Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAn aura samAja vidvAn samAjakA eka viziSTa aGga hai| zarIrameM jo sthAna zira (uttamAGga) kA hai vahI samAja meM vidvAn (jJAnavAn) kA hai| yadi zarIrameM zira na ho yA rugNa ho to zarIra zarIra na rahakara dhar3a ho jAyegA yA usase sArthaka jIvana-kriyA nahIM ho skegii| sAre zarIrakI zobhA bhI zirase hI hai / ataH zira aura usake upAGgoM-A~kha, kAna, nAka AdikI rakSA evaM cintA sadA kI jAtI hai| vidvAn samAjake dharma, darzana, itihAsa aura zratakA nirmANa evaM saMrakSaNa karake use tathA usakI saMskRtiko saprANa rakhatA hai| yadi vidvAna na ho yA vaha cintAgrasta ho to svastha samAja aura usakI ucca saMskRtikI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI hai| para durbhAgyase isa tathyako samajhA nahIM jaataa| yahI kAraNa hai ki samAjameM vidvAnkI sthiti cintanIya aura dayanIya hai| kisI vidyAlaya yA pAThazAlAke lie vidvAnako AvazyakatA honepara usase vyavasAyakI manovatti se bAta kI jAtI hai| saMsthA-saMcAlaka use kama-se-kama dekara adhika-se-adhika kAma lenA cAhatA hai / kucha mahIne pUrva eka saMsthA-saMcAlaka mahAnubhAvane hameM vidvAna ke lie usakI vAMchanIya yogyatAoMkA ullekha karate hae likhA / hamane unheM uttara diyA ki yadi ukta yogyatAsampanna vidvAnake liye kama-se-kama tInasau rupae mAsika diyA jA sake to vidvAn bheja deNge| parantu unhoMne tInasau rupae mAsika denA svIkAra nahIM kiyA / phalataH vahI vidvAn chahasau rupae mAsikapara anyatra calA gyaa| kahA jAtA hai ki vidvAn nahIM milate / vicAraNIya hai ki jo kisI dhArmika zikSaNasaMsthAmeM daza varSa dharma-darzanakA zikSaNa lekara vidvAna bane aura bAdameM use usakI zruta-sevAke upalakSyameM sau-Der3hasau rupae mAsika sevA-pArizramika diyA jAya to vaha Ajake samayameM usase kaise nirvAha kregaa| kAza ! vaha sadgRhastha ho aura do-cAra bAla-bacce hoM, to vaha zruta-sevA kara sakegA yA Arthika cintAmeM hI ghulatA rahegA ! ataH Aja hameM isa mahattvapUrNa praznapara gambhIratAse vicArakara zruta-sevakoMkI paramparAko hara prayatnase jIvita rakhanA hai| yadi hamane isakI upekSA kI to agale daza varSa meM ye TimaTimAte dIpaka bhI bujha jAveMge aura isa dizAmeM koI bhI AnA pasanda nahIM karegA, jabaki laukika vidyAke kSetrameM vividha mArgoMmeM pravezakara bharapUra Arthika lAbha hogaa| isase saMskRtiko jo kSati hogI usakI kaspanA bhI nahIM kI jA sktii| vidvAnkA dAyitva vidvAnako yaha sadA dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki vaha samAjase alaga nahIM hai-vaha usakA hI abhinna aGga hai| binA zirake jaise zarIra saMjJAhIna dhaDa kahA jAtA hai usI prakAra binA dhaDake zira bhI cetanAzUnya hokara apanA astitva kho detA hai| ataH donoMkA abhinnatva hI jIvana-kriyAkA sampAdaka hai / ThIka isI prakAra binA vidvAnke samAja aura binA samAjake vidvAn bhI apanA astitva nahIM rakha sakate haiN| phira samAjameM usane janma liyA hai usake prati usakA kRtajJabhAvase bahuta bar3A kartavya hai, jisakI upekSA nahIM kI jA sakatI aura na use bhulAyA hI jA sakatA hai / saMskRti, dharma, darzana aura sAhityake saMrakSaNakA jisa taraha samAjakA paramAvazyaka kartavya hai usI taraha vidvAnakA bhI unake saMrakSaNakA parama dAyitva hai / isa satyako