Book Title: Vikas ka Mukhya Sadhan
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229005/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakA mukhya sAdhana vikAsa do prakArakA hai, zArIrika aura mAnasika / zArIrika vikAsa kevala manuSyoM meM hI nahIM pazu-pakSiyoM taka meM dekhA jAtA hai| khAna-pAna-sthAna Adike pUre subhIte mileM aura cintA, bhaya na rahe to pazu pakSI bhI khUba balavAn, puSTa aura gaThIle ho jAte haiN| manuSyoM aura pazu-pakSiyoMke zArIrika vikAsakA eka antara dhyAna dene yogya hai, ki manuSyakA zArIrika vikAsa kevala khAna-pAna aura rahana-sahana Adi ke pUre subhIte aura nizcintatAse hI siddha nahIM ho sakatA jaba ki pazu-pakSiyoMkA ho jAtA hai / manuSya ke zArIrika vikAsake pIche jaba pUrA aura samucita manovyApAra - buddhiyoga ho, tabhI vaha pUrA aura samucita rUpase siddha ho sakatA hai, aura kisI taraha nahIM / isa taraha usake zArIrika vikAsakA asAdhAraNa aura pradhAna sAdhana buddhiyoga- manovyApAra-saMyaMta pravRtti hai | mAnasika vikAsa to jahA~ taka usakA pUrNarUpa saMbhava hai manuSya mAtra meM hai / usameM zarIra - yoga - deha vyApAra avazya nimitta hai, deha yoga ke binA vaha sambhava hI nahIM, phira bhI kitanA hI deha yoga kyoM na ho, kitanI hI zArIrika puSTi kyoM na ho, kitanA hI zarIra bala kyoM na ho, yadi manoyoga- buddhi-vyApAra yA samucita rIti se samucita dizA meM manakI gati-vidhi na ho to pUrA mAnasika vikAsa kabhI sambhava nahIM / arthAt manuSyakA pUrNa aura samucita zArIrika aura mAnasika vikAsa kevala vyavasthita aura jAgarita buddhi yoga kI apekSA rakhatA hai / hama apane deza meM dekhate haiM ki jo loga khAna-pAnase aura Arthika dRSTise jyAdA nizcinta haiM, jinheM virAsata meM paitRka sampatti jamIMdArI yA rAjasattA prApta hai, ve hI adhikatara mAnasika vikAsa meM maMda hote haiM / khAsa-khAsa dhanavAnoM kI santAnoM, rAjaputroM aura jamIMdAroMko dekhie / bAharI camaka-damaka aura dikhA vaTI phurtI hone para bhI unameM manakA, vicArazaktikA pratibhAkA kama hI vikAsa hotA hai / bAhya sAdhanoM kI unheM kamI nahIM, par3hane-likhane ke sAdhana bhI pUre prApta haiM, zikSaka - adhyApaka bhI yatheSTa milate haiM, phira bhI unakA mAnasika vikAsa eka tarahase ruke hue tAlAba ke pAnIkI taraha gatihIna hotA hai / dUsarI ora jise virAsata meM na to koI sthUla sampatti milatI hai aura na koI dUsare manoyoga ke subhIte saralatA se milate haiM, usa varga meM se asAdhAraNa manovikAsavAle vyakti paidA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 hote haiN| isa antarakA kAraNa kyA hai ? honA to yaha cAhie thA ki jinheM sAdhana adhika aura adhika saralatAse prApta hoM ve hI adhika aura jaldI vikAsa prApta kareM para dekhA jAtA hai ulaTA / taba hameM khojanA cAhie ki vikA sakI asalI jar3a kyA hai ? mukhya upAya kyA hai ki jisake na honese aura saba na honeke barAbara ho jAtA hai / javAba bilakula sarala hai aura use pratyeka vicAraka vyakti apane aura apane trAsa pAsavAloM ke jIvana meM se pA sakatA hai / vaha dekhegA ki javAbadehI yA uttaradAyitva hI vikAsakA pradhAna bIja hai / hameM mAnasa zAstrakI dRSTi se jisase vaha anya saba vikA / dekhanA cAhie ki javAbadehI meM