Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vasudhaiva kuTumbakam : baMda nahIM, sAgara bhAratIya saMskRti meM Aja hajAroM varSoM ke bAda bhI kaMsa aura kUNika ke prati janasAdhAraNa meM ghRNA aura tiraskAra kA bhAva vidyamAna hai| maiM samajhatA hU~, vaha ghRNA aura tiraskAra unakI icchA dAsatA aura svArthavRtti ke prati hai / bhAratIya saMskRti kA svara udghoSaNA karatA rahA hai-- manuSya, terA Ananda svayaM ke sukha bhoga meM nahIM hai, svayaM kI icchApUrti meM hI terI paritRpti nahIM hai, balki dUsaroM ke sukha meM hI terA Ananda chipA huA hai, dUsaroM kI paritRpti meM hI terI paritRpti hai| tere pAsa jo dhana hai, sampatti hai, zakti hai, buddhi hai, vaha kisalie hai ? tere pAsa jo jJAna-vijJAna kI upalabdhi hai, usakA hetu kyA hai ? kyA svayaM kI sukha-suvidhA ke lie hI yaha saba kucha hai ? apane sukha-bhoga ke lie to eka pazu bhI apanI zakti kA prayoga karatA hai, apanI buddhi aura bala se svayaM kI surakSA karatA hai, icchApUrti karatA hai / phira pazutA aura manuSyatA meM antara kyA hai ? manuSya kA vAstavika Ananda svayaM ke sukhopabhoga meM nahIM, balki dUsaroM ko arpaNa karane meM hai / manuSya ke pAsa jo bhI upalabdhi hai, vaha apane dh ke lie, apane par3osI ke lie bhI hai| apane hI samAna dUsare caitanya ko samarpaNa karane meM jo sukha aura Ananda kI anubhUti hotI hai, vahI saccI manuSyatA hai / baMgAla ke suprasiddha vidvAn zrI satIzacandra vidyAbhUSaNa kA nAma Apane sunA hogA ? eka vyakti unakI udAra evaM dayAlu mAtA ke darzana karane ke lie ghara para pahu~cA / jaba vidyAbhUSaNa kI mAtA usa zraddhAlu sajjana ke sAmane AIM, to vaha A~kheM phAr3a-phAr3a kara unake hAthoM kI ora dekhane lagA / mAtAjI ne usakI isa utkaTa jijJAsA kA kAraNa pUchA, to vaha bolA -- " satIzacandra vidyAbhUSaNa jaise dhanADhya vidvAn kI mA~ ke hAthoM meM hIre aura motI ke svarNa- prAbhUSaNa kI jagaha pItala ke AbhUSaNa dekhakara maiM cakita hU~ ki yaha kyA hai, kyoM hai ? Apake hAthoM meM ye zobhA nahIM dete|" mAtA ne gambhIratA se kahA - "beTA ! ina hAthoM kI zobhA to duSkAla ke samaya baMga putroM ko mukta bhAva se anna-dhana arpaNa karane meM rahI hai| sevA hI ina hAthoM kI saccI zobhA hai| sonA aura cA~dI hAtha kI zobhA aura sundaratA ke kAraNa nahIM hote, beTA ! manuSyatA kA yaha kitanA virAT rUpa hai ! jo devI apane hAtha ke AbhUSaNa taka utAra kara bhUkhe-pyAse bandhutroM ke peTa kI jvAlA ko zAnta karatI hai, unake sukha meM hI apanA sukha dekhatI hai, vaha vastutaH mAnava dehadhAriNI saccI devI hai / bhAratIya saMskRti meM yaha samarpaNa kI bhAvanA, karuNA aura dAna ke rUpa meM vikasita huI hai| karuNA mAnava- zrAtmA kA mUla svara hai / kintu kheda hai, usa karuNA kA jo sarvavyApaka aura sarvagrAhI rUpa pahale thA, vaha zrAja kucha sImita evaM saMkIrNa vidhi - niSedhoM meM simaTa kara raha gayA hai / karuNA kA artha saMkucita ho gayA hai, kAphI sImita ho gayA hai / karuNA aura dayA kA artha itanA hI nahIM hai ki kucha kIr3oM-makor3oM kI rakSA karalI jAe, kucha bakaroM aura gAyoM ko kasAI ke hAthoM se chur3A liyA jAe aura amuka tIrthakSetroM meM machalI mArane ke Theke banda kara die jaaeN| ahiMsaka samAja-racanA kI bhAvanA, jo Aja hamAre samakSa cala rahI hai, usakA mUla abhiprAya samajhanA caahie| yaha ThIka hai ki pazu-dayA bhI karuNA kA eka rUpa hai, para karuNA aura ahiMsA kI yahIM para itizrI nahIM ho jAnI cAhie, yaha to vasudhaiva kuTumbakam : bUMda nahIM, sAgara 421 .