Book Title: Vartanka Artha
Author(s): Darbarilal Kothiya
Publisher: Z_Darbarilal_Kothiya_Abhinandan_Granth_012020.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211884/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartanAkA artha paNDita rAjamalajI dvArA racita 'adhyAtmakamalamArtaNDa' eka mahattvapUrNa racanA hai / isameM vidvAn lekhakane jaina darzana meM mAnya jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyoMkA vizada nirUpaNa kiyA hai| isakA hindI anuvAda aura sampAdana hamane kiyA hai tathA jaina sAhityakI prasiddha saMsthA 'vIra-sevAmandira' se usakA prakAzana huA hai / isameM vartanAkA jo artha hamane diyA hai usapara 'jaina gajaTa' ke sampAdaka paM0 vaMzIdharajI zAstrI solApurane kucha Apatti prastuta kI hai / granthakI samAlocanA karate hue unhoMne likhA hai 'pRSTha 83 meM kAladravya kA varNana AyA hai, vahA~ vartanAkA hindI artha galata ho gayA hai / vartanAkA artha likhA hai- dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai| yaha jo artha likhA gayA hai vaha pariNAmakA artha hai - vartana kA yaha artha nahIM hai / 'vartanA' zabda Nijanta hai / usakA artha sIdhI dravyavartanA nahIM hai, kintu dravyoMko vartAnA artha hai / isIliye vartanArUpa paryAya khAsa athavA sIdhA kAlaparyAya mAnA gayA hai aura isI sabase vartanA dvArA nizcayakAladravyakI siddhi hotI hai / yadi vartanAkA artha jaisAki yahA~ ke hindI artha meM batAyA gayA hai ki dravyoMkA satpariNAma vartanA hai to kAlake astitvakA samarthaka dUsarA hetu milanA kaThina ho jAyegA / isaliye pUrvagraMthoMke nAjuka evaM mahattvayukta vivecanoMpara Adhunika lekhakoM ko Adarase dhyAna rakhakara apanI lekhanI calAnI cAhie" / isa para vicAra karaneke pUrva maiM 'adhyAtmakamalamArtaNDa' ke usa pUre padya aura usake hindI arthako bhI yahA~ prastuta kara rahA hU~ / isase pAThakoMke liye samajhane meM sahUliyata hogI / padya aura usakA hindI artha isa prakAra hai " dravyaM kAlANumAtraM guNagaNakalitaM cAzritaM zuddhabhAve - stacchuddhaM kAlasaMjJaM kathayati jinapo nizcayAd dravyanIteH / dravyANAmAtmanA satpariNamanamidaM vartanA tatra hetuH kAlasyAyaM ca dharmaH svaguNaparaNatirdharmaparyAya eSaH // artha- guNoMse sahita aura zuddha paryAyoMse yukta kAlANumAtra dravyako jinendra bhagavAnne dravyArthika nizcayanayase zuddha kAladravya arthAt nizcayakAla kahA hai / dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai / isa vartanAmeM nizcayakAla nimittakAraNa hai - dravyoM ke astitvarUpa vartanameM nizcayakAla nirmittakAraNa hotA hai / apane guNoM meM apane hI guNoM dvArA pariNamana karanA kAladravyakA dharma hai - zuddha arthakriyA hai aura yaha usakI dharmaparyAya hai / yahA~ kA hindI artha hUbahU mUlake hI anusAra kiyA gayA hai| mUlameM jo vartanAkA lakSaNa " dravyANAmAtmanA satpariNamanamidaM vartanA" kiyA gayA hai vahI - " dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai" hindI artha meM vyakta kiyA gayA hai| apanI orase na to kisI zabdako vRddhi kI hai aura na apanA koI nayA vicAra hI usameM praviSTa kiyA hai / ataH yadi isa hindI arthako galata kahA jAyagA to