Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ videzI saMgrahAlaya meM mahattvapUrNa pratimAe~ DaoN0 brajendranAtha zarmA rASTrIya saMgrahAlaya, naI dillI jaina dharma bhAratameM pracalita vibhinna dharmoM meM apanA eka viziSTa sthAna rakhatA hai| isa dharmake anuyAyI bhAratake prAyaH sabhI bhAgoMmeM pAye jAte haiM / ye anuyAyI mukhyataH do pramukha sampradAyoM-digambara evaM zvetAmbarameM vibhakta haiM / digambara sampradAyake anuyAyI apanI devamUrtiyoMko binA kisI sAja-sajjAke pUjate haiM jabaki zvetAmbarI apanI pUjya pratimAoMko sundara mukuTa evaM vibhinna AbhUSaNoMse sajAkara unakI pUjAArAdhanA karate haiN| bhAratameM pAI gayI prAcInatama pratimAyeM nagna haiM kyoMki usa samaya kevala digambara / thaa| parantu zatAbdiyoM pazcAt zvetAmbara sampradAyase sambandhita jaina pratimAoMkA bhI nirmANa hone lagA aura isaprakAra aba donoM prakArakI pratimAyeM Aja bhI bhAratake vibhinna bhAgoMmeM unake anuyAiyoMdvArA pUjI jAtI haiM / prArambhameM aneka jaina vidvAnoMkA vicAra thA ki unake dvArA pratipAdita dharma abase hajAroM sAla pUrva bhI vidyamAna thA aura jaba san 1912 meM har3appA evaM mohanajodaDokI khudAImeM nagna mAnava-dhar3a evaM aisI anya purAtatvIya mahattvakI vastue~ prApta huI, to una vidvAnoMne unako bhI jainadharmase sambandhita ThaharAyA / parantu aneka Adhunika vidvAnoMne zodhake AdhArapara isa pracalita dhAraNAkA khaNDana karate hue unheM prAcInatama yakSa pratimAoMkA pratirUpa batalAyA hai|| yadyapi jaina sAhityase yaha pramANita hai ki svayaM bhagavAna mahAvIrake samaya-chaThI zatAbdI IsavI pUrvameM hI unakI candanakI pratimAkA nirmANa ho cukA thA, parantu purAtAttvika khojoMke AdhArapara aba taka sabase prAcIna jaina pratimA maurya kalA, lagabhaga tIsarI zatI I0 pUrvakI hI mAnI jAtI hai| paTanAke samIpa lohAnIpurake isa kAlakA eka nagna dhar3a prApta huA hai jo aba paTanA saMgrahAlayameM pradarzita hai| yaha apanI tarahakA eka bejor3a udAharaNa hai| baluA pattharake bane isa dhar3apara mauryakAlIna camakadAra pAlisa Aja bhI vidyamAna hai jisakA koTilyane apane arthazAstrameM vajra-lepake nAmase ullekha kiyA hai| isa nagna dhar3a meM 'jinako spaSTa rUpase kAyotsarga mudrAmeM dikhAyA gayA hai / isIse kAphI sAmyatA rakhatA, parantu pAlisa rahita eka anya dhar3a zugakAlakA mAnA jAtA hai, paTanA saMgrahAlayameM hI pradarzita hai| zugakAlake pazcAt kuSANakAlameM jaina AyAgapaToM evaM svataMtra pratimAoMkA nirmANa adhikAdhika rUpase hone lgaa| mathurAke vibhinna bhAgoMse prApta aneka kuSANa evaM guptakAlIna prastara mUrtiyA~ sthAnIya rAjakIya saMgrahAlaya tathA rAjya saMgrahAlaya lakhanaUmeM vidyamAna haiM jinase jaina devapratimAoMke vikAsako pUrNa zRMkhalAkA AbhAsa saralatAse ho jAtA hai / videzoMmeM rahanevAle kalApremiyoMkA dhyAna jaba jaina mUrtikalAkI ora AkarSita huA, to dhIre-dhIre unhoMne bhI bhAratase mUrti sampadAko apane-apane dezoMmeM le jAkara saMgrahAlayoM meM pradarzita kiyA / bhAratakI bhA~ti prAyaH sabhI videzI saMgrahAlayoMmeM jaina kalA