Book Title: Varna Jati aur Dharm ek Chintan
Author(s): Jyoti Prasad Jain
Publisher: Z_Fulchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012004.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211880/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha (8) nija manomaNi siddhamahaM paripUjaye (siddhapUjA bhAvASTaka 1lA zloka ) apane mana rUpI maNike amRta rasakI dhArAse kevalajJAna rUpI kalAse manohara sahaja siddha pAtrameM bhare hue samatA rasa rUpI anupama paramAtmAkI maiM pUjA karatA hU~ / ** (9) jinasnAnaM ''''sanmArgaprabhAvanA ( SoDazakAraNa pUjA zloka 17vAM) jinadevakA abhiSeka, zrutakA vyAkhyAna, gIta vAdya tathA nRtya Adi pUjA jahA~ kI jAtI hai vaha sanmArga prabhAvanA hai / (10) sacceNa ji sohai'' tiyasa sevA vahati ( dazalakSaNa pUjA gAthA 4 satyadharma) satya se manuSya janma zobhA pAtA hai, satya se hI puNya karma pravRtta hotA hai, satyase saba guNoMkA samudAya mahAnatAko prApta hotA hai aura satya ke kAraNa hI deva sevA vrata svIkAra karate haiM / anUdita aMzoMko dRSTipathameM rakhate hue kahA jA sakatA ki anuvAda bahuta acchA huA / anAvazyaka vistAra-saMkSepa donoM hI nahIM haiM / anuvAdakI bhASApara saMskRtaniSTha zailIkA prabhAva suspaSTa lakSita hotA hai / vAstavameM vidvAn sampAdakane jJAnapITha pUjAJjalike praNayanameM paryApta parizrama kiyA hai / pUjAJjali jaisA prayatna apanI dizAkA sudRr3ha sazakta caraNa hai aura usakI saphalatAkA bahuta kucha zreya paMDita phUlacandra siddhAntazAstrIko hai / unhoMne svatantra hokara jina granthoMke bhASya likhe, unameM ApakI uccakoTikI vidvattA paga-paga para lakSita hotI hai / isameM koI sandeha nahIM hai ki "jJAnapITha-pUjAMjali" ke prAstAvika vaktavyameM prakAzita paNDitajIke vicAra Aja bhI preraNAdAyaka, vatamAna paristhitimeM jaina samAjako jAgRta karane vAle, sphUrti pradAna karane vAle haiM / paNDitajIne niSkarSa rUpameM yaha tathya ujAgara kiyA hai ki vartamAna pUjA-vidhimeM kRti - karmakA jo Avazyaka aMza chUTa gayA hai, yathAsthAna use avazya hI sammilita kara lenA cAhie aura pratiSThA pAThake AdhArase isameM jisa tattvane praveza kara liyA hai, usakA saMzodhana kara denA caahie| kyoMki paMcakalyANaka pratiSThA vidhi meM aura devapUjAmeM prayojana AdikI dRSTise bahuta antara hai / pratiSThA vidhimeM pratimAko pratiSThita karanekA prayojana hai aura deva- pUjAmeM pratimAko sAkSAt jina mAna kara usakI upAsanA karanekA prayojana hai / ataH samAjako isI dRSTise pUjA-pATha karanA cAhie / isa prakAra pUjAJjali kaI dRSTiyoMse upayogI evaM mahattvapUrNa hai / bhaviSya meM bhI jaina vidvAn isa prakAra - ke saMkalana taiyAra kara jaina pUjAvidhipara adhika se adhika zodhapUrNa vicAra prakAzita kara sakeMge / varNa-jAti aura dharma : eka cintana 'varNa, jAti aura dharma' zrI paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI praNIta eka aisI vicArottejaka, paThanIya evaM mananIya kRti hai, jisameM Adhunika yugakI eka jvalanta samasyAkA Agama aura yukti ke Aloka meM vizada vivecana tathA samAdhAna prastuta karanekA uttama prayAsa kiyA gayA hai / pustaka praNayanameM mukhya preraka sva0 sAhU zAntiprasAda