mUlako bhI galata batAnA hogaa| kintu mUlako galata nahIM batalAyA gayA hai aura na vaha galata ho sakatA haiM pratIta hotA hai| ki paMDitajIne mUlapara aura siddhAntagraMthoM meM pratipAdita vartanAlakSaNapara dhyAna nahIM diyA aura yadi kucha diyA bhI ho to usapara sUkSma tathA gaharA vicAra nahIM kiyA / / - 128 - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstava meM aneka vidvAna yahI samajhate haiM ki vartanA kAladravyakI hI khAsa paryAya, pariNamana athavA guNa haiM aura vaha sIdhI kAlaparyAya hai| para yathArtha meM yaha bAta nahIM hai| vartanA jIvAdi chahoM dravyoMkA astitvarUpa (utpAda-vyaya-dhovyAtmaka)2 svAtmapariNamana hai aura isa astitvarUpa svAtmapariNamanameM upAdAnakAraNa to tattaddavya haiM aura sAdhAraNa bAhya nimittakAraNa athavA udAsIna apreraka kAraNa kAladravya hai / yadi pratyeka dravya svata. vartanazIla na ho to vartanAko kevala kAladravyakI sIghI paryAya mAnakara bhI kAlako unakA vataMyitA-vartAnavAlA nahIM kahA jA sakatA aura na vaha ho hI sakatA hai / kintu jaba pratyeka dravya pratisamaya varta rahe hoMge tabhI vaha kAlANu (kAla dravya) pratyeka samaya unake vartAnemeM nimittakAraNa hotA hai| ataeva jisa prakAra dharmAdi dravya na hoM to jIva-pudgaloMkI gatyAdi nahIM ho sakatI athavA kumhArake cAkakI kIlI na ho to cAka ghUma nahIM sktaa| usI prakAra kAladravya na ho to nimittakAraNake vinA una dravyoMkA vartana nahIM ho sakatA hai| isI nimittakAraNatAkI apekSAse hI dharmAdidravyake gatyAdi upakArakI taraha vartanAko kAladravyakA upakAra kahA gayA hai| isI bAtako sarvArthasiddhikAra A0 pUjyapAdane kahA hai 'dharmAdInAM dravyANAM svaparyAyanirvRti prati svAtmanaiva vartamAnAnAM bAhyopagrahAdvinA tavRtyabhAvAttatpravartanopalakSitaH kAla iti kRtvA vartanA kAlasyopakAraH / ' -sa0 si0 5-22 / vidvadvarya paM0 rAjamallajIne apanA pUrvokta vartanAlakSaNa pUjyapAdake isI vartanAlakSaNake AdhArapara racA jAna par3atA hai, kyoMki donoM lakSaNoMko jaba sAmane rakhakara eka sAtha par3hA jAtA hai to vaisA spaSTa pratIta hotA hai / A0 akalaGkadeva bhI yahI kahate haiM "pratidravyaparyAyamantItakasamayA svasattAnubhUtirvartanA"ekasminnavibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi SaDapi svaparyAyarAdimadanAdimaddhirutpAdavyayadhrauvyavikalpairvartante iti kRtvA tadviSayA vrtnaa| sA'numAnikI vyAvahArikadarzanAt pAkavat / yathA vyAvahArikasya pAkasya taMdulavikledanalakSaNasyaudanapariNAmasya darzanAdanumIyate-asti prathamasamayAdArabhya sUkSmapAkAbhinirvRttiH pratisamayamiti / yadi hi prathamasamaye'gnyudakasannidhAne kazcit pAkavizeSo na syAt, evaM dvitIye tRtIye ca na syAt iti pAkAbhAva eva syAt / tathA sarveSAmapi dravyANAM svaparyAyAbhinirvattau pratisamayaM duradhigamA nisspttirbhyupgntvyaa| tallakSaNaH kaalH| sA vartanA lakSaNaM yasya sa kAla ityvseyH| samayAdInAM kriyAvizeSANAM samayAdinirvattyAnAM ca paryAyANAM pAkAdInAM svAtmasadbhAvAnubhavanena svata eva vartamAnAnAM nivRtterbahiraGgo hetuH samayaH pAka ityevamAdisvasaMjJArUr3hisadbhAve kAla ityayaM vyavahAro'kasmAnna bhavatIti tadvyavahArahetunA'nyena