hameM nahIM bhUlanA hai| hamapara usa zreSTha paramparAko Age bar3hAnekA uttaradAyitva hai, jisa paramparA -428 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryoM ke bAda AcAryakalpa paNDitapravara ToDaramallajI, paNDita jayacandajI, guru gopAladAsajI, varNI gaNezaprasAdajI jaise vidvadratnoMne jIvanavyApI kaSToM ko sahate hue tyAgavRttike sAtha hama taka pahu~cAyA hai / binA tyAgake zrutasevA kI hI nahIM jA sakasI hai / hamArA vizvAsa hai ki zrutasevAkA lakSya aura usakI ora pravRtti rahanepara vidvAn dhanI na bana sake, to bhUkhA bhI nahIM raha sktaa| jo zruta kevalajJAna pradAtA aura paramAtmapada-dAtA hai usake upAsaka Arthika kaSTase sadA grasta nahIM raha sakate / sArasvatakA dhyeya svAmI samantabhadrake zabdoM meM 'lokameM vyApta jar3atA aura mUr3hatAko dUrakara jinazAsanakA prakAza karanA' hai / bhautika upalabdhiyA~ to use anAyAsa prApta hoMgI / sarasvatIkA upAsaka yoM aparigrahameM hI sarasvatIkI adhika sevA karatA aura Ananda upalabdha karatA hai / samasyAe~ yoM to jIvana hI samasyAoMse ghirA huA hai / koI-na-koI samasyA jIvanameM khar3I milatI hai / kintu dhora aura vRddhimAn una samasyAoM para kAbU pA letA | Aja dezake sAmane kitanI samasyAe~ haiM / para rASTranetA unheM dera-sabera hala kara lete haiM / hamArI samAja meM bhI aneka samasyAe~ haiM / unameM tIrthakSetroMkI samasyA pramukha hai / yadi digambara aura zvetAmbara donoM samAjeM jo bhagavAn mahAvIra aura unase pUrvavartI RSabhAdi teIsa tIrthaMkaroMkI upAsikA haiM, AgAmI bhagavAn mahAvIrake 2500 veM nirvANotsava ke upalakSya meM samAnatA ke AdhArapara tIrthakSetroMkI samasyAko sulajhA leM, to donoM meM ghRNA aura bhayakA bhAva dUra hokara pArasparika sauhArda sambhava hai aura usa dazA meM tIrthoMkA vikAsa tathA samRddhikI bhI sambhAvanA hai, jahA~ vizvake loga bhArata bhramaNapara Anepara jA sakate haiM aura vizvako unakA paricaya de sakate haiM / yahA~ hameM mukhyatayA vidvAnoMkI samasyAoMkA ullekha abhISTa hai / unakI samasyAeM sAmpattika yA AdhikArika nahIM haiM / ve kevala vaicArika haiM / tIna dazaka pUrva dassA-pUjAdhikAra, antarjAtIya vijAtIyavivAha jaisI samasyAe~ thIM, jo samaya ke sAtha hala hotI gayI haiM / dassAoMko samAnarUpase mandiroM meM pUjAkA adhikAra mila gayA hai / antarjAtIya aura vijAtIya vivAha bhI, jo zAstra sammata haiM aura anAryapravRtti nahIM haiM, hone lage haiM aura jinapara aba koI roka nahIM rahI / svAmI satyabhakta (paM0 darabArIlAlajI) vardhA dvArAkI gayI jainadharmake sarvajJatAdi siddhAntoMkI mImAMsA bhI di0 jainasaMgha dvArA prakAzita 'virodha- parihAra' jaise granthoMke dvArA uttarita ho cukI hai| DAkTara hIrAlAlajI dvArA uThAye gaye prazna bhI 'anekAnta' (mAsika) Adi dvArA samAhita kiye gaye haiM / hameM svargIya paM0 devakInandanajI siddhAntazAstrI dvArA sunAye gaye usa yugakI yAda AtI hai jaba guru gopAladAsajIko samAjake bhItara aura bAhara jAnalevA jabardasta Takkara lenA par3atI thI, jise ve bar3I nirbhayatA aura jJAnavaibhavase lete the / usa samaya saMkIrNatA aura ajJAnane samAjako tathA ghRNA aura asahanazIlatAne AryasamAjako balAt jakar3a rakhA thaa| gurujIne donoM morcoMpara zAnadAra vijaya prApta kI thI / zAstrArtha-saMgha ambAlAkA, jo