aisI kyA zakti hai sake sAdhanoM kI apekSA pradhAna sAdhana bana jAtI hai manakA vikAsa usake satvaaMzakI yogya aura pUrNa jAgRtipara hI nirbhara hai| jaba rAjasa yA tAmasa za satvaguNase prabala ho jAtA hai taba manakI yogya vicArazakti yA zuddha vicArazakti prAvRta yA kuNThita ho jAtI hai / manake rAjasa tathA tAmasa aMza balavAn honeko vyavahArameM pramAda kahate haiN| kauna nahIM jAnatA ki pramAdase vaiyaktika aura sAmaSTika sArI kharAbiyA~ hotI haiM / jaba javAbadehI nahIM rahatI taba manakI gati kuNThita ho jAtI hai aura pramAdakA tattva bar3hane lagatA hai jise yogazAstra meM manakI kSipta aura mUr3ha avasthA kahA hai / jaise zarIrapara zakti se adhika bojha lAdanepara usakI sphUrti, usakA snAyubala, kAryasAdhaka nahIM rahatA vaise hI rajoguNajanitakSipta avasthA meM aura tamoguNajanita mUr3ha avasthAkA bojha par3anese manakI svabhAvika satvaguNajanita vicAra zakti niSkriya ho jAtI hai / isa taraha manakI niSkriyatAkA mukhya kAraNa rAjasa aura tAmasa guNakA udreka hai / jaba hama kisI javAbadehIko nahIM lete yA lekara nahIM nivAhate, taba manake sAtvika aMzakI jAgRti honeke badale tAmasa aura rAjasa aMzakI prabalatA hone lagatI hai / manakA sUkSma saccA vikAsa rukakara kevala sthUla vikAsa raha jAtA hai aura vaha bhI satya dizA kI ora nahIM hotA / isIse bejavAbadArI manuSya jAti ke lie sabase adhika khatarekI vastu hai / vaha manuSyako manuSyatva ke yathArtha mArgase girA detI hai / isIse javAbadehIkI vikAsake prati asAdhAraNa pradhAnatAkA bhI patA cala jAtA hai / javAbadehI aneka prakArakI hotI hai-- kabhI-kabhI vaha mohameMse AtI hai / kisI yuvaka yA yuvatIko lIjie / jisa vyaktipara usakA moha hogA usake prati vaha apane ko javAbadeha samajhegA, usIke prati kartavya pAlana kI ceSTA karegA, dUsaroMke prati vaha upekSA bhI kara sakatA hai| kabhI-kabhI javAbadehI sneha yA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premameMse zrAtI hai| mAtA apane bacce ke prati usI snehake vaza kartavya pAlana karatI hai para dUsaroM ke baccoM ke prati apanA kartavya bhUla jAtI hai / kabhI javAbadehI bhayameMse AtI hai / agara kisIko bhaya ho ki isa jaGgalameM rAtako yA dinako zera zrAtA hai, to vaha jAgarita rahakara aneka prakArase bacAva karegA, para bhaya na rahanese phira bephikra hokara apane aura dUsaroMke prati kartavya bhUla jAegA / isa taraha lobha-vRtti, parigrahAkAMkSA, krodhakI bhAvanA, badalA cukAnekI vRtti, mAnamatsara zrAdi aneka rAjasa-tAmasa aMzoMse javAbadehI thor3I yA bahuta, eka yA dUsare rUpameM, paidA hokara mAnuSika jIvanakA sAmAjika aura Arthika cakra calatA rahatA hai| para dhyAna rakhanA cAhie ki isa jagaha vikAsake, viziSTa vikAsake yA pUrNa vikAsake asAdhAraNa aura pradhAna sAdhana rUpase jisa javAbadehIkI aora saMketa kiyA gayA hai vaha una saba modita aura saMkucita javAbadehiyose bhinna tathA pare hai / vaha kisI kSaNika saMkucita bhAvake Upara avalambita nahIM hai, vaha sabake prati, sadAke lie, saba sthaloMmeM eka-sI hotI hai cAhe vaha nijake prati ho, cAhe kauTumbika, sAmAjika, rASTrIya aura mAnuSika vyavahAra mAtra meM kAma lAI jAtI ho| vaha eka aise bhAvameMse paidA hotI hai jo