jaina the, jo apane pragatizIla vicAroM, sulajhI huI samIcIna dRSTi, udArAzaya, dAnazIlatA aura DaoN0 jyotiprasAda jaina, lakhanaU Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa: 639 samAjake sarvatonmukhI unnayanakI utkaTa laganake kAraNa na kevala prabuddha vargake, varan apane samayameM akhila jaina samAjake sarvAdhika janapriya netA rhe| pustakakA prakAzana bhI sAhajI dvArA saMsthApita bhAratIya jJAnapIThase usakI mUttidevI granthamAlAke granthAMka 8 ke rUpameM prathama bAra san 1963 I0 meM huA thA / pracArakI dRSTise isa sAdhika 450 pRSThoMkI sumudrita sajilda pustakakA mUlya mAtra tIna rupaye rakhA gayA thaa| pustakakI bhASA aura zailI viSayavastu ke anurUpa praur3ha, sarala-subodha, tArkika evaM samIkSAtmaka hai| prabuddhacetA varga meM pustakakA svAgata bhI acchA huaa| prAraMbhika 'do zabdoM meM vidvAna lekhakane pustaka-praNayanake hetukA saMketa karate hae batAyA hai ki bhAratavarSa meM sadyaH pracalita jAtiprathA, jo deza aura samAjake lie hAnikAraka siddha huI haiM aura ho rahI hai, mUlataH brAhmaNadharmase sambaddha haiM, usa dharmakA vaha vastutaH mUlAdhAra hI hai jabaki jainadharmakA jAtidharmake sAtha thor3A bhI sambandha nahIM hai / mala jaina sAhitya ikakA sAkSI hai| kintu madhyakAlameM jAtidharmakA vyApaka pracAra honeke kAraNa paravartI jaina sAhityameM usakI chAyA spaSTa dRSTigocara hotI haiM / tathApi jina AcAryoMne jAti, kula, gotra AdikI prathAko paristhitivaza dharmakA aMga banAnekA upakrama kiyA, unhoMne bhI use vItarAga bhagavAnkI vANI yA Agama kabhI nahIM kahA-yA to usakA niSedha kiyA athavA use gRhasthake laukika dharmakA aMga pratipAdita kiyA, jisameM brAhANIya vedoM, manusmati Adiko pramANa batAyA, na Agamako nhiiN| isa viSayapara jaina zAstrIya dRSTise abhI taka koI sAMgopAMga mImAMsA nahIM ho pAI thii| sva0 sAhajI jaise ka prabuddha sajjanoMko yaha kapI khaTakatI thii| ataH 50 phUlacandrajIse Agraha kiyA gayA aura unhoMne vicAra evaM zramapUrvaka isa pustakakA praNayana kiyA / pustakake do bhAga hai-prathama bhAgameM 15 upayukta zIrSakoMke antargata vivakSita prakaraNoMpara tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka dRSTise vistRta UhApoha kiyA gayA hai; yathA-(1) dharma mahattA, vyAkhyA, avAntara bheda evaM unakA svarUpa, (2) vyaktidharma-Atmadharma yA jinadharma, (3) samAja dharma yA laukika dharma, (4) noAgama bhAva manuSyoMmeM dharmAdharma-mImAMsA, (5) gotramImAMsA, (6) kula mImAMsA, (7) jAtimImAMsA, (8) varNamImAMsA, (9) brAhmaNavarNa-mImAMsA, (10) yajJopavIta-mImAMsA (11) jinadIkSAdhikAra-mImAMsA, (12) AhAragrahaNamImAMsA, (13) samavasaraNapraveza-mImAMsA, (14) jinamandirapraveza-mImAMsA, aura (15) Avazyaka SaTkarmamImAMsA / tadanantara prakRtameM upayogI (17) paurANika AkhyAnoMkA saMkSepasAra apane mantavyoMke samarthanameM dRSTAnta rUpase prastuta kara diyA gayA hai| dUsare bhAgameM apanI uparokta mImAMsAoMke AdhArabhUta zAstrIya pramANoMke bhASAnuvAda sahita mUlapATha bhI de diye gaye haiM, jisase prabuddha pAThaka svayaM bhI dekha sakeM ki ukta madadoMke pIche zAstrAdhAra kyA aura kitanA hai| sAtha hI. "kSetrakI