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambha hai| usakA kSetra bahuta vyApaka aura bahuta vizAla hai| hameM vyApaka dRSTikoNa lekara Age bar3hanA hai| apane mana kI karuNA ko Asa-pAsa ke samAja meM bA~Tate clo| jo sukhasAdhana aura upalabdhiyA~ Apake pAsa haiM, unheM samAja ke kalyANa-mArga meM lagAte clo| samAja kI sevA meM samarpaNa kA jo dRSTikoNa hai, vaha eka vyApaka dRSTikoNa hai| vyakti sAmAjika jIvana ke dUra kinAroM taka apane vaiyaktika jIvana kI laharoM ko phailAtA calegA, unheM samAja ke sAtha ekAkAra karatA calegA, vaha jitanA hI Age bar3hegA, jitanA hI apane sukha ko samAja ke sukha ke sAtha jor3atA calegA, utanA hI vyApaka banatA calA jaaegaa| vyakti-bhAva kA kSudra gherA tor3akara samAja-bhAva evaM vizva-bhAva ke vyApaka kSetra meM utaratA jaaegaa| vaidika-darzana meM Izvara ko sarvavyApaka mAnA gayA hai| vaha vyApakatA zarIra-dRSTi se hai, athavA prAtma-dRSTi se yA bhAva-dRSTi se hai ? cUMki yaha bhI mAnA gayA hai ki hara AtmA paramAtmA bana sakatI hai| pratyeka prAtmA meM jaba paramAtmA banane kI yogyatA hai, to vastutaH mAtmA hI Izvara hai| AtmA AvaraNa se ghirI huI hai, isalie jo akhaNDa Ananda kA srota hai, vaha abhI dabA huA hai, aura jo ananta prakAza hai, vaha abhI saMkIrNa ho gayA hai, sImita ho gayA hai aura dhaMdhalA ho gayA hai| isa prakAra do bAteM hamAre sAmane AtI haiN| eka yaha ki pratyeka prAtmA paramAtmA bana sakatI hai, aura dUsarI yaha ki paramAtmA sarvavyApaka hai| jaina dRSTikoNa ke sAtha isakA samanvaya kareM, to mAtra kucha zabdoM ke jor3a-tor3a ke sivA aura koI vizeSa antara nahIM dikhAI degaa| hamAre pAsa samanvaya buddhi hai, anekAnta dRSTi hai aura yaha dRSTi tor3anA nahIM, jor3anA sikhAtI hai satya ko khaNDita karanA nahIM, balki pUrNa karanA batAtI hai| sarvavyApaka zabda ko hama samanvaya buddhi se dekheM, to isakA artha hogA, AtmA apane svArthoM se nikala kara AsapAsa kI janatA ke, samAja ke tathA deza ke aura antataH vizva ke prANiyoM ke prati jitanI dara taka dayA, karuNA aura sadabhAvanA kI dhArA bahAtI calI jAtI hai, prema aura samarpaNa kI vRtti jitanI dUra taka jagatI calI jAtI hai, utanI hI vaha vyApaka banatI jAtI hai| hama Antarika jagat meM, jitane vyApaka banate jAe~ge, hamArI sadvRttiyA~ jitanI dUra taka vistAra pAtI jAe~gI aura unameM jana-hita kI sImA jitanI vyApaka hotI jAegI, utanA hI IzvarIya aMza hamAre andara prakaTa hotA jaaegaa| jitanA-jitanA Izvaratva jAgRta hogA, utanA-utanA hI AtmA paramAtmA ke rUpa meM pariNata hotA calA jaaegaa| sukha bA~Tate calo: ApakA paramAtmA Apake andara kitanA jAgRta huA hai, isako nApane kA 'bairomITara' bhI Apake pAsa hai| usa 'bairomITara' se Apa svayaM ko bhI jAna pAeMge ki abhI Apa