aba di0 jaina saMgha mathurAke nAmase prasiddha hai, udaya saMkIrNatA, ajJAna, ghRNA, asahanazIlatA jaisI kuNThAoM ke sAtha saMgharSa karane ke lie hI huA thA aura isa dizA meM usane mahattvapUrNa kArya kiyA hai / vedavidyA - vizArada paM0 maMgalasenajI ambAlA, vicakSaNa- medhAvI paM0 rAjendrakumArajI nyAyatIrtha jaise samartha - 429 -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAn-senAniyoMne AryasamAjake sAtha zAstrArtha karake jainadharmake siddhAntoMkI rakSA hI nahIM kI, svAmI karmAnandajI jaise AryasamAjI mahAzAstrArthI vidvAnkI AsthAko jainadharmameM pariNata bhI kiyA thaa| Aja bhI kucha saiddhAntika matabhedako samasyAe~ haiM, jinakA honA asvAbhAvika nahIM hai / AcAryotakameM saiddhAntika matabheda rahA hai| AcArya vIrasenane aise aneka AcArya-matabhedoMkA dhavalAmeM samullekha kiyA hai / kintu durbhAgyase Aja kucha khicAva pAyA jAtA hai / vaha nahIM honA cAhie / vANI aura lekhanI donoMmeM saMyama vAMchanIya hai| vItarAgakathAmeM asaMyamakA sthAna to hai hI nhiiN| jaba hama apanI zAstra-sammata bAtako dUsareke galemeM utAranekA prayAsa kareM to Agraha aura Agrahase cipaTe roSa, ahaMkAra evaM asadbhAvase mukta hokara hI usako carcA kreN| donoM pakSa syAdvAdI haiN| unheM nirapekSa Agraha to honA hI nahIM cAhie / yaha gaurava aura prasannatAkI bAta hai ki ye donoM pakSa vidvatpariSadameM samAhita haiM aura donoM hI usakA samAdara karate haiN| hamArA unase namra nivedana hai ki ve vidvatpariSadakA jisaprakAra gaurava rakhakara Adara karate haiM usI prakAra ve samagra zrutakI upAdeyatAkA bhI gauravake sAtha sammAna kreN| zruta cAra anuyogoM-prathamAnuyoga, dravyAnuyoga, karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga-meM vibhakta hai| samantabhadrasvAmIne inakA samAnarUpameM vivecana kiyA hai aura cAroMkI AsthA-bhaktiko samyagjJAnakA tathA samyagjJAnako maktikA kAraNa batalAyA hai| aisI sthitimeM anayogavizeSapara bala dekara dusare anayogoMkI upekSA yA anAdeyatA nahIM hI honI caahie| yaha bAta alaga hai ki amuka anuyogako apekSAse vivecana karanepara usakI pradhAnatA ho jAya aura anyakI apradhAnatA / para unakI upekSA na kI jAya-vivecanameM unhe bhI sthAna milanA cAhie / isIlie jJeyatattvako samajhaneke lie pramANake atirikta dravyAthika-paryAyAthika nayoM aura nikSepoMkA tathA upAdeyako grahaNa karaneke lie vyavahAra aura nizcaya nayoMkA AgamameM pratipAdana hai / prathamako darzana-zAstrakA aura dUsareko adhyAtmazAstrakA pratipAdana kahA gayA hai / maharSi kundakundane ina donoM zAstroMkA nirUpaNa kiyA hai| unake paMcAstikAya, aSTapAhuDa aura pravacanasAra mukhyataH darzanazAstrake grantha hai tathA niyamasAra evaM samayasAra adhyAtmazAstrake / dvAdazAMga zruta ina donoMkA samuccaya hai| darzanazAstra jahA~ sAdhana hai vahA~ adhyAtmazAstra sAdhya hai aura sAdhyakI upalabdhi binA sAdhana ke sambhava nhiiN| hA~, sAdhyake upalabdha ho jAnepara sAdhanakA parityAga yA gauNatA ho jAya, yaha alaga bAta hai| agnijJAna ho jAnepara dhUmajJAna anAvazyaka ho hI jAtA hai / para agnijJAnake lie dhamajJAnakI anivAryatA aparihArya hai| jainadharma vItarAga-vijJAna dharma hai, isameM jarA bhI sandeha nhiiN| kintu vaha apane isa nAmase lakSyanirdezabharakI