bhavitavyamityanumeyaH / " -ta0 vA0, 5-22 yahA~ akalaGgadevane bahuta hI vizadatAke sAtha kahA hai ki "hareka dravyaparyAyameM jo hara samaya svasattAnubhavana-vartana hotA hai vaha vartanA hai / arthAt eka avibhAgI samayameM dharmAdi chahoM dravya svataHhI apanI sAdi aura anAdi paryAyoMse jo utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa haiM, varta rahe haiM unake isa vartanako hI vartanA kahate hai 1. udAharaNasvarUpa dekheM, jayadhavalA, prathama pustaka (mudrita), pR040 / 2. 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat', 'sad dravyalakSaNam'-ta0 sU0 5-30, 29 / 3. jaina siddhAntadarpaNa, pra0 bhA0, pR0 72 / - 129 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura cUMki tattat samaya usameM apreraka bAhyanimittakAraNa hotA hai| isalie vartanAke dvArA nimittakAraNarUpase kAladravya anumeya hai, isIse vartanAko kAla-dravyake astitvakA samarthaka mukhya hetu kahA jAtA hai| A0 vidyAnandane bhI isI tarahakA vistRta varNana kiyA hai| tattvArthazlokavArtika pR0 414 para eka anumAna hI aisA prastuta hai, jisameM unhoMne spaSTatayA jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura inakI vyApaka sattA tathA sUryagati AdikI hI vartanA svIkAra kI hai aura usake dvArA bahiraGgakAraNarUpase kAlakI siddhi kI hai| jaba zaMkAkArake dvArA kAlavartanAke sAtha vyabhicAra doSa upasthita kiyA gayA taba unhoMne kAlakI mukhya vartanA na honekA hI siddhAnta sthApita kiyA hai aura dharmAdi dravyoMkI hI mukhya vartanA batalAI hai| kAladravyakI bhI mukhya vartanA mAnane meM anavasthA doSa diyA gayA hai| sAthameM yaha bhI kahA gayA ki kAlameM vRtti aura vartakakA vibhAga na honese mukhya vartanA bana bhI nahIM sktii| yadi zaktibhedase vRtti aura vartakakA vibhAga mAnA jAve to kAladravyakI bhI vartanA kahI jA sakatI hai kyoMki kAlavartanAkA bahiraGgakAraNa vartaka zakti ho jAtI hai / isa taraha vidyAnanda svAmIne anumAnameM upasthita kiye gaye vyabhicAra doSako utsArita kiyA hai / vidyAnandake isa sphuTa vivecanase hama isa niSkarSa para pahuMca jAte haiM ki vAstavameM vartanA sabhI dravyagata hai aura kAla usameM kevala bahiraMga kAraNa hai / dravyoMke isa vartanA-astitvarUpa pariNamanameM bahiraMga kAraNa na to AkAza hai aura na jIvAdidravya haiM, kyoMki ve saba to usake upAdAna kAraNa haiM aura pratyeka kArya upAdAna tathA nimitta ina do kAraNoMse hotA hai| ataH vartanAke upAdAna kAraNa jIvAdise atirikta nimittakAraNarUpase nizcayakAladravyakI siddhi hotI hai| sarvArthasiddhi (solApura saMskaraNa) pR0 183 meM eka atispaSTa pAdaTippaNa (phuTanoTa) diyA gayA hai, jo zrutasAgarasUrikI zrutasAgarI tattvArthavRttikA jAna par3atA hai aura jisase bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki sabhI dravyoMkA pratisamaya vartana svabhAva hai tathA pratikSaNa unakI uttarottara sUkSma paryAyoMmeM jo paramANarUpa bAhya nizcayakAlakI apekSA lekara vartana-pariNamana hotA hai vaha vartanA hai / yahA~ phuTanoTakI kucha upayogI paMktiyoko diyA jAtA hai "evaM sarveSAM dravyANAM pratisamayaM sthUlaparyAyavilokanAt svayameva vartanasvabhAvatvena bAhyanizcayakAlaM paramANurUpaM apekSya pratikSaNaM uttarottarasUkSmaparyAyeSu vartanaM pariNamanaM yad bhavati sA vartanA nirnniiyte"| yahA~ "vartanaM pariNamanaM" kahakara to vartanAkA artha pariNAma bhI spaSTatayA pratipAdana kiyA gayA hai| isa taraha siddhAntagranthoMse yaha jJAta ho jAtA hai ki paM0 rAjamallajIne vartanAkA jo "dravyANAmAtmanA satpariNamanamidaM vartanA" lakSaNa kiyA hai aura hamane usakA jo 'dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai' hindI artha kiyA hai donoM hI siddhAnta sammata hai--galata nahIM haiN| aba vicArake liye zeSa raha jAtA hai ki yadi satpariNAma vartanA hai to pariNAma aura vartanAmeM bheda kyA hai, kyoMki kAla dravya ke upakAroMmeM pariNAmako bhI vartanAse pRthak batalAyA gayA hai ? isakA khulAsA isa prakAra hai prathama to sAmAnyatayA vartanA aura pariNAmameM koI bheda nahIM hai, kyoMki vastutaH pariNAma Adi jo kAladravyake upakAra batalAye gaye haiM ve vartanAke hI bheda hai| jaisA ki A0 pUjyapAdake nimna kathanase prakaTa hai1. ta0 zlo0 vA0 5-22, pR0 413, 414 / -130 - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "nanu vartanAgrahaNamevAstu tadbhedAH pariNAmAdayasteSAM pRthaggrahaNamanarthakam, nAnarthakam; kAladvayasUcanArthatvAtprapaJcasya / " -sa0si0 5-22 / / yahA~ zaMkA kI hai ki eka vartanAmAtrakA grahaNa karanA paryApta hai, pariNAma Adi to usIke bheda haiM, ataH vartanAgrahaNase unakA bhI grahaNa ho jAyagA, unakA pRthak grahaNa karanA vyartha hai ? isa zaMkAkA AcArya uttara dete haiM ki sUtra meM unakA pRthak grahaNa vyartha nahIM hai, kyoMki kAlake do bhedoMkI sUcanA--jJApana karaneke liye prapaJca-vistAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha ki pUjyapAdake liye pariNAma Adiko vartanAke bheda mAnanA spaSTataH abhISTa hai| dUsare, satpariNamanako vartanA mAnanepara vartanA aura pariNAma donoM eka nahIM ho jAte / pratikSaNa samasta dravyoMkA apanI uttarottara sUkSma paryAyoMmeM jo vartana satpariNamana hotA hai vaha to vartanA hai| jaisA ki pUrvokta vivecana aura sarvArthasiddhike ullikhita phuTanoTase spaSTa hai aura pUrvaparyAyake tyAga aura uttara paryAyake utpAdarUpa jo dravyameM aparispandAtmaka vikAra-paryAya hotI hai use pariNAma kahate haiM / jaisA ki svayaM pUjyapAdake hI nimna kathanase prakaTa hai "dravyasya paryAyo dharmAntaranivattidharmAntaropajananarUpa: aparispandAtmakaH pariNAmaH / jIvasya krodhAdiH, pudgalasya varNAdiH / dharmAdharmAkAzAnAmagurulaghuguNavRddhihAnikRtaH" / -sa0si05-22 / pUjyapAdake anugAmI akalaGka' aura vidyAnanda bhI apanA yahI abhiprAya prakaTa karate haiN| isI adhyAtmakamalamArtaNDa (pRSTha 84) meM adhyAtmakamalamArtaNDakArane pariNAmakA bhI lakSaNa diyA hai, jisase unakI ekatAkA bhrama dUra ho jAtA hai / unakA vaha pariNAmalakSaNa isa prakAra hai "paryAyaH kila jIvapudgalabhavo yo'zuddhazuddhAhvayaH" / arthAt-jIva aura pudgalase hone vAle zuddha aura azuddha pariNamanoM-vikAroMko paryAya-pariNAma kahate haiN| yahA~ dhyAna dene yogya hai ki granthakAra jIva aura pudgalajanya paryAya (vikAra) ko hI pariNAma kahate haiM, dharmAdidravyoMmeM ve vikArako