Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna chAtravRttiyA~ : mahatva aura prakAra 0 zrI raNajItasiMha bhaNDArI (sojatyA) (parAmarzaka, esa0 AI0 I0 Ara0 TI0, udayapura) svatantratA prApti ke bAda se hI deza meM zikSA ke pracAra-prasAra hetu rAjya va kendra sarakAra ne paryApta dhyAna diyA hai| yahI kAraNa hai ki sampUrNa deza meM prAthamika vidyAlayoM se lekara mahAvidyAlayoM kA jAla bicha gayA hai tathA unameM kAryarata adhyApakoM va prAdhyApakoM kI jitanI saMkhyA hai, utanI kisI anya vibhAga yA kAryAlaya meM bhI nahIM hai| sarakAra ne bhI vibhinna vikAsa yojanAoM kI tulanA meM zikSA ke mada meM aba taka bahuta adhika dhanarAzi vyaya kI hai| yahI kAraNa hai ki hamAre deza meM zikSitoM kI saMkhyA meM paryApta vRddhi huI hai / san 1981 meM kI gaI janagaNanA ke A~kar3oM se bhI yaha spaSTa hai; lekina jaba taka deza meM zata-pratizata loga zikSita nahIM hoM taba taka lakSya adhUrA hI rhegaa| isa lakSya kI prApti ke lie sarakArI aura gaira-sarakArI stara para vibhinna prayAsa cala rahe haiN| ina prayAsoM meM chAtravRtti bhI eka pramukha prayAsa hai| hamArI zikSA vyavasthA kA lakSya mAtra likhAnA-par3hAnA hI nahIM hai apitu zikSA ke mAdhyama se vibhinna pratibhAoM ko khojakara unheM samucita zikSA pradAna karanA bhI hai| AjAdI ke pUrva taka sthiti yaha thI ki bahuta se aise pratibhAvAna va sakSama chAtra jinakI ruci vaijJAnika, takanIkI, cikitsA aura vyavasAya-vANijya sambandhI jJAna prApta karane kI aura hotI thI, lekina nirdhanatA va arthAbhAva ke kAraNa ve isa taraha ke jJAna ko prApta kara usa jJAna kA deza-sevA meM sadupayoga karane se vaMcita raha jAte the| aisI saikar3oM pratibhAe~ prativarSa barbAda ho jAtI thI, kintu bhArata kI AjAdI ke bAda svatantra bhArata kI sarakAra ne isa vastu-sthiti ko samajhA aura usake liye kendra va rAjya stara para aneka prakAra kI chAtravRttiyA~ denA svIkAra kiyA, jinako prApta kara hajAroM nirdhana, garIba aura pratibhAvAna chAtroM ne apane ujjvala bhaviSya kA nirmANa kiyA hai tathA usase deza ke vaijJAnika, takanIkI, cikitsA aura vyApAra-vANijya sambandhI jJAna meM vRddhi kI hai| na kevala deza ko apitu aise pratibhAvAna chAtroM ne amerikA, yUropa, aphrIkA, eziyA Adi upamahAdvIpoM ke vibhinna dezoM meM jAkara apanI pratibhA va kSamatA kA paricaya bhI diyA hai / isase unakI svayaM kI Arthika va pArivArika sthiti to sudharI hI hai, isake sAtha hI deza kA mastaka bhI U~cA huA hai / isakA zreya chAtravRttiyoM ko hI jAtA hai| . isa prakAra chAtravRtti na kevala Arthika sahAyatA hai, apitu yaha pratibhAvAna chAtroM ko protsAhita karane kA bhI eka sazakta mAdhyama hai| isase chAtroM meM svAbhimAna aura AtmavizvAsa jAgRta hotA hai tathA unameM naye anusandhAna va zodha-khoja karane kI jijJAsA tIvra hotI hai / lekina yaha eka durbhAgya hI hai ki ina vibhinna prakAra kI chAtravRttiyoM kI jAnakArI chAtroM ko prAyaH nahIM rahatI hai| zaharoM meM bhI aise aneka pratibhAvAn chAtra mila jAyeMge jo chAtravRtti prApta karane kI ajJAnatA ke kAraNa apanI pratibhA ko kuNThita kiye hue haiN| sudUra grAmINa aMcaloM meM to yaha sthiti aura bhI jyAdA kharAba hai| isaliye AvazyakatA isa bAta kI hai ki pratyeka skUla ke prAcArya, pradhAnAdhyApaka, adhyApaka Adi pratibhAvAna va jarUratamanda chAtroM ko chAtra-vRttiyA~ dene kI ora AkarSita kareM, unheM Avazyaka jAnakAriyAM deM,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa phArma bharavAyeM tathA chAtravRtti vitaraNa meM sahayoga deN| yaha utanA hI