daSTise manuSyoMmeM dharmAdharma mImAMsA aura mImAMsApara bhI zAstrAdhAra nirdezita kara diye gaye haiN|" isa prakAra pustakameM jAti-samasyAse sambaddha prAyaH sabhI viSayoMkA vizada vivecana kiyA gayA hai| ukta vivecanoMse jo niSkarSa prApta kiye haiM athavA pratipattiyA~ pratiphalita kI hai, ve adhikatara nirvivAda evaM prAhya hai, aura jo koI vivAdastha bhI hai, ve bhI pAThakako punaH cintana karaneke lie vivaza karatI haiM / isa viSayameM sandehake lie avakAza nahIM hai ki bhAratIya paramparAmeM jainadharma apanI udAratA evaM vyApaka dRSTike kAraNa mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai / 'dharma' zabdakI eka vyAkhyAke anusAra 'vaha aisA kartavya hai jo mAnavamAtrake hI nahIM, prANImAtrake aihilaukika aura pAralaukika jIvanako niyantrita karake sabako supathapara le calane meM sahAyaka hotA hai / vastutaH jinadharma, Atmadharma yA vyaktivAdI dharma hai, jo binA kisI bhI bhedabhAvake samasta Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha prANiyoMkI aihika evaM pAralaukika unnati tathA sukhasuvidhAkA vicAra karatA hai, jabaki sAmAjika yA laukika dharma kevala manuSyoMke hI aihika hitasAdhana taka sImita hotA hai aura bahudhA anaginata vividha andhavizvAsoM evaM rUr3hiyoMpara avalambita rahatA hai / yahI kAraNa hai ki jinadharma rUpI AtmadharmameM jAti aura kulako sthAna nahIM hai / pratyeka manuSya usakI sAdhana dvArA Atmonnayana karanekA adhikArI haiN| varNa, jAti, kUla, gotra AdikA athavA anya bhI koI bhedabhAva usameM bAdhaka nahIM haiN| laukika-dharma yA samAja-dharma ina Atmadharmase bhinna hai| vaha mUlataH brAhmaNavaidika paramparAkI dena hai, jisane zanaiH zanaiH varNAzrama dharmakA rUpa le liyA / usa paramparAmeM brAhmaNa-kSatriyAdi varNabheda mUlataH guNakarmAnusArI hI the, kintu samayake sAtha unake janmataH hAnekI mAnyatA rUr3ha ho gaI / jaina gRhasthoMke sAmAjika yA laukika dharmapara kAlAntarameM ukta brAhmaNIya varNavyavasthAkA prabhAva par3A, aura unhoMne bhI dhIre-dhIre use apanA liyaa| kintu mUla jinadharmake svarUpa evaM prakRtise usakI koI saMgati nahIM haiN| isa prasaMgameM AcArya jinasenasvAmI praNIta 'AdipurANa'ko ukta brAhmaNa vaidika prabhAva-grahaNakA mukhyatayA uttaradAyI batAte hue vidvAn lekhakane ukta purANakI paryAlocanA kI hai| SaTkhaNDAgama siddhAnta, kaSAyaprAbhRta Adi digambara AgamoMke tathA mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, ratnakaraNDazrAvakAcAra, sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika jaise prAmANika prAcIna zAstroMke AdhArase unhoMne niSkarSa nikAlA hai ki manuSyoMke brAhmaNa-kSatriya-vaizya-zUdrAdi bheda ukta sAhityameM upalabdha nahIM hote, yaha ki dravyastriyoM evaM dravya-napuMsakoMko chor3akara AgamapratipAdita pandraha karmabhUmiyoMmeM utpanna jitane bhI tathAkathita Arya aura mleccha manuSya haiM, unameM samyaktva, saMyamAsaMyama aura saMyama rUpa pUrNa dharmakI prApti saMbhava hai, aura yaha ki varNake AdhArapara dharmAdharmakA vicAra karanekI paddhati bahuta hI arvAcIna hai / (pR0 100) / gotra mImAMsAke saMdarbhameM nikAle gaye niSkarSoMke anusAra gotrakarma