sambandhI eka-se-eka sundara udAharaNa dekhaneko milate haiM / isa sabhIkI eka lekhameM vivecanA karanA atyanta kaThina kArya hai| ataH yahA~ hama ATha pramukha pazcAtya dezoMmeM - 352 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthita pandraha pramukha saMgrahAlayoMmeM jo atyanta mahattvapUrNa jaina pratimAyeM surakSita haiM, unakA hI saMkSepameM varNana prastuta kara rahe haiM / ye saMgrahAlaya mukhyataH briTena, phrAMsa, iTalI, bulageriyA, jarmanI, sviTajaralaiMDa, DenamArka evaM amerikAmeM sthita haiN| (1) briTena : (a) briTiza saMgrahAlaya, landana landana sthita isa vikhyAta saMgrahAlayameM mathurAse prApta kaI jina zIrSoke atirikta ur3IsAse milI eka pASANa mUrti bhI hai jisameM AdinAtha evaM mahAvIrako sAtha-sAtha kAyotsarga mudrAmeM darzAyA gayA hai| pIThikApara AdinAtha aura mahAvIrake lAMkSaNa vRSabha tathA siMhoMkA aMkana hai / isake sAtha hI upAsikAoMkI mUrtiyA~ bhI banI huI haiM / kalAkI dRSTise yaha mUrti gyArahavIM zatImeM banI pratIta hotI hai| ur3IsAmeM hI prApta neminAthakI yakSI ambikAkI lagabhaga uparyukta pratimAkI samakAlIna mUrti bhI yahA~ vidyamAna hai jisameM vaha AmravRkSa ke nIce khar3I hai / inakA choTA putra prabhaMkara goda meM va bar3A putra zabhaMkara dAhinI ora khar3A huA hai| mUrtike UparI bhAgameM neminAthakI laghu mUrti dhyAna mudrAmeM hai tathA pIThikApara devIkA vAhana siMha baiThA dikhAyA gayA hai| isa saMgrahAlayameM madhyapradezase prApta sulocanA, dhRti, padmAvatI, sarasvatI tathA yakSa evaM yakSIkI sundara prastara mUrtiyA~ bhI vidyamAna haiM / antima mUrtikI pIThikApara anantavIrya utkhanita hai / (ba) vikToriyA evaM elarbaTa saMgrahAlaya, landana ___ isa saMgrahAlayameM kuSANa evaM gupta kAloMkI bhagavAna RSabhakI do mUrtiyA~ pradarzita haiN| sAthahI , madhyapradezameM gyArasapura nAmaka sthAnase lAI gayI pArzvanAthakI eka advitIya mati bhI vidyamAna hai jo sAtavIM zatIkI pratIta hotI hai| isameM teisaveM tIrthakara dhyAna mudrAmeM virAjamAna haiM aura meghakUmAra eka bar3e tUphAna ke rUpameM unapara AkramaNa karatA dikhAyA gayA hai| sAtha hI, nAgarAja dharaNendra apane vizAla phaNa phailAkara unakI pUrNa surakSA karatA darzAyA gayA hai aura usakI patnI eka nAginIke rUpameM tIrthaMkarake Upara apanA chata uThAye hue hai / mUrtike UparI bhAgameM jinakI kaivalya prAptipara divya gAyaka nagAr3A bajAtA bhI dikhAyA gayA hai / prastuta mUrti jaina mUrtikalAkI dRSTise atyanta mahattvakI hai| upayukta mUtike samIpa hI, solahavaM tIrthakara bhagavAna zAntinAthakI eka vizAla dhAtu pratimA pradarzita hai jisameM vaha siMhAsanameM dhyAnamudrAmeM baiThe haiM / isake donoM ora eka-eka ca~varadhArI sevaka khar3A hai / mUrtipara vikrama saMvat 1224 (1168 I0) ke khude lekhase jJAta hotA hai ki rAjasthAnameM cauhAna zAsakoMke samaya isakI pratiSThApanA nAyala-gacchake anuyAyiyoMdvArA kI gaI thii| (2) phrAMsa : myUjigime perisa ___ isa saMgrahAlayameM kaI jaina pratimAe~ haiM jisameM caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrakI kAMsya mUrti vizeSa rUpase sundara hai| isameM vaha eka siMhAsanapara dhyAna mudrAmeM baiThe haiN| unakI dAhinI ora teisaveM tIrthakara pArzvanAtha sarpa phanoMke nIce kAyotsarga madrAmeM khaDe haiM aura bAIM ora bAhabali, jinake zarIrapara latAyeM lipiTI huI haiM, khar3e haiN| isa AzayakI kAMsyakI mUrtiyA~ prAyaH kama hI pAI jAtI haiN| karNATakameM nirmita yaha mUrti cAlukya kalAke samaya (navamI-dasavIM zatI) kI banI pratIta hotI hai| yahA~ rAjasthAnake pUrvI bhAgase prApta eka pASANa siradala bhI hai jo kalAkA sUndara udAharaNa hai| isake nIce vAlI tAkhameM dhyAnI jinakI mUtti nirmita hai aura unake donoM ora anya do-do tIrthaMkara kAyotsarga mudrAmeM utkIrNa kiye milate haiM / yaha terahavIM-caudahavIM zatIkI mUrti hai /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) DenamArka : rASTrIya saMgrahAlaya, kopenahegana ___isa saMgrahAlayameM mukhyataH Adhrapradeza va karNATakase prApta jaina mUrtiyoMkA acchA saMgraha hai| ye sabhI mUrtiyA~ 11vIM-12vIM zatIkI ho sakatI hai| isa saMgrahameM kaI cAlukya yugIna mahAvIra svAmIkI nagna pratimAeM haiM, jinameM unheM kAyotsarga-mudrAmeM darzAyA gayA hai / isake atirikta, RSabhanAthakI eka caubIsI bhI hai jisameM mUla pratimAke donoM ora tathA UparI bhAgameM anya teIsa tIrthakaroMkI lagha AkRtiyA~ bhI utkIrNa kI gaI milatI haiM / ye sabhI mUrtiyA~ dhyAna mudrAmeM haiM / (4) iTalI : rASTrIya saMgrahAlaya, roma isa saMgrahAlayameM gujarAtameM san 1450 I0 meM banI bhagavAna neminAthakI kAyotsarga mudrAmeM khar3I mUrti mukhya AkarSaNa hai| inake donoM ora anya do-do tIrthakara khar3e va baiThe dikhAye gaye haiN| mukhya mUrtike pairoMke samIpa unake yakSa evaM yakSI gomedha evaM ambikA bhI baiThe dikhAye gaye haiM / kalAkI dRSTise bhI yaha mUtti paryApta rUpase sundara hai| (5) bulageriyA : rajraneDa saMgrahAlaya, rajragreDa rAjasthAnameM lagabhaga 11vIM zatI I0 meM nirmitta parantu uttara-pUrvI bulageriyAmeM san 1928 meM pAI gaI isa mUttimeM tIrthaMkarako eka kalAtmaka siMhAsanapara baiThe dikhAyA gayA hai / anya pratimAoMkI bhA~ti isake vakSapara bhI kamalakI paMkhur3iyoMke samAna zrIvatsa cihna aMkita hai / (6) sviTajaralenDa : riTavarga saMgrahAlaya, jyUrika ___ jyUrikake isa suprasiddha saMgrahAlayameM rAjasthAnameM candrAvatI nAmaka sthAnase prApta bhagavAna AdinAthakI lagabhaga Adamakada pratimA vidyamAna hai jo zveta saMgamaramarakI banI hai| isameM unake do kalAtmaka stambhoMke bIca kAyotsarga mudrAmeM dikhAyA gayA hai / isake UparI bhAgameM tri-chatra banA hai| inhoMne sundara dhotI dhAraNa kara rakhI hai jisase spaSTa hai ki usakI pratiSThApanA zvetAmbara sampradAyake jainiyoMdvArA kI gayI thii| pIThikApara bane vaSabhake atirikta unake caraNoMke pAsa dAnakartA evaM unakI patnI tathA anya upAsakoMkI laghu mUrtiyA~ banI haiN| kalAkI dRSTise yaha mUtti paramAra kAla, lagabhaga bArahavIM zatIkI banI pratIta hotI hai| (7) jarmanI : (a) myUjiyama phara volkura kuNDe, balina isa saMgrahAlayameM mathurA kSetrameM prApta