Avazyaka va anivArya hai, jitanA anivArya kakSA meM chAtroM ko adhyayana karAnA / acchA to yaha hogA ki pratyeka vidyAlaya-mahAvidyAlaya meM eka chAtravRtti prakoSTha hI sthApita kiyA jAya jo vibhinna prakAra kI chAtravRttiyoM ko prApta karane meM chAtroM ko mArgadarzana de aura unheM saMrakSaNa pradAna kare / yahA~ chAtravRttiyoM kI sUcI va sambandhita vivaraNa diyA jA rahA hai, jo sarakAra va anya mAdhyamoM se chAtroM koprati varSa pradAna kI jAtI hai nidezAlaya stara para svIkRta kI jAne vAlI chAtravRttiyAM ka0 saM0 chAtravRtti kA nAma kakSA/Ayu vivaraNa varSa 1. grAmINa pratibhAvAna chAtravRtti 6 se 11 jilA zikSA adhikArI kAryAlaya dvArA Ayojya pratiyogI parIkSA meM cayanita chAtroM ke lie| . 2. saMskRta viSayaka chAtravRttiyA~ 6 se 11 kakSA 6 se aicchika viSaya saMskRta lene vAle chAtroM ko variSThatA krama se 50 chAtroM ko dI jAtI hai| 3. anusUcita jAti jana-jAti AvAsIya 1 se 11 vizeSa AvAsIya zAlAoM meM adhyayana hetu zAlAoM meM dI jAne vAlI vizeSa chAtravRttiyA~ 4. anumodita AvAsIya mAdhyamika zAlAoM Ayu 11 se 13 jina chAtroM kI Ayu 11 se Upara aura 13 varSa se meM yogyatA chAtravRtti . (30 akTUbara taka) nIce ho / kakSA 6, 7, 8 meM adhyayana kara rahA ho tathA 8 pAsa nahIM honA cAhiye unheM dI jAtI hai| 5. nRtya, saMgIta, citrakalA tathA mUrtikalA Ayu 10 se 14 jina chAtroM kI Ayu 1 julAI ko 10-14 varSa ke kSetra meM pratibhA khoja chAtravRtti varSa mAdhyamika kI Ayu tathA mAdhyamika stara taka 18 varSa kI stara taka 18 Ayu ho unheM chAtravRtti dI jAtI hai| 6. khelakUda pratibhA chAtravRtti 8 se 11 16 varSa se kama jilAstara se rASTrIyastara taka phAinala TIma ke sadasya ke rUpa meM praveza pAne vAloM ko chAtravRtti dI jAtI hai| 7. acche khilAr3I chAtravRtti rASTrIya khela Ayu 17 se kama rASTrastara para cayanita chAtra ko 75 ru. mAsika pariSad paTiyAlA dvArA tathA rAjya stara para cayanita chAtra ko 50 ru0 mAsika dI jAtI hai| 8. sAMskRtika pratibhA khoja chAtravRtti Ayu 10 se 14 1 julAI ko 10-13 varSa ke madhya Ayu varSa ke madhya vAloM ko nRtya saMgIta meM pratibhAvAna chAtra chAtrAoM ko (ghara se tathA sAmpradAyI ke baccoM ko)| 9. barmA se bhArata Ae visthApitoM ke 1-6-63 ke pazcAt barmA se Aye visthApitoM ke baccoM kI vittIya sahAyatA / / baccoM ko| 10. yugANDA aura jere se Ae visthApitoM vivaraNa nidezAlaya ko bhejane para svIkRta kI ke baccoM ko vittIya sahAyatA / jAtI hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna chAtravRttiyA~ : mahattva aura prakAra maNDala stara para svIkRta kI jAne vAlI chAtravRttiyAM 1. rAjanItika pIr3itoM ke baccoM kI kakSA 1 se 11 6 mAsa taka mAtA-pitA kArAvAsa meM raha cuke haiM chAtravRttiyA~ tathA 3600 ru0 se kama Aya ho / 2. bhArata-cIna yuddha meM mAre gaye athavA ukta pUrNa rUpa se apaMga hue sainikoM ke baccoM ko chAtravRtti 3. bhArata-pAka yuddha (1971) meM mAre gaye pramANa-patra Avazyaka hai| tathA pUrNarUpa se apaMga hue sainikoM ke baccoM kI chAtravRtti / jilA zikSA adhikArI stara para pradatta chAtravRttiyAM 1. atyanta nirdhanatA chAtravRtti 6 se 11 vArSika Aya 2500 ru0 se kama ho, variSThatAkrama para kama Aya para cayana hotA hai| 2. mRta rAjyakarmacAriyoM ke baccoM ko . 