kitane vyApaka bane hai ! kalpanA kIjie, Apa ke sAmane Apa kA parivAra hai, usa parivAra meM bar3he mA~-bApa hai, bhAI-bahana hai aura dUsare sage-sambandhI bhI haiN| koI rogI bhI hai, koI pIr3ita bhI hai| koI aisA bhI hai, jo na to kucha kamA sakatA hai aura na hI kucha zrama kara sakatA hai| aise parivAra kA uttaradAyitva Apake Upara hai| isa sthiti meM Apake mana meM kalpanA uThatI hai ki "saba loga merI kamAI khAte haiM, saba ke saba bekAra par3e haiM, anna ke duzmana bana rahe haiM, kAma kucha nahIM krte| bUr3he mA~-bApa abhI taka paramAtmA kI zaraNa meM nahIM jA rahe haiM, jaba bImAra par3ate haiM, to unheM davA cAhie, yaha cAhie, vaha caahie| aura, isa kuNThita vicAra ke bAda Apa unheM upadeza deM ki aba kyA rakhA hai saMsAra meM ? chor3o saMsAra ko| bahuta dina khaayaa-piiyaa| kaba taka aise rahoge? Akhira to maranA hI hai eka dina / ' yaha upadeza to ApakA kAphI U~cA hai, bahuta pahu~cI huI bAta hai ApakI, para ApakA dRSTikoNa kahA~ taka pahu~cA hai, yaha bhI to dekhie| vAstava meM Apa yaha upadeza kisI sahaja vairAgya se prerita ho kara de rahe hai, yA apane sukha kA aura sukha ke sAdhanoM kA 422 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo ba~TavArA ho rahA hai, use rokane ke lie de rahe haiM ? jo samaya aura zrama Apako unakI sevA meM lagAnA par3a rahA hai, usase Uba kara hI to Apa yaha vairAgya kI bAta kara rahe haiM ? yadi apane svArtha aura sukha ke ghere meM banda hokara hI Apa yaha vairAgya kI bAta karate haiM, to phira socie ki jaba Apa apane parivAra meM hI vyApaka nahIM bana pA rahe haiM, mAtA-pitA taka hRdaya ko abhI taka sparza nahIM kara sake haiN| usake lie bhI kucha tyAga aura balidAna nahIM kara sakate haiM, bhAI-bahanoM ke antastala ko nahIM chU sakate haiM, taba samAja ke hRdaya taka pahu~cane kI to bAta hI kyA kareM ? yadi parivAra kI choTI-sI cAradIvArI ke bhItara bhI Apa vyApaka nahIM bana pAe haiM, to vaha vizvavyApI paramAtmatattva prApa meM kaise jAgRta hogA ? apane sukha ko mAtA-pitA aura bhAI-bahanoM meM bhI prApa nahIM bA~Ta sakate, to samAja ko bA~Tane kI bAta kaise socI jA sakatI hai ? vicAra kIjie - ghara meM ApakA putra pautrAdi kA parivAra hai, ApakA sahodara bhAI bhI hai, usakA bhI parivAra hai, patnI hai, bAla-bacce haiM- lar3ake-lar3akiyA~ hai / aba Apake mana meM apane lie alaga bAta hai, apane bhAI ke lie alaga bAta hai / apanI patnI ke lie ApakI manovRtti alaga DhaMga kI hai aura bhAI kI patnI ke lie alaga DhaMga kI / lar3ake-lar3akiyoM ke lie bhI eka bhinna hI prakAra kI manovRtti kAma kara rahI hai| isa prakAra ghara meM eka parivAra hote hue bhI mana kI sRSTi meM alaga-alaga Tukar3e haiM, saba ke lie alaga-alaga khAne haiM aura alaga-alaga dRSTiyA~ haiM / eka hI rakta ke parivAra meM insAna jaba isa prakAra khaNDakhaNDa hokara calatA hai, kSudra ghere meM ba~Ta kara calatA hai, taba usase samAja aura rASTriya kSetra meM vyApakatA kI kyA AzA kI jA sakatI hai ? meM vicAra karatA hU~, manuSya ke mana meM jo Izvara kI khoja cala rahI hai, paramAtmA kA anusandhAna ho rahA hai, kyA vaha