abhivyakti karatA hai| usameM lakSya-prAptike upakaraNoMkA samAveza nahIM hai, aisA na kahA jA sakatA hai aura na mAnA jA sakatA hai| kisI granthakA nAma 'mokSazAstra' hai / vaha kevala mokSakA hI pratipAdaka nahIM hotaa| usameM usake virodhI-avirodhI sabhI Avazyaka jJeya aura upAdeya tattvoMkA vivecana hotA hai| svayaM 'samayasAra' meM zuddha AtmAkA pratipAdana karaneke lie granthakAra kundakundamahArAjane bandha, Asrava, saMbara, nirjarA AdikA bhI nirUpaNa kiyA hai| inhIM bandhAdikA vistRta evaM sUkSma vivecana 'SaTkhaNDAgama' meM AcArya bhUtabalI-puSpadantane aura 'kaSAyaprAbhRta' meM AcArya guNadharane kiyA hai / tathA inhIMke AdhArase gommaTasArAdi grantha race gaye haiN| dharmakA AdhAra mumukSa aura sadagRhastha donoM haiM tathA sadgRhasthoMke lie saMskRti aura tattvajJAna Avazyaka haiN| aura ina donoMko sthitike Nie vAGmaya, tIrtha, mandira, mUrtiyA~, kalA, purAtattva aura itihAsa anivArya haiM / inake vinA samAjako kalpanA aura samAjake binA dharmakI sthiti sambhava hI nhiiN| mumukSudharma bhI gRhasthadharmapara usI prakAra AdhArita hai jisa prakAra khambhoM para prAsAda nirbhara hai / mumukSuko mumukSutaka -430
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahu~cAne ke lie ArambhameM darzana zAstrakA vimarza Avazyaka hai / usake vinA usakI nIMva majabUta nahIM ho sakatI / yaha bhI hameM nahIM bhUlanA hai ki lakSyako samajhane aura pAneke lie usakI ora dhyAna aura pravRtti rakhanA nitAnta Avazyaka hai / darzana zAstrako to sahasroMbAra hI nahIM, koThi-koTi bAra bhI par3hA-sunA hai phira bhI lakSyako nahIM pA pAye / tAtparya yaha ki darzana zAstra aura adhyAtma - zAstra donoMkA cintana jIvana-zuddhike lie paramAzvaka hai / inameMse ekakI bhI upekSA karanepara hamArI vahI kSati hogI, jise AcArya amRtacandrane nimna gAthA uddharaNapUrvaka batalAyA hai iNimayaM pavajjaha to mA vavahAra- Nicchae muyaha / ekkeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa uNa taccaM // - AtmakhyAti, sa0 sA0, gA0 12 / 'yadi jina zAsanakI sthiti cAhate ho, to vyavahAra aura nizcaya donoMko mata chor3o, kyoMki vyavahArake chor3a dene para dharmatIrthakA aura nizcayake chor3anese tattva (adhyAtma) kA vinAza ho jAyegA / ' yaha sArtha cetAvanI dhyAtavya hai / svAmI amRtacandrane ubhayanayake avirodhameM hI samayasArakI upalabdhikA nirdeza kiyA hai ubhayanayavirodhadhvaMsini syAtpadAGke jinavacasi ramante ye svayaM vAntamohAH / sapadi samayasAraM te paraM jyotirucca - ranavamanayapakSAkSuNNamIkSanta eva // 4 // 'ubhayanayake virodhako dUra karanevAle 'syAt' padase aMkita jina zAsanameM jo jJAnI svayaM niSTha haiM ve anava-navIna nahIM, ekAnta pakSase akhaNDita aura atyanta utkRSTa jJAnasvarUpa samayasArako zIghra dekha (pA) hI lete haiM / ' amRtacandrase tInasau varSa pUrva bhaTTa akalaGkadevane RSabhako Adi lekara mahAvIra paryanta caubIsoM tIrthakaroMko dharmatIrthakartA aura syAdvAdI kahakara unheM vinamrabhAvase namaskAra kiyA tathA usase svAtmopalabdhiko abhilASA kI hai / jaisAki bhASaNake ArambhameM kiye gaye maGgalAcaraNase, jo unhIMke laghIyastrayakA maGgalazloka hai, spaSTa hai / isase hama sahaja hI jAna sakate haiM ki syAdvAda tIrthakara vANI hai--unhIM kI vaha dena