3 se 11 karmacArI kA nidhana rAjya-sevA meM rahate hue chAtravRtti hone pr| 3. anusUcita jAti/janajAti vimukta evaM 6 se 11 samAja kalyANa vibhAga kI chAtravRtti jilA zikSA ghumantu jAti ke baccoM ko chAtravRtti adhikArI dvArA dI jAtI hai| mAdhyamika zikSA borDa rAjasthAna, ajamera dvArA pradatta chAtravRttiyA~ 1. yogyatA chAtravRttiyAM saikaNDarI, hAyara saikaNDarI va saMskRta parIkSAoM meM saMkAyAnusAra meriTa vAle chAtroM ko| 2. rASTrIya chAtravRtti rAjya meM variSThatA krama meM aMkoM ke AdhAra para cayanita chAtra-chAtrAoM ko| kaoNleja nidezAlaya se pradAna kI jAne vAlI chAtravRttiyAM 1. rASTrIya chAtravRtti saikaNDarI parIkSA meM 60 pratizata se adhika aMka prApta karane vAloM ko variSThatA sUcI ke AdhAra para, abhibhAvaka kI Aya 500 ru0 se kama ho / 2. nIDa-kama mairiTa chAtravRtti saikaNDarI parIkSA meM 60 pratizata se adhika aMka prApta karane vAle ko, abhibhAvaka kI Aya 1200 ru0 vArSika se kama ho| kama Aya vAle ko praathmiktaa| 3. rASTrIya RNa chAtravRtti saikaNDarI parIkSA meM 50 pratizata se adhika aMka prApta karane vAloM ko aMkoM ke AdhAra para variSThatA krama se cayana, 1500 rupaye mAsika Aya se adhika na ho| 4. adhyApakoM ke baccoM ko rASTrIya saikaNDarI meM 60 pratizata se adhika aMka hoN| chAtravRtti zikSaka kI Aya 500 20 mAha se adhika hona / -- --
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa Doraemorromooooooooooooooo.000000000000000000000000000000000000 ___ senA, pulisa ke baccoM ko dI jAne vAlI chAtravRttiyA~ 1. jilA sainika borDa dvArA pradatta chAtra- 6 se 11 sthala, jala, vAyu senA ke bhUtapUrva sainikoM ke baccoM vRttiyA~ kI kama se kama 5 varSa kI sevA, bAlaka kI Ayu 21 varSa se adhika nahIM hone para dI jAtI hai| 2. pulisa karmacAriyoM ke bAlakoM ke liye 10 se 11 kAnsaTebala va haiDakAnsaTebala stara ke karmacAriyoM chAtravRttiyA~ ke baccoM ko| samAja kalyANa vibhAga dvArA vikalAMgoM ko chAtravRtti 1. bhArata sarakAra dvArA ha se 11 DAkTarI pramANa Avazyaka hai| abhibhAvaka Ayakara nahIM detA ho| 2. rAjya sarakAra dvArA 1 se 11 40 pratizata aMka prApta karane para / DAkTarI pramANa Avazyaka hai| Ayakara nahIM dete hoN| 3. Atma-samarpita DAkuoM ke parivAra ke rAjasthAna kA mUla nivAsI ho, baccoM ke atibaccoM tathA kSatigrasta parivAroM ke rikta bhAI-bahinoM ko bhI deya hai, Ayakara nahIM baccoM ko chAtravRtti / dete ho| anya chAtravRttiyA~ 1. sainika skUla cittaur3agar3ha chAtravRtti vidyAlaya se samparka kreN| 2. milaTrI skUla deharAdUna kI praveza cayana chAtravRtti pradAna karane hetu samAcAra patroM meM ___chAtravRtti vijJapti prasArita kI jAtI hai|.. 3. pUrNa satra khela tulA prazikSaNa meM par3hane 100 ru. prati mAha 10 mAha ke lie, chAtra subaha vAle chAtroM ko sTAIpeNDa zAma kociMga lekara dina meM par3hate hoN| uparyukta chAtravRttiyoM ke atirikta prAyaH pratyeka skUla meM samAja ke dhanI-mAnI va pratiSThita logoM dvArA apanI ora se bhI chAtravRttiyA~ dI jAtI haiM / vibhinna udyogoM, TrasToM va samAja ke anya aMgoM se bhI chAtravRttiyA~ dene ke prAvadhAna rahate haiM / isa dRSTi se pratyeka vidyAlaya ke pradhAnAdhyApaka kA yaha dAyitva hai ki vaha apane skUla meM tatsambandhI sampUrNa rekarDa rakhe aura chAtroM ko usakA lAbha mila sake, isa taraha kI vyavasthA kreN| chAtravRttiyA~ adhika se adhika mila sakeM isa taraha kA prayAsa karanA pradhAnAdhyApaka ke dainika kArya meM sammilita rahanA caahiye| yaha vidyAlaya kI eka pravRtti hai| jisa prakAra khela-kUda yA sAMskRtika kAryakrama ke Ayojana vidyAlaya kI eka pravRtti ke antargata Ate haiM, usI taraha chAtroM ko adhikAdhika chAtravRttiyA~ mileM aura koI bhI pratibhAvAn chAtra dhana ke abhAva meM apanA adhyayana banda na kare, aisI sthiti banane para hI pradhAnAdhyApaka kI kSamatA prakaTa hotI hai, aisA mAnakara calanA caahiye|