jIvavipAkI haiM, pudgala vipAkI nahIM haiN| gotrakarmake udayase huI jIvakI ucca aura nIca paryAyoMkA sambandha zarIrake Azrayase kalpita kiye gaye kula, vaMza yA jAtike sAtha nahIM haiM / lokameM jo ucca kula vAle mAne jAte haiM unameM bhI bahutase manuSya bhAvase nIcagotrI ho sakate haiM, aura nIcakulI mAne jAne vAloMmeM bahutase bhAvase uccagotrI ho sakate haiN| ikSvAkukula Adi laukika mAnyatAe~ kAlpanika hai; paramArtha sata nahIM haiN| eka hI bhavameM gotra parivartana bhI ho sakatA hai, yathA jo manuSya sakala saMyamako dhAraNa karate haiM unake niyamase nIcagotra badala kara uccagotra ho jAtA hai| isI prakAra jo tiryaMca saMyamAsaMyama svIkAra karatA hai, usakA bhI nIcagotra badala kara ucca gotra ho jAtA hai| gotrakA sambandha varNavyavasthAke sAtha na hokara, prANIke jIvanake sAtha hotA hai, aura usakI vyApti cAroM gatiyoMke jIvoMmeM dekhI jAtI hai| AgamameM uccagotrako bhava pratyaya aura guNapratyaya, donoM prakArakA batAyA hai / sArAMza yaha hai ki jinake jIvanameM svAvalambanakI jyoti jagatI rahatI hai, ve uccagotrI hote hai| aura inake viparIta zeSa manuSya yA prANI nIcagotrI hote haiN| lekhakakA kahanA hai ki madhyakAlake pUrva jaina vAGamayameM yaha vicAra hI nahIM AyA thA ki brAhmaNAdi tIna vargoM ke manuSya hI dIkSAyogya hai; anya nahIM haiM / vidvAn lekhakane 'gotra-mImAMsA'kA upasaMhAra karate hue eka bar3e hI mArkekI bAta kahI hai ki 'jo vyakti AtmAkI svatantratA svIkAra karake svAvalambanake mArgapara cala rahA hai, prakaTameM bhale hI vaha jaina sampradAyameM dIkSita na haA ho, to bhI prasaMga Anepara use jaina mAnanese asvIkAra mata kariye / dharma sanAtana satya hai| jainadharmameM; cAhe uccagotrI ho yA nIcagotrI; Arya ho yA mleccha, athavA brAhmaNa, kSatriya, vaizya, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 641 zadra, koI bhI ho, saba manuSyoMke lie dharmakA dvAra samAna rUpase khulA huA hai| uccagotrI to ratnatrayake pAtra haiM hI, jo nIcagotrI haiM vaha bhI ratnatrayakA pAtra haiN| dharmakI mahimA bahata bar3I hai| kula zuddhi jaise kalpita AvaraNoMke dvArA usake pravAhako rokanA asambhava hai (pR0 135 va 138) ___"jAti-mImAMsA' meM vidvAn lekhakane pracalita jAtivAdake ahitakara pariNAmoM tathA usakI nissAratA para prakAza DAlA hai, aura pAThakoMkA dhyAna isa tathyakI ora AkRSTa kiyA hai ki kundakunda, samantabhadra, pUjyapAda, prabhRti prAcIna prAmANika AcAryapuMgavoM tathA unake paravartI jaTAsiMhanaMdi, raviSeNa, akalaMka, jinasena punnATasaMghI. guNabhadra, amitagati, prabhAcandra, zubhacandra Adi aneka AcAryapravaroMne jAtivAdakA niSedha hI kiyA hai aura guNapakSakI hI sthApanA kI hai| vastutaH prAcIna AcAryoMne prAyaH sarvatra laukika jAtimada evaM kUlamadako nIcagotrake Asrava-bandhakA mukhya kAraNa ghoSita kiyA hai| varNamImAMsAmeM varNavyavasthA sambandhI brAhmaNadharma tathA jainadharmakI dRSTiyoMkI tulanAtmaka samIkSA karate hae vidvAna lekhakane SaTakarma vyavasthA, zadra varNa aura unakA karma, varNa aura vivAha, spazyAsparza vicAra Adi prasaMgopAtta praznoMkA jaina dRSTise samAdhAna kiyA hai / usI prakAra, brAhmaNa