nahIM mAnate / kintu tattvArthake sabhI TIkAkAroMne dravyavikArako pariNAma batalAte hae dharmAdi dravyoMmeM bhI agarulaghagaNakRta vikAra svIkAra kiyA hai aura use bhI pariNAma kahA hai / astu / tAtparya yaha ki dravyaparyAyoM meM prati samaya hone vAlA pariNamana to vartanA hai aura ve dravyaparyAya pariNAma hai| yahI vartanA aura pariNAma meM siddhAntasammata bheda hai / yadyapi 'vartanA' zabda 'NijaMta' hai, kintu yaha bhI dhyAtavya hai ki 'Nija' kA artha yahA~ kyA vivakSita hai| sarvArthasiddhikArake Nijartha sambandhI pUre abhiprAyako yahA~ diyA jAtA hai 'ko NijarthaH ? vartate dravyaparyAyastasya vartayitA kaalH| yadyevaM kAlasya kriyAvattvaM prApnoti / yathA ziSyo'dhIte, upAdhyAyo'dhyApayati iti; naiSa doSaH; nimittamAtre'pi hetukartavyapadezo dRSTaH / yathA kArISo'gniradhyApayati / evaM kAlasya hetukartRtA |'-s0 si0 5-22 / 'Nij' kA artha kyA hai ? dravyaparyAya varta rahI hai, usakA vartAne vAlA kAla hai| yadi aisA hai to kAlake kriyApanA prApta ho jAyegA / jaise-ziSya par3hatA hai, upAdhyAya par3hAtA hai ? yaha koI doSa nahIM, kyoMki nimittamAtrameM bhI kAraNako kartA kaha diyA jAtA hai| jaise kaNDekI agni par3hAtI hai| yahA~ kaNDekI agniko par3hane meM nimittakAraNa hone mAtrase kartA kahA gayA hai| isI prakAra svataH varta rahI dravyaparyAyoMke 1. ta0 vA05-22 / 2. ta0 zlo0 vA05-22, pR0 414 / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartanameM kAla nimitta kAraNa hone mAtrase vartayitA-vartanakartA (vartAne vAlA) kahA hai / tAtparya yaha ki jisa prakAra 'par3hAnA' vastutaH upAdhyAyaniSTha hI hai kintu nimitta rUpase kArISa-agniniSTha bhI mAnA jAtA hai usI prakAra vartanA vastutaH samasta dravyaparyAyagata hI hai phira bhI nimitta honese vartanAko kAlagata bhI mAna liyA gayA hai / ataH vartanAkA artha mukhyataH 'dravyavartanA' hai aura upacArataH 'dravyoMko vartAnA' hai| sIdhI dravyavartanAkA vyavaccheda karake ekamAtra 'dravyoMko vartAnA' vartanAkA artha nahIM hai| anyathA sarvArthasiddhikAra 'vartate dravyaparyAyaH' itane vAkyAMzako na likhakara kevala "dravyaparyAyasya vartayitA kAlaH' itanA hI likhate / isase spaSTa hai ki satpariNamanako jo hamane vartanA kahA hai vaha mUlakAra evaM siddhAntakAroMke viruddha nahIM hai aura na galata hai| anta meM jo eka bAta raha jAtI hai vaha yaha ki satpariNamanako vartanA mAnanepara kAlake astitvakA samarthaka koI dUsarA hetU nahIM mila sakatA, usa sambandhameM merA kahanA hai ki satpariNamanako vartanA mAnanepara kAlake astitvakI sAdhaka vaha kyoM nahIM rhegii| dUsare dravya to usa satpariNamanarUpa vartanAmeM upAdAna hI hoMge, nimittakAraNarUpase, jo pratyeka kAryameM avazya apekSita hotA hai, kAlakI apekSA hogI aura isa taraha vartanAke dvArA nimitta kAraNarUpase kAlakI siddhi hotI hI hai| yadi isa rUpameM vartanAkA artha vartAnA iSTa ho to usameM hameM koI Apatti nahIM hai| satpariNamana bhI vahA~ vartAnA rUpa hI ho sakatA hai| yahA~ dhyAtavya hai ki pUjyapAda aura akalaGkadevake abhiprAyase vartanA kAlakA asAdhAraNa guNa aura vidyAnandake abhiprAyAnusAra paryAya mAnA gayA hai / JAN - 132 -