na to kSaNika hai, na saMkucita aura na malIna / vaha bhAva apanI jIvana-zaktikA yathArtha anubhava karanekA hai / jaba isa bhAvameMse javAbadehI prakaTa hotI hai taba vaha kabhI rukatI nhiiN| sote jAgate satata vegavatI nadIke pravAhakI taraha apane pathapara kAma karatI rahatI hai / taba lipta yA mUDha bhAga manameM phaTakane hI nahIM pAtA / taba mana meM niSkriyatA yA kuTilatAkA saMcAra sambhava hI nahIM 1 javAbadehIkI yahI saMjIvanI zakti hai, jisakI badaulata vaha anya saba sAdhanoMpara Adhipatya karatI hai aura pAmarase pAmara, garIbase garIba, durbalase durbala aura tucchase tuccha samajhe jAnevAle kula yA parivArameM paidA hue vyaktiko santa, mahanta, mahAtmA, avatAra taka banA detI hai| garaja yaha ki mAnuSika vikAsakA aAdhAra ekamAtra javAbadehI hai aura vaha kisI eka bhAvase saMcAlita nahIM hotI / asthira saMkucita yA kSudra bhAvoMmeMse bhI javAbadehI pravRtta hotI hai / moha, sneha, bhaya, lobha Adi bhAva pahale prakArake haiM aura jIvana-zakti kA yathArthAnubhava dUsare prakArakA bhAva hai| ___aba hameM dekhanA hogA ki ukta do prakArake bhAvoMmeM paraspara kyA antara hai aura pahale prakArake bhAvoMkI apekSA dUsare prakArake bhAvoMmeM agara zreSThatA hai to vaha kisa sababase hai ? agara yaha vicAra saSTa ho jAe to phira ukta donoM prakArake bhAvoMpara Azrita rahanevAlI javAbadehiyoMkA bhI antara tathA zreSThatAkaniSThatA dhyAnameM zrA jAegI / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohameM rasAnubhUti hai, sukha-saMvedana bhI hai / para vaha itanA parimita aura itanA asthira hotA hai ki usake zrAdi, madhya aura antameM hI nahIM usake pratyeka aMzameM zaMkA, duHkha aura cintAkA bhAva bharA rahatA hai jisake kAraNa ghar3Ike lolakakI taraha vaha manuSyake cittako asthira banAe rakhatA hai| mAna lIjie ki koI yuvaka apane prema-pAtrake prati sthUla mohavaza bahuta hI dattacitta rahatA hai, usake prati kartavya-pAlanameM koI truTi nahIM karatA, usase use rasAnubhava aura sukha-saMvedana bhI hotA hai| phira bhI bArIkIse parIkSaNa kiyA jAe, to mAlUma hogA ki vaha sthUla moha agara saundarya yA bhogalAlasAse paidA huaA hai, to na jAne vaha kisa kSaNa naSTa ho jAegA, ghaTa jAegA yA anya rUpameM pariNata ho jAegA / jisa kSaNa yuvaka yA yuvatIko pahale prema-pAtrakI apekSA dusarA pAtra adhika sundara, adhika samRddha, adhika balavAn yA adhika anukUla mila jAegA, usI kSaNa usakA citta prathama pAtrakI orase haTakara dUsarI ora jhuka par3egA aura isa mukAbake sAtha hI prathama pAtrake prati kartavyapAlanake cakrakI, jo pahalese cala rahA thA, gati aura dizA badala jaaegii| dUsare pAtrake prati bhI vaha cakra yogya rUpase na cala sakegA aura mohakA rasAnubhava jo kartavya pAlanase saMtuSTa ho rahA thA, kartavya-pAlana karane yA na karanepara bhI atRpsa hI rhegaa| mAtA mohavaza aMgajAta bAlakake prati apanA saba kucha nyauchAvara karake rasAnubhava karatI hai, para usake pIche agara sirpha mohakA bhAva hai to rasAnubhava bilakula saMkucita aura asthira hotA hai / mAna lIjie ki vaha bAlaka mara gayA aura usake badale meM usakI apekSA bhI adhika sundara aura puSTa dusarA bAlaka paravariza ke lie mila gayA, jo