hai / vaha kisI AcArya yA vidvAnkA AviSkAra nahIM hai / vaha eka tathya aura satya hai, jise iMkArA nahIM jA sakatA / nizcayanayase AtmAkA pratipAdana karate samaya usa paradravyakA bhI vizleSaNa karanA Avazyaka hai, jisase use mukta karanA hai / yadi baddha paradravyakA vivecana, jo SaTkhaNDAgamAdi Agama granthoMmeM upalabdha hai, na kiyA jAya aura kevala AtmAkA hI kathana kiyA jAya, to jaina darzanake Atma-pratipAdana meM aura upaniSadoMke AtmapratipAdanameM koI antara nahIM rahegA / eka bAra nyAyAlaGkAra paM0 vaMzIdharajIne kahA thA ki eka vedAntI vidvAnne gurujIse prazna kiyA thA ki Apake adhyAtmameM aura vedAnta ke adhyAtmameM koI antara nahIM hai ? gurujIne uttara diyA thA ki jaina darzanamaiM AtmAko sadA zuddha nahIM mAnA, saMsArAvasthA meM azuddha aura muktAvasthA meM zuddha donoM mAnA gayA hai / para vedAnta meM use sadA zuddha svIkAra kiyA hai / jisa mAyAkI usapara chAyA hai vaha mithyA hai| lekina jaina darzana meM AtmA jisa pudgalase baddha, etAvatA azuddha hai vaha eka vAstavika dravya hai / isase saMyukta honese AtmAmeM vijAtIya pariNamana hotA hai / yaha vijAtIya pariNamana hI usakI azuddhi hai / isa azuddhikA jaina darzanameM - 431 -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vistArase vivecana hai / usase mukta honeke lie hI saMvara, nirjarA Adi tattvoMkA vivecana hai / tAtparya yaha ki jina zAsana jaba svayaM syAdvAdamaya hai, to usameM pratipAdita AtmasvarUpa syAdvAdAtmaka honA hI caahie| isa taraha donoM nayoMse tattvako samajhane aura pratipAdana karanese hI tattvopalabdhi evaM svAtmopalabdhi prApya I sAhityaka pravRttiyA~ aura upalabdhiyA~ / Ajase pacAsa varSa pUrva jaina sAhitya sabako sulabha nahIM thaa| isakA kAraNa jo bhI rahA ho / yahA~ sAmpradAyikatA ke unmAdane kama utpAta nahIM kiyaa| usane bahumUlya sahasroM granthoMkI holo khelI hai| unheM jalAkara pAnI garama kiyA gayA hai aura samudroM evaM tAlAboM meM unheM DubA diyA gayA hai| sambhava hai ukta bhayase hamAre pUrvajoMne bace-khuce vAGmayako nidhikI taraha chipAyA ho yA dUsaroMke hAtha par3anepara avinayakA unheM bhaya rahA ho / prakAzanake sAdhana upalabdha honepara sambhavataH usI bhayake kAraNa unhoMne chApekA bhI virodha kiyA jAna par3atA hai / parantu yugake sAtha calanA bhI Avazyaka hotA hai sevakoMne usa virodhakA sAmanA karake bhI grantha prakAzanakA kArya kiyA / grantha prakAzameM A gaye haiM / SaTkhaNDAgama, kaSAyaprAbhRta, dhavalA - jayadhavalAdi TIkAe~ jaise siddhAnta-grantha bhI chapa gaye haiM aura janasAmAnya bhI unase jJAnalAbha le rahA hai| isa dizA meM zrImantaseTha zitAvarAya lakSmIcandra jaina - sAhityoddhAraka - phanDadvArA DAkTara hIrAlAlajI, unake sahayogI paM0 phUlacandrajI zAstrI, paM0 hIrAlAla - jI zAstrI aura paM0 bAlacandrajI zAstrIke sampAdana anuvAdAdike sAtha SaTkhaNDAgamake 16 bhAgoM kA prakAzana ullekhanIya hai / seTha mANikacandra jaina granthamAlAse svargIya paM0 nAthUrAmajI premIne kitane hI vAGmayakA prakAzana kara uddhAra kiyA hai| jIvarAja-granthamAlAse DAkTara e0 ena0 upAdhye evaM paM0 bAlacandrajI zAstrIne tiloyapaNNattI Adi aneka granthoMko prakAzita karAyA hai / sva0 paM0 jugalakizora mukhtArake vIra - sevA - mandira dillI aura vIra