varNakI utpatti aura usake karmakA ubhaya paramparAoMkI dRSTise vivecana kiyA hai aura yaha bhI siddha karanekA prayAsa kiyA hai ki yajJopavIta bhI brAhmaNa paramparAkI hI dena hai / jaina paramparAmeM vaha kabhI svIkRta nahIM rhaa| isa prasaMgameM pustakake pR0 228 para kisI bhUlase paM0 banArasIdAsake sthAnameM paNDita AzAdharakA nAma chapa gayA hai-uddhRta ghaTanA evaM paMktiyA~ paM0 banArasIdAsake 'ardhakathAnaka' kI haiN| "jinadIkSAdhikAramImAMsA' meM Agama sAhitya, kundakundAcAryakI kRtiyoM, mUlAcAra, varAMgacarita, padmapurANa, harivaMzapurANa Adi granthoMke AdhArase niSkarSa nikAlA gayA hai ki zudravarNake manuSya bhI muni dIkSA lekara mokSake adhikArI haiM, aura yaha ki isa viSayameM jaina paraMparAke jitane bhI sampradAya hai, unameM matabheda nahIM rahA hai (pR0 240) / AhAragrahaNamImAMsAmeM dAna denekA adhikArI kauna hai, deya dravyakI zuddhi, AhArake 32 antarAya AdikA vivecana hai / samavasaraNapravezamImAMsA tathA jinamandira-praveza mImAMsAke prasaMgameM yaha siddha karanekA prayAsa kiyA gayA hai ki zUdra jinamandirameM jAyeM, isakA kahIM niSedha nahIM hai (pR0 252 va 258 aadi)| Avazyaka-SaTakarma-mImAMsAmeM bhI mahApurANakArake matakI paryAlocanA kI gaI hai, aura kahA gayA hai ki 'jainadharma' meM varNAzrama dharmako prathA mahApurANake kartA AcArya jinasenane calAI hai| isake pahale jainadharmameM zrAvakadharma aura manidharma pracalita thA, varNAzrama dharma nahIM / tIna varNake manuSya dIkSAke yogya haiM tathA ve hI ijyA Adi SaTakarmake adhikArI haiM, ye donoM vizeSatAe~ varNAzrama dharmameM hI pAI jAtI haiM, zrAvakadharma aura munidharmakA pratipAdana karanevAle jainadharmameM nahIM / isake anusAra to manuSyamAtra (labdhaparyApta aura bhogabhUmijA manuSya nahIM) zrAvakadIkSA aura munidIkSAke adhikArI haiM / tathA ve ina dharmoMkA pAlana karate hue sAmAyika Adi SaTkarmoke bhI adhikArI haiM (pR0 287) / vidvAna lekhakane apane viSaya-vivecanameM sarvamAnya prAmANika zAstrIya AdhAroM, paurANika dRSTAntoM taka ra yuktiyoMkA yathocita avalambana liyA hai| unake kinhIM mantavyoM, niSkarSoM, tarkoM aura zAstrIya vyAkhyAoM se sambhava hai ki kahIM-kahIM kinhIM pAThakoMko koI madabheda bhI ho, tathApi samagra vivecana ke unake isa antima niSkarSase ki-'AgamakA sambandha kevala mokSamAgase hai, sAmAjika vyavasthAke sAtha nhiiN| sAmAjika vyavasthAe~ badalatI rahatI haiM, parantu mokSamArgakI vyavasthA trikAlAbAdhita hai| usameM parivartana nahIM ho sakatAkisI bhI prabuddha evaM vivekazIla vyaktiko koI Apatti ho sakatI hai, aisA pratIta nahIM hotaa| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha vAstavameM pracalita jAtiprathA kabhI aura kahIM kaisI bhI rahI ho aura kinhIM paristhitiyoMmeM upAdeya yA zAyada Avazyaka bhI rahI ho, kintu kAla-doSa evaM nihita svArthoke kAraNa usameM jo kurUr3hiyA~, kurItiyA~, vikRtiyA~ evaM andhavizvAsa ghara kara gaye haiM, aura pariNAmasvarUpa dezameM, rASTrameM, samAjameM, eka hI dharmasampradAya ke anuyAyiyoMmeM jo Tukar3e-Tukar3e ho gaye hai, pArasparika phUTa, vaimanasya evaM bhedabhAva khulakara sAmane A rahe haiM, vaiyaktika