bilakula mAtRhIna hai| parantu isa nirAdhAra aura sundara bAlakako pAkara bhI vaha mAtA usake prati apane kartavya-pAlanameM vaha rasAnubhava nahIM kara sakegI jo apane aMgajAta bAlakake prati karatI thii| bAlaka pahalese bhI acchA milA hai, mAtAko bAlakakI spRhA hai aura arpaNa karaneko vRtti bhI hai| bAlaka bhI mAtRhona honese bAlakApekSiNI mAtAkI prema-vRttikA adhikArI hai| phira bhI usa mAtAkA citta usakI ora mukta dhArAse nahIM bahatA / isakA sababa eka hI hai aura vaha yaha ki usa mAtAkA nyauchAvara yA arpaNavRttikA preraka bhAva kevala moha thA, jo sneha hokara bhI zuddha aura vyApaka na thA, isa kAraNa usake hRdayameM usa bhAvake honepara bhI usameMse kartavya-pAlanake phavvAre nahIM chUTate, bhItara hI bhItara usake hRdayako dabAkara mukhIke bajAya dukhI karate haiM, jaise khAyA huA para hajama na huA sundara anna | vaha na to khUna banakara zarIrako sukha pahu~cAtA hai aura na bAhara nikalakara zarI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rako halakA hI karatA hai / bhItara hI bhItara sar3akara zarIra aura cittako svastha banAtA hai / yahI sthiti usa mAtAke karttavya pAlana meM apariNata sneha bhAvakI hotI hai / hamane kabhI bhayavaza rakSaNa ke vAste jhopar3A banAyA, use sa~bhAlA bhI / dUsaroMse bacane ke nimitta akhAr3e meM bala sampAdita kiyA, kavAyada aura nizAnebAjIse sainika zakti prApta kI, AkramaNake samaya ( cAhe vaha nijake Upara ho, kuTumba, samAja yA rASTrake Upara ho ) sainikake taurapara karttavyapAlana bhI kiyA, para agara vaha bhaya na rahA, khAsakara apane nijake Upara yA hamane jise apanA samajhA hai yA jisako hama apanA nahIM samajhate, jisa rASTrako hama nija rASTra nahIM samajhate usapara hamArI apekSA bhI adhika aura pracaMDa bhaya A par3A, to hamArI bhaya trANa zakti hameM karttavya pAlana meM kabhI prerita nahIM karegI, cAhe bhaya se bacane - bacAne kI hamameM kitanI hI zakti kyoM na ho / vaha zakti saMkucita bhAvoMmeMse prakaTa huI hai to jarUrata honepara bhI vaha kAma na AegI aura jahA~ jarUrata na hogI yA kama jarUrata hogI vahA~ kharca hogI / abhI-abhI hamane dekhA hai ki yUropake aura dUsare rASTroMne bhayase bacane aura bacAnekI nissIma zakti rakhate hue bhI bhayatrasta ebIsIniyAkI hajAra prArthanA karanepara bhI kucha bhI madada na kI / isa taraha bhayajanita karttavya pAlana adhUrA hotA hai aura bahudhA viparIta bhI hotA hai / moha koTi meM gine jAnevAle sabhI bhAvoMkI eka hI jaisI avasthA hai, ve bhAva bilakula adhUre, asthira aura malina hote haiM / jIvana-zaktikA yathArthaM anubhava hI dUsare prakArakA bhAva hai jo na to udaya honepara calita yA naSTa hotA, na maryAdita yA saMkucita hotA aura na malina hotA hai / prazna hotA hai ki jIvana-zakti ke yathArtha anubhava meM aisA kaunasA tatva hai jisase vaha sadA sthira, vyApaka aura zuddha hI banA rahatA hai ? isakA uttara - pAne ke lie hameM jIvana zaktike svarUpapara thor3A-sA vicAra karanA hogA hama apane Apa soceM aura dekheM ki jIvana zakti kyA vastu hai / koI bhI samajhadAra zvAsocchavAsa yA prANako jIvanakI mUlAdhAra zakti nahIM mAna sakatA, kyoMki kabhI kabhI dhyAnakI viziSTa avasthA meM prANa saMcArake cAlU na rahanepara bhI jIvana banA rahatA hai / isase mAnanA par3atA hai ki prANasaMcArarUpa jIvanakI preraka yA AdhArabhUta zakti koI aura hI hai| abhI taka sabhI AdhyAtmika sUkSma anubhaviyoMne usa zrAdhArabhUta zaktiko cetanA kahA hai | cetanA eka aisI sthira aura prakAzamAna zakti hai jo daihika, mAnasika aura aiMdrika zrAdi sabhI kAryoM para jJAnakA, parijJAnakA prakAza anavarata DAlatI rahatI hai / indriyA~ kucha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI pravRtti kyA na kareM, mana kahIM bhI gati kyoM na kare, deha kisI bhI vyApArakA kyoM na aAcaraNa kare, para usa sabakA satata bhAna kisI eka zaktiko thor3A bahuta hotA hI rahatA hai| hama pratyeka avasthAmeM apanI daihika, aindrika aura mAnasika kriyAse jo thor3e bahuta paricita rahA karate haiM, so kisa kAraNase ? jisa kAraNase hameM apanI kriyAoMkA saMvedana hotA hai vahI cetanA zakti hai aura hama isase adhika yA kama kucha bhI nahIM haiN| aura kucha ho yA na ho, para hama cetanAzUnya kabhI nahIM hote / cetanAke sAtha hI sAtha eka dUsarI zakti aura aotaprota hai jise hama saMkalpa zakti kahate haiN| cetanA jo kucha samajhatI socatI hai usako kriyAkArI banAnekA yA use mUrtarUpa denekA cetanAke sAtha anya koI bala na hotA to usakI sArI samajha bekAra hotI aura hama jahA~ ke sahA~ bane rahate / hama anubhava karate haiM ki samajha, jAnakArI yA darzanake anusAra yadi eka bAra saMkalpa huaA to cetanA pUrNatayA kAryAbhimukha ho jAtI hai| jaise kUdanevAlA saMkalpa karatA hai to sArA bala saMcita hokara use kudA DAlatA hai / saMkalpa zaktikA kArya hai balako bikharanese roknaa| saMkalpase saMcita bala saMcita bhAfake bala jaisA hotA hai / saMkalpakI madada milI ki cetanA gatizIla huI aura phira apanA sAdhya siddha karake hI saMtuSTa huI / isa gatizIlatAko cetanAkA vIrya samajhanA cAhie / isa taraha jIvana-zakti ke pradhAna tIna aMza haiM-cetanA, saMkalpa aura vIrya yA bala / isa triaMzI zaktiko hI jIvana-zakti samajhie, jisakA anubhava hameM pratyeka choTe bar3e sarjana-kAryameM hotA hai| agara samajha na ho, saMkalpa na ho aura puruSArtha-vIryagati-na ho to koI bhI sarjana nahIM ho sakatA / dhyAna meM rahe ki jagatameM aisA koI choTA-bar3A jIvanadhArI nahIM hai jo kisI na kisI prakAra sarjana na karatA ho / isase prANImAtrameM ukta triaMgI jIvana zaktikA patA cala jAtA hai| yoM to jaise hama apane ApameM pratyakSa anubhava karate haiM vaise hI anya prANiyoMke sarjana-kArya se bhI unameM maujUda usa zaktikA anumAna kara sakate haiN| phira bhI usakA anubhava, aura so bhI yathArtha anubhava, eka alaga vastu hai| yadi koI sAmane khar3I dIvAlase inkAra kare, to hama use mAneMge nahIM / hama to usakA astitva hI anubhava kreNge| isa taraha apane meM aura dasagemeM maujUda usa triaMzI zakti ke astitvakA, usake sAmarthyakA anubhava karanA jIvana-zaktikA yathArtha anubhava hai| jaba aisA anubhava prakaTa hotA hai taba apane Apake prati aura dUsaroMke prati jIvana-dRSTi badala jAtI hai / phira to aisA bhAva paidA hotA hai ki sarvatra triaMzI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jIvana-zakti ( saccidAnanda ) yA to akhaNDa yA eka hai yA sarvatra samAna hai / kisIko saMskArAnusAra abhedAnubhava ho yA kisIko sAmyAnubhava, para pari. NAmameM kucha bhI pharka nahIM hotA / abheda-dRSTi dhAraNa karanevAlA dUsaroMke prati vahI javAbadehI dhAraNa karegA jo apane prati / vAstava meM usakI javAbadehI yA kartavya-dRSTi apane parAyeke bhedase bhinna nahIM hotI, isI taraha sAmya dRSTi dhAraNa karanevAlA bhI apane parAyeke bhedase kartavya dRSTi yA javAbadehImeM tAratamya nahIM kara sktaa| mohakI koTimeM AnevAle bhAvA~se prerita uttaradAyitva yA kartavya-dRSTi ekasI akhaNDa yA nirAkaraNa nahIM hotI jaba ki jIvana zaktike yathArtha anubhavase prerita uttaradAyitva yA kartavya-dRSTi sadA eka-sI aura nirAvaraNa hotI hai kyoMki vaha bhAva na to rAjasa aMzase AtA hai aura na tAmasa aMzase abhibhUta ho sakatA hai / vaha bhAva sAhajika hai, sAtvika hai / ___mAnavajAtiko sabase bar3I aura kImatI jo kudaratI dena milI hai vaha hai usa sAhajika bhAvako dhAraNa karane yA paidA karanekI sAmarthya yA yogyatA jo vikAsakA--asAdhAraNa vikAsakA-mukhya sAdhana hai | mAnava-jAti ke itihAsameM buddha', mahAvIra zrAdi aneka santa-mahanta ho gae haiM, jinhoMne hajAroM vighna-bAdhA oMke hote hue bhI mAnavatAke uddhArakI javAbadehIse kabhI mu~ha na modd'aa| apane ziSyake pralobhanapara saoNkreTIsa mRtyumukhameM jAnese baca sakatA thA para usane zArIrika jIvanakI apekSA AdhyAtmika satyake jIvanako pasanda kiyA aura mRtyu use DarA na skii| jIsisane apanA nayA prema-sandeza denekI javAbadehIko adA karane meM zalIko siMhAsana maanaa| isa tarahake purAne udAharaNoMkI sacA. ImeM sandehako dUra karaneke lie hI mAno gA~dhIjIne abhI-abhI jo camatkAra dikhAyA hai vaha sarvavidita hai / unako hindutva-Aryatvake nAmapara pratiSThAprApta brAhmaNoM aura zramaNoMkI saikar3oM kurUr3hi pizAciyA~ calita na kara sakI / na to hiMdU musalamAnoMkI daeDAdaNDI yA zastrAzastrIne unheM kartavya-calita kiyA aura na unheM mRtyu hI DarA skii| ve aise hI manuSya the jaise hama / phira kyA kAraNa hai ki unakI kartavya dRSTi yA javAbadehI aisI sthira, vyApaka aura zuddha thI aura hamArI isake viparIta / javAba sIdhA hai ki aise puruSoM meM uttaradAyitva yA kartavya-dRSTikA preraka bhAva jIvana-zaktike yathArtha anubhavameMse pAtA hai jo hamameM nahIM haiN| . aise puruSoMko jIvana-zaktikA jo yathArtha anubhava huA hai usIko jude-jude dArzanikoMne judI judI paribhASAmeM varNana kiyA hai| use koI Atma-sAkSAtkAra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahatA hai, koI brahma-sAkSAtkAra aura koI Izvara-darzana, para isase vastumeM antara nahIM par3atA | hamane Uparake varNanameM yaha batalAnekI ceSTA kI hai ki mohajanita bhAvoMkI apekSA jIvana-zaktike yathArtha anubhavakA bhAva kitanA aura kyoM zreSTha hai aura usase prerita kartavya-dRSTi yA uttaradAyitva kitanA zreSTha hai| jo sudhAko kuTumba samajhatA hai, vaha usI zreSTha bhAva ke kAraNa / aisA bhAva kevala zabdoMse zrA nahIM sktaa| vaha bhItarase ugatA hai aura vahI mAnavIya pUrNa vikAsakA mukhya sAdhana hai| usIke lAbhake nimitta adhyAtma-zAstra hai, yogamArga hai, aura usIkI sAdhanAmeM mAnava-jIvanakI kRtArthatA hai| I0 1650 ] [saMpUrNAnanda-abhinandana grantha