kuSANakAla (2-3 zatI) ke kaI jina zIrSa vidyamAna haiM / isa prakArake kaI anya zIrSa sthAnIya rAjakIya saMgrahAlayameM bhI dekhaneko milate haiN| uparyukta mUrtiyoMke atirikta dakSiNa bhAratameM madhyakAlameM nirmita kaI jaina pratimAyeM bhI yahA~para pradarzita haiM / ina sabhI mUttiyoMmeM jinako kAyotsarga madrAmeM nagna khaDe dikhAyA gayA hai| inake pairoMke samIpa pratyeka tIrthaMkarake sevakoM tathA upAsakoMkI laghu mUttiyA~ utkIrNa kI gaI milatI haiM / (ba) myUjiyama phara volkura kuNDe, myUnikha : isa saMgrahAlayameM yakSI ambikAkI eka atyanta bhavya pratimA pradarzita hai jise paTTikApara durgA batAyA gayA hai| madhyapradezase prApta lagabhaga aThArahavIM zatIkI isa mUrtimeM devI apane Asanapara lalitAsanameM virAjamAna hai| inake dAhine hAthameM gacchA thA jo aba TUTa gayA hai aura dUsare hAthase vaha apane putra priyaMkarako godImeM pakar3e hue hai| inakA dUsarA putra pairoMke samIpa khar3A hai| devIke zIzake pIche bane prabhA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ maNDalakI dAhinI ora gajArUr3ha indrANI aura bA~I ora garUr3ArUr3ha cakrezvarIkI mUttiyA~ haiM jinake madhya UparI bhAgameM bhagavAna neminAthakI dhyAna mudrAmeM laghu mUtti utkIrNa hai / mUttike nIceke bhAgameM kaI upAsaka baiThe haiM jinake hAtha aMjalI-mudrAmeM dikhAye gaye haiN| (8) amerikA : (a) klIvalaiNDa kalA saMgrahAlaya, klIvalaiNDa, ohAyo ___ isa saMgrahAlayameM pradarzita jaina mUrtiyoMmeM sabase adhika mahattvapUrNa mUrti pArzvanAthakI hai jisakA nirmANa mAlavA kSetrameM lagabhaga dasavIM zatImeM huA thA / lagabhaga Adamakada isa mUrti meM pArzvanAtha sarpake sAtha phaNoMke nIce kAyotsarga mudrAmeM khar3e haiM aura kamaTha apane sAthiyoM sahita unapara AkramaNa karatA dikhAyA gayA hai| jaina sAhityase jJAta hotA hai ki jaba pArzvanAtha apanI ghora tapasyAmeM lIna the, taba durAcArI kamaThane aneka vighna-bAdhAyeMDAlI jisase ve tapasyA na kara sakeM aura unake liye usane una para ghora varSA kI, pASANa zilAoMse prahAra kiyA tathA aneka jaMgalI jaMtuoMse bhaya dilAnekA bharasaka prayatna kiyaa| parantu itanA saba sahate huye pArzvanAtha apane punIta kAryase jarA bhI vicalita nahIM hue aura apanI tapasyA pUrNa kara jJAna prApta karane meM saphala rhe| pariNAma svarUpa karmaThako lajjita hokara unase kSamA 'mA~ganI pdd'ii| prastuta mUrti sampUrNa dRzyako bar3I sajIvatAse darzAyA gayA hai / yadyapi isa Azayako anya prastara pratimAe~ bhAratake anya kaI bhAgoMse bhI prApta huI haiM, parantu phira bhI yaha mUrti apanI prakArakA eka advitIya udAharaNa hai| (ba) bosTana kalA saMgrahAlaya, bosTana, maisAcusaihasa isa saMgrahAlayameM madhya pradezase prApta jaina mUrtiyoMkA kAphI acchA saMgraha hai| inameM adhikatara to prathama tIrthakara AdinAtha kI mUrtiyA~ haiM jinameMse kuchameM vaha dhyAna mudrAmeM tathA kuchameM kAyotsarga-mudrAmeM darzAye gaye haiN| una pratimAoMke atirikta yahA~ eka atyanta kalAtmaka tIrthaMkara vakSa bhI hai, jise saMgrahAlaya kI paTTi kAmeM mahAvIra batAyA gayA