yA samUha, sampradAya yA samAja, deza yA rASTra kisIke lie bhI hitakara nahIM, ahitakara hI hai, tathA pragatike sabase bar3e avarodhaka hai| dharmakI Ar3a lekara yA katipaya dharmazAstroMkI sAkSI dekara jo unakA poSaNa kiyA jAtA hai, aura unakA virodha karanevAloMkA mu~ha banda karanekA prayatna kiyA jAtA hai, usase yaha Avazyaka ho jAtA hai ki vyakti aura samAja, donoMke hI hitameM dharmake marmako dharmakI malAmnAyake prAmANika zAstroMse jAnA aura samajhA jAya / manuSya svayaMko sadaivase zreSThatama prANI kahatA AyA hai| usakA yaha dAvA anucita bhI nahIM hai / mAnavakI adamya jijJAsA evaM apratima baddhi vaibhavane prAkRtika-bhautika jagatamaiM hI nahIM, AdhyAtmika jagatameM bhI anaginata AviSkAra kiye haiN| dharma tattva bhI usIkI eka atyanta mahattvapUrNa upalabdhi haiN| dharma sabhI dezoM aura kAloMmeM jana-janake mAnasako sarvAdhika prabhAvita karanevAlA yahI tattva rahA hai| sAtha hI, prAyaH sabhI dharmapravartakoMne, unhoMne bhI jinhoMne manuSyetara anya prANiyoMkI upekSA kI, manuSyoMko U~ca-nIca Adike pArasparika bhedabhAvoMse Upara uThanekA hI upadeza diyaa| ataeva yahadI, IsAI, musalamAna, yahA~ taka ki bauddha evaM sikkha Adi kaI bhAratIya dharma mI, manuSyamAtrakI samAnatAkA-igeliTeriyanigamakA dAvA karate haiM, aura jAtivAdako svIkAra karate kevala brAhmaNa vaidika paramparAse udbhUta tathAkathita hindUdharma hI isakA apavAda hai / tathApi viDaMbanA yaha hai ki una mUlataH samAnatAvAdI evaM jAtivAda virodhI sampradAyoMmeM bhI U~ca-nocakA vargabhedaparaka jAtivAda kisI na kisI prakAra yA rUpameM ghara kara hI gayA / antara itanA hI hai ki unameM usakI jakar3a aura pakar3a itanI sakhta nahIM hai jitanI ki hindU dharma meM haiM / AjakA pragatizIla prabuddha vizvamAnasa aise bhedabhAvoMkI mAnavake kalyANa evaM unnayanameM bAdhaka samajhatA hai aura unakA virodha karatA hai| aisI sthitimeM yaha anveSaNa evaM gaveSaNA karanA ki nirgrantha zramaNa tIthaMkaroM dvArA puraskRta jainadharmakA isa viSayameM kyA dRSTikoNa hai, atyAvazyaka ho jAtA hai| sAtha hI yaha dekhanA bhI Avazyaka hai ki kyA sAmAjika saMgaThanake hitameM bhI ukta bhedAdikI koI upayogitA hai, aura haiM to kisa rUpameM tathA kisa sImA taka / isa prasaMgameM bhrAntike do mukhya kAraNa pratIta hote haiM-eka to yaha ki varNa-jAti-kula-gotrameMse pratyeka zabdake kaI-kaI artha haiM-jinAgamameM karma-siddhAntAnusAra unameMse pratyekakA jo artha hai vaha loka vyavahArameM pracalita arthase bhinna evaM vilakSaNa haiN| donoMko abhinna mAna lenese bhrAnta dhAraNAe~ bana jAtI haiN| dUsare, jo laukika, sAmAjika yA vyavahAra dharma haiM, vaha paristhitijanya haiM, dezakAlAnusAra parivartanIya yA saMzodhanIya haiM, isa sthUla tathyako bhUlakara use jinadharma-Atmadharma-nizcayadharma yA mokSamArgase, jo ki zAzvata evaM aparivartanIya haiM, abhinna samajha liyA jAtA hai| pakSavyAmoha evaM kadAgrahase mukta hokara bhrAntike janaka ina donoM kAraNoMkojinadharmakI prakRti, usake siddhAnta, tattvajJAna evaM maulika paramparAke pratipAdaka prAcIna prAmANika sAhityake AlokameM bhalIbhA~ti samajhakara prakRta viSayake sambandