI apekSA jIvana-zaktike yathArtha anubhavakA bhAva kitanA aura kyoM zreSTha hai aura usase prerita kartavya-dRSTi yA uttaradAyitva kitanA zreSTha hai / jo vasudhAko kuTumba samajhatA hai, vaha usI zreSTha bhAvake kAraNa / aisA bhAva kevala zabdoMse A nahIM sktaa| vaha bhItarase ugatA hai, aura vahI mAnavIya pUrNa vikAsakA mukhya sAdhana hai| usIke lAbhake nimitta adhyAtma-zAstra hai, yoga mArga hai.. aura usIkI sAdhanAmeM mAnava-jIvanakI kRtArthatA hai / [saMpUrNAnanda-abhinandana grantha-1950 ]