haiN| parantu yahA~ yaha ullekhanIya hai ki prastuta mUrtimeM keza Uparako ba~dhe haiM aura jaTAe~ donoM ora kaMdhoMpara laTaka rahIM haiM / isase pratimAkI AdinAthake honekI hI sambhAvanA pratIta hotI hai| inake zIzake donoM aura bAdaloMmeM ur3ate hue AkAzacArI gandharva aura "trichatra" ke Upara AdinAthakI jJAna-prAptikI ghoSaNA karatA huA eka divya-bAdaka banA huA hai| yaha sundara mUrti dasavIM zatIkI banI pratIta hotI hai| (sa) philADelphiyA kalA saMgrahAlaya, philADelphiyA isa saMgrahAlayameM sabase ullekhanIya jaina mUrtiyA~ jabalapura kSetrase prApta kalcurikAlIna dasavIM zatIkI haiN| isameMse eka bhagavAna mahAvIrakI hai jisameM unheM kAyotsarga mudrAmeM dikhAyA gayA hai / dvitIya pratimAmeM pArzvanAtha tathA neminAthako isI prakAra khar3e dikhAyA gayA hai| pArzvanAthakI pahacAna unake zIzake Upara bane sarpha phaNoMse tathA neminAthakI pahacAna pIThikA para utkIrNa zaMkhase kI jA sakatI hai| (da) siyATala kalA saMgrahAlaya, siyATala isa saMgrahAlayameM bhI madhya pradezase prApta kaI madhyakAlIna jaina pratimAe~ vidyamAna haiN| isake atirikta yahA~ gujarAtase bilI bhagavAna kunthunAthakI eka paMcatIrthI hai jisakI pIThikA para san 1447 I0 kA laghu lekha utkIrNa hai| sAtha hI, yahA~ AbU kSetrase prApta nartakI nAlArjanAkI bhI sundara mUrti pradarzita hai jisakA prAcInatama aMkana hameM mathurAkI kuSANa kalAmeM dekhaneko milatA hai / - 355 -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ya) esiyana kalA saMgrahAlaya, sena phrAsinsako, kailiphorniyA isa saMgrahAlayameM bhI deva gar3ha kSetrase prApta kaI jaina mUrtiyA~ pradarzita hai jinameM jinake mAtA-pitAkI pratimA kAphI mahattvakI hai| yahIM para aMbikAkI bhI eka sundara mUrti vidyamAna hai, jisameM vaha Amake vRkSa ke nIce tribhaMga-mudrAmeM khar3I hai aura pairoMke nikaTa unakA vAhana-siMha aMkita hai / (ra) barjIniyA kalA saMgrahAlaya, ricamonDa, varjIniyA isa saMgrahAlayameM sabase mahattvapUrNa bhagavAna pArzvanAthakI tritIthika hai jo rAjasthAnameM navamI zatImeM banI pratIta hotI hai| isameM madhyameM pArzvanAtha dhyAna mudrAmeM virAjamAna hai sarpake phaNoMkI chAyAmeM aura unake donoM ora eka-eka tIrthaMkara khar3A dikhAyA gayA hai| siMhAsanakI dAhinI ora sarvAnumati tathA bA~I ora ambikA darzAye gaye haiM / sAmane do mRgoMke madhya dharmacakra tathA aSTa-grahoMke sundara aMkana hai| ___ uparyukta saMkSipta vivaraNase vidita hotA hai ki jainadharmane bhAratIya mUrtikalAke kSetrameM apanA eka viziSTa yogadAna diyA hai| sampUrNa bhAratake vibhinna bhAgoMmeM nirmita devAlayoMke atirikta deza-videzake aneka saMgrahAlayoMmeM bhI jainadharmase saMbaMdhita asaMkhyakalA-mUrtiryA surakSita hai jinakA vaijJAnika evaM purAtAtvika dRSTise adhyayana honA paramAvazyaka hai| adhika nahIM, yadi sabhI pratimAoMke citroMko kAlAnakramake AdhAra para prakAzita kiyA jA sake, to vaha bhI bar3A punIta kArya hogA aura isase na kevala jainadharmAvalambiyoM, varan zodhakartAoMko bhI bar3A lAbha hogaa| ORARIAN Nou Harid - 356 -