sirpha eka dhokhA hai ? vaMcanA mAtra hai ? kyA hajAroMlAkhoM mAlAe~ japane mAtra se Izvara ke darzana ho jAe~ge ? vrata aura upavAsa Adi kA nATaka racane se kyA paramAtma-tattva jAgRta ho jAegA ? jaba taka yaha alaga-alaga socane kA dRSTikoNa nahIM miTatA, mana ke ye khaNDa-khaNDa sampUrNa mana ke rUpa meM parivartita nahIM hote, pane samAna hI dUsaroM ko samajhane kI vRtti jAgRta nahIM hotI, apane caitanya devatA ke samAna hI dUsare caitanya devatA kA mahattva nahIM samajhA jAtA, apane samAna hI usakA sammAna nahIM ftaar jAtA aura apane prApta sukha ko idhara-udhara bA~Tane kA bhAva nahIM jagatA, tabataka AtmA paramAtmA nahIM bana sktaa| jaba Apa soceMge ki jo prabhAva mujhe satA rahe haiM, ve hI prabhAva dUsaroM ko bhI pIr3A dete haiM / jo sukha-suvidhAe~ mujhe apekSita haiM, ve hI dUsaroM ko bhI apekSita / ataH jo saMvedana, anubhUti svayaM ke lie kI jAtI hai, usI tIvratA se jaba vaha dUsaroM ke lie kI jAe~gI, taba kahIM Apa ke antara meM vizvAtma bhAva prakaTa ho sakegA / vizvAtmAnubhUti : idhara-udhara ke do-cAra prANiyoM ko bacA lenA yA do-cAra ghaNTA yA kucha dina ahiMsA vrata kA pAlana kara lenA, ahiMsA aura karuNA kI mukhya bhUmikA nahIM hai| vizva samAja ke prati ahiMsA kI bhAvanA jaba taka nahIM jage, vyakti-vyakti meM samAnatA aura saha-jIvana ke saMskAra jaba taka nahIM janmeM, taba taka ahiMsaka - samAja - racanA kI bAta kevala vicAroM meM hI rhegii| samAja meM ahiMsA aura prema ke bhAva jagAne ke lie vyApaka dRSTikoNa apanAnA hogA / apane-parAe ke ye kSudra ghere, svArtha aura icchAoM ke ye kaluSita - kaThaghare tor3a DAlane hoMge / vizva kI pratyeka AtmA ke sukha-duHkha ke sAtha aikyAnubhUti kA Adarza, jIvana meM lAnA hogA / bhAratIya saMskRti kA yaha svara sadA-sadA se gUMjatA rahA hai- "ayaM nijaH paro vetti gaNanA laghucetasAm / udAracaritAnAM tu vasudhaiva kuTumbakam // " vasudhaiva kuTumbakam : bUMda nahIM, sAgara 423
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ hRdaya kI gaharAI se nikale hue ye svara paramAtma-cetanA ke vyApaka svara haiN| jahA~ paramAtmatattva chipA baiThA hai. prAtmA ke usI nirmala utsa se vANI kA yaha nirjhara phaTA hai| yaha merA hai, yaha terA hai, isa prakAra apane aura parAe ke rUpa meM jo saMsAra ke prANiyoM kA ba~TavArA karatA calA jAtA hai, usake mana kI dhArA bahata sImita hai, kSudra hai| aisI kSudra manovRtti kA mAnava samAja ke kisI bhI kSetra meM apanA ucita dAyitva nibhA sakegA, apane parivAra kA dAyitva bhI ThIka se vahana kara sakegA, jo jimmedArI kaMdhoM para A gaI hai use ThIka taraha pUrI kara sakegA-isameM zaMkA hai| kabhI koI atithi daravAje para pAe aura vaha usakA khuzI se svAgata karane ke lie khar3A ho jAe tathA Adara aura prasannatApUrvaka atithi kA ucita svAgata kare---yaha AzA una manuSyoM se nahIM kI jA sakatI, jo apane-parAe' ke dAyare meM baMdha hae haiN| kisa samaya unakI kyA manovRtti rahatI hai, kisa sthiti meM unakA kauna apanA hotA hai, aura kauna parAyA hotA hai--yaha sirpha unake tuccha svArthoM para nirbhara rahatA hai, aura kucha nhiiN| isake viparIta jinake mana ke kSudra ghere haTa gae hai, jo svArtho kI kaida se chUTa gae haiM, unakA mana virATa rahatA hai| vizva-maMgala aura abhyudaya kI nirmala dhArA sanake hRdaya meM nirantara bahatI rahatI hai| vizva kI AtmAoM ke sukha-duHkha ke sAtha unake sukha-duHkha ba~dhe rahate haiN| kisI prANI ko tar3apate dekhakara unakI AtmA dravita ho uThatI hai, phalasvarUpa kisI ke duHkha ko dekhakara sahasA use dUra karane ke lie ve sakriya ho uThate haiN| unakA kabhI koI parAyA hotA hI nhiiN| sabhI apane hote haiN| saba ghara. apane ghara ! saba samAja, apanA samAja! apane parivAra ke sAtha unakA jo sneha-sauhArda hai, vahI paDosa ke sAtha, vahI mohalle vAloM ke sAtha aura vahI gA~va, prAnta aura rASTra ke sAtha / unakA yaha vyApaka sneha aura sauhArda nitAMta nizchala evaM nirmala hotA hai| usameM vaiyaktika svArtha kI koI gandha nahIM hotii| Aja kI taraha inakA prAntIya sneha kevala rAjanItika svArtha sAdhane kA hathiyAra nahIM hotA hai| Aja saba ora nAre laga rahe haiM, 'apanA prAnta alaga banAyo, tabhI unnati hogii|' vastuta: dekhA jAe, to ina tathAkathita netAoM ko prAnta kI unnati kI utanI cintA nahIM hai, jitanI ki svayaM kI unnati kI cintA hai| prAnta kA bhalA kucha kara sakeMge yA nahIM, yaha to dUra kI bAta hai, para apanA bhalA to kara hI leNge| jana-sevA ho, yA na ho, kintu apane rAma kI to acchI sevA ho hI jaaegii| sevA kA mevA mila hI jaaegaa| prAnta aura deza meM dUdha-dahI kI nadI to dUra, pAnI kI nahara yA nAlA bhI bane yA na bane, para apane ghara meM to sampatti kI gaMgA A hI jaaegii| Aja ke ye saba aise svArtha aura kSudra vicAra haiM, jinase deza ke khaNDa-khaNDa ho rahe haiM, mAnavatA ke Tukar3e-Tukar3e ho rahe haiN| jAtivAda, prAntavAda, sampradAyavAda Adi kucha aisI kaiMciyAM haiM, jinase insAnoM ke dila kATe jAte haiM, mAnavatA ke Tukar3e kie jAte haiM, aura apane pada pratiSThA, aura sukha-aizvarya ke pralobhana meM mAnava jAti kA sarvanAza kiyA jAtA hai| jo ina saba vikalpoM se pare mAnava kA 'zuddha mAnava' ke rUpa meM darzana karatA hai, use hI apanA parivAra evaM kuTamba samajhatA hai, vaha vyApaka cetanA kA svAmI nara ke rUpa meM nArAyaNa kA avatAra hai| kalpanA kIjie, Apa kisI rAste se gujara rahe haiN| Apane vahA~ kisI bacce ko dekhA, jo ghAyala hai, vedanA se karAha rahA hai| ApakA hRdaya dravita ho gayA aura Apake hAtha jyoM hI use uThAne ko Age bar3hate haiM, AvAja AtI hai, yaha to 'caNDAla' hai, bhaMgI hai aura Apa sahasA ruka ge| isakA kyA artha huA ? Apa meM ahiMsA aura karuNA kI eka kSINa jyoti jalI to thI, para jAtivAda kI havA ke eka halke-se jhoMke se vaha sahasA bujha gii| Apa karuNA ko bhUlakara jAtivAda ke cakkara meM A jAte haiM ki yaha to bhaMgI kA lar3akA hai, bhalA ise maiM kaise cha sakatA hU~? camAra kA lar3akA hai, kaise uThAe~ ? isa kSadra bhAvanA kI gandI dhArA meM baha jAte haiM Apa, jahA~ prema kA pavitra jala nahIM, kintu jAtivAda kA gandA pAnI bahatA hai| Apake mana meM aise samaya meM yaha bhAvanA honI cAhie ki jo vedanA se 424 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ karAha rahA hai, vaha AtmA hai| zarIra kA janma cAhe jahA~ huA ho, cAhe jisa ghara meM huaA ho, AtmA kA janma to kahIM nahIM hotaa| AtmA, to prAtmA hai| vaha brAhmaNa ke yahA~ ho to kyA, zUdra ke yahA~ ho to kyA ? hama to prAtmA kI sevA karate haiM, zarIra kI nhiiN| prAtmA kI sevA karanI hai, to phira zarIra ke samgandha meM yaha kyoM dekhA jAtA hai ki yaha bhaMgI kA zarIra hai, yA camAra kA ? bhaMgI aura camAra kI dRSTi yadi hai, to isakA spaSTa artha hai ki Apane aba taka AtmA ko AtmA ke rUpa meM ThIka taraha dekhA hI nahIM / AtmA ke nahIM, zarIra ke hI darzana prApa kara rahe haiN| bAhara meM jo jAti-pA~ti ke jhagar3e haiM, dAyare haiM, Apa abhI taka unhIM meM banda haiN| prAtmA na bhaMgI hai, na camAra hai, na strI hai, na puruSa hai kA vAsa hai| vastutaH jo prAtmA hai, vahI paramAtmA hai| ye udAtta vicAra, yaha vizAla daSTikoNa jabataka Apake hadaya meM jAgata nahIM hotA, tabataka Apa paramAtmatattva kI ora nahIM bar3ha sakate / mere kahane kA abhiprAya yaha hai ki jaba manuSya paraspara meM bheda kI dIvAreM khar3I kara detA hai, apane mana meM itane kSudra ghere banA letA hai, usakI dRSTi jAtIyatA ke choTe-choTe Tukar3oM meM ba~Ta jAtI hai, to vaha apane hI samAna mAnava jAti kI sevA aura sahAyatA nahIM kara paataa| ___bhAratIya saMskRti kI virAT bhAvanAe~, ucca avadhAraNAe~ yahA~ taka pahu~cI hai ki yahA~ sA~pa ko bhI dUdha pilAyA jAtA hai| saMsAra bhara meM bhArata hI eka aisA deza milegA, jahA~ pazu-pakSiyoM ke bhI tyohAra manAye jAte haiN| nAga paMcamI AI to sA~pa ko dUdha pilAyA gayA, gopASTamI AI to gAya aura bachar3e kI pUjA kI gii| 'sItalA' (rAjasthAna kA tyohAra) AI to bicAre gardabharAja ko pUjA pratiSThA mila gii| yahA~ kI dayA aura karuNA kA svara kitanA mukhara hai ki jo sA~pa dUdha pIkara bhI jahara ugalatA hai, manuSya ko kATane ko bhI mitra kI taraha pUjA jAtA hai| jahA~ para dayA aura karuNA kA, pavitra mAnavatA kA itanA ucca vikAsa huA hai, vahA~ mAnava prAja apane hI svArthoM aura icchAtroM kA dAsa banA huA hai| apane svArtha ke lie dUsaroM ke prANoM se khela rahA hai| jabataka ye vAsanA aura vikAra ke baMdhana nahIM TUTate, svArtha kI ber3iyA~ nahIM TUTatI, tabataka manuSya apane Apa meM kaida rhegaa| aura apane hI kSudra ghere meM, piMjar3e meM banda pazu kI taraha ghUmatA rhegaa| saMsAra kA to kyA bhalA karegA vaha, svayaM apanA hI bhalA nahIM kara skegaa| jaba taka mAnava-mAnava ke mana meM yaha bhAvanA gaharAI meM utara na jAegI ki:--"hama sabhI eka hI prabhu kI santAna haiM, sabake andara eka hI prabhu virAjita hai, ataH hama sabhI bhAIbhAI hai"-tabataka kisI bandhubhAva-sthApanA kI kalpanA karanA mAtra kalpanA hI rhegii| bheda-mukta sarvatomukhI vyApaka vicAra-cetanA hI vizva-bandhutA kA mUlAdhAra hai| citana evaM vicAra kI yahI eka svastha, sahI evaM sugama pIThikA hai, jahA~ mAnava-mana ke andara 'vasudhaiva kuTumbam' kI virAT bhAvanA kA udaya ho sakatA hai| vizva-kalyANa evaM vizvazAMnti kI, virAT kAmanA, tabhI pUrI ho sakatI hai, anyathA nahIM / vasudhaiva kuTumbakam : bUMda nahIM, sAgara 425 Jain Education Intemational