sevA mandira TrasTa vArANasIse kaI mahattvake grantha prakaTa hue haiN| zrI gaNezaprasAdavarNI-granthamAlAkA yogadAna bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai / jisa prakAzana saMsthAse sarvAdhika jaina vAGmayakA prakAzana huA, vaha hai bhAratIya jJAnapITha kI mUrtidevI granthamAlA / isa granthamAlAse siddhivinizcaya jaise aneka durlabha grantha sAmane Aye haiM aura A rahe haiM / isakA zreya jahA~ sva0 paM0 mahendrakumArajI, paM0 kailAzacandrajI, paM0 phUlacandrajI, paM0 hIrAlAlajI Adi ucca vidvAnoMko prApta hai vahA~ jJAnapIThake saMsthApaka sAhU zAntiprasAdajI aura adhyakSA zrImatI ramArAnIjIko bhI hai| ullekhya hai ki zrIjinendravarNIdvArA saMkalita-sampAdita jainendra- siddhAnta koSa ( 2 bhAga) kA prakAzana bhI svAgatayogya hai / isa prakAra pichale pacAsa varSoMmeM sAhityika pravRttiyA~ uttarottara bar3hatI gayI haiM, jisake phalasvarUpa bahuta-sA jaina vAGmaya sulabha evaM upalabdha ho sakA hai / sva0 DaoN0 nemicandrajI zAstrIne vidyAdAna aura sAhitya-sRjanameM jo asAdhAraNa yogadAna kiyA hai vaha muktakaNThase stutya hai / lagabhaga Der3ha darjana zodhArthI vidvAn Apake nirdezana meM jaina vidyA ke vibhinna aGgapara pI-eca0 DI0 kara cuke haiM aura lagAtAra krama jArI hai| bhAratIya jyotiSa, lokavijaya-yantra AdipurANameM pratipAdita bhArata, saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoMkA yogadAna jaise aneka grantha-ratna ApakI ratnagarbhA sarasvatIne prasUta kiye haiM / paNDita pannAlAlajI sAhityAcAryakI bhAratIne to bhArata ke prathama nAgarika sarvocca padAsIna rASTrapati zrI varAha veMkaTagiri takako prabhAvita kara unheM rASTrapati sammAna dilAyA aura bhAratIya vAGmayako samRddha banAyA hai / AdipurANa, harivazapurANa, padma purANa, uttarapurANa, gadya cintAmaNi, jIvandharacampU, purudeva campU, tattvArthasAra, samayasAra, ratnakaraNDa zrAvakAcAra Adi ardhazatI grantha-rAzi Apake dvArA anUdita evaM sampAdita huI hai / DA0 devendrakumArajI rAyapurakA 'apabhraMza bhASA aura sAhitya kI zodhapravRttiyA~, DA0 hIrAlAlajI jainakA 'NAyakumAracariu, DA0 e0 ena0 upAdhyekA gItavItarAga, paM0 - 432 - ataeva kitane hI dUradarzI samAjaphalataH Aja jaina vAGmayake hajAroM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kailAzacandrajI zAstrIkA 'nayacakra', paM0 amatalAlajI zAstrIkA 'candraprabhacarita', DA0 kasturacandrajI kAsalIvAlakA 'rAjasthAnake jaina santa : kRtitva aura vyaktitva', zrI zrIcandrajI jaina ujjanakA 'jaina kathAnakoMkA sAMskRtika adhyayana' Adi navya-bhavya racanAoMne jainavAGmayake bhaNDArakI abhivRddhi kI hai / jaina zikSaNa-saMsthAe~ Ajase pacAsa varSa pUrva ekAdha hI zikSaNa-saMsthA thii| guru gopAladAsajI varaiyA aura pUjya zrIgaNezaprasAdajI varNIke dhArAvAhI prayatnoMse sau-se bhI adhika zikSaNa-saMsthAoMkI sthApanA huii| morenA vidyAlaya aura kAzIkA syAdvAda-mahAvidyAlaya unhIM meMse haiN| morenAse jahA~ ArambhameM siddhAntake ucca vidvAna taiyAra hae vahA~ kAzIse nyAya, sAhitya, dharma aura vyAkaraNake jJAtA to hue hI, aMgrejIke bhI vidvAna nikale haiN| yaha garva kI bAta hai ki Aja samAjameM jo bahusaMkhyaka ucca vidvAn haiM ve isI vidyAlayakI dena hai / vastutaH isakA zreya prAcArya guruvarya paM0 kailAzacandrajI zAstrIko hai, jo vidyAlayake paryAyavAcI mAne jAte haiN| sAgarake gaNezavidyAlayakI bhI samAjako kama dena nahIM hai| isane saikar3oM bujhate dIpakoMmeM tela aura battI dekara unheM prajvalita kiyA hai| para Aja ye zikSaNa-saMsthAe~ prANahIna-sI ho rahI haiN| isakA kAraNa mukhyatayA Arthika hai| yahA~se nikale vidvAnoMkI khapata samAjameM aba nahIM-ke-barAbara hai aura hai bhI to unheM zrutasevAkA puraskAra alpa diyA jAtA hai / ataH chAtra, aba samAjake bAjArameM unakI khapata kama honese, dUsare bAjAroMko TaTolane lage haiM aura unameM unakA mAla U~ce dAmoMpara uThane lagA hai| isase vidvAnoMkA hrAsa hone lagA hai| phalataH samAja aura saMskRtiko jo kSati pahu~cegI, usakI kalpanA nahIM kI jA sktii| ataH samAjake netAoMko isa dizAmeM gambhIratAse vicAra karanA caahie| yadi tatparatAse turanta vicAra na huA to nizcaya hI hamArI hajAroM varSoMkI saMskRti aura tattvajJAnakI rakSAke lie saMkaTakI sthiti A sakatI hai| vidvatpariSadkA bhAvI kAryakrama vidvatpariSadke sAdhana sImita haiM aura usake cAlaka apane-apane sthAnoMpara rahakara dUsarI sevAoM meM saMlagna haiN| una Avazyaka sevAoMse bace samaya aura zaktikA hI utsarga ve samAja, sAhitya aura saMgaThanameM karate haiM / ataH hameM apanI paridhike bhItara AgAmI kAryakrama taya karanA cAhie / hamArA vicAra hai ki pariSadko nimna tIna kArya hAthameM lekara unhe saphala banAnA cAhie / 1. jaina vidyA-phaNDakI sthaapnaa| 2. bhagavAna mahAvIrakI 2500vIM nirvANazatIpara seminAra 3. grantha-prakAzana / 1. pUjya varNIjIke sAbhApatyameM san 1948 meM pariSadne eka kendrIya chAtravRtti-phaNDa sthApita karanekA prastAva kiyA thA, jahA~ taka hameM jJAta hai, isa prastAvako kriyAtmaka rUpa nahIM mila sakA hai / Aja isa prakArake phaNDakI AvazyakatA hai| prastAvita phaNDako 'jaina vidyA-phaNDa' jaisA nAma dekara use cAlU kiyA jAya / yaha phaNDa kama-se-kama eka lAkha rupaekA honA caahie| isa phaNDase (ka) Arthika sthitise kamajora vidvAnoMke baccoMko sambhava vRtti dI jaay| (kha) una yogya zodhAthiyoMko bhI vatti dI jAya, jo jaina-vidyAke kisI aGgapara kisI vizvavidyAlayameM zodhakArya kareM / (ga) zodhArthIke zodha-prabandhake TaGkana yA zulka yA donoMke lie sambhava mAtrAmeM Arthika sAhAyya kiyA jAya / 55
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. bhagavAna mahAvIrakI 2500vIM nirvANa-zatI sAre bhAratavarSa meM vyApaka paimAnepara manAyI jaaygii| usameM vidvatpariSadke sadasya vyaktizaH yogadAna kareMge hI, pariSad bhI eka sAtha aneka sthAnoMpara athavA bhinna bhinna samayoMmeM aneka vizvavidyAlayoM meM seminAroM (saMgoSThiyoM) kA Ayojana kre| ina seminAroM meM jaina evaM jainetara vidvAnoM dvArA jaina vidyAkI eka nirNIta viSayAvalipara zodhapUrNa nibandha-pATha karAye jaayeN| ina seminAroMkA Aja apanA mahattva hai aura unameM vidvAn rucipUrvaka bhAga leNge| antargata 'tIrthaMkara mahAvIra aura unako AcAryaparamparA' granthakA to prakAzana ho hI, usake atirikta tIna aprakAzita saMskRta-prAkRta-apabhraMzake granthoM yA bhagavAn mahAvIra-sambandhI nayI maulika racanAoMkA prakAzana kiyA jAya / yadi agale tIna varSoM meM pariSada ye tIna kArya kara letI hai to vaha saMskRtikI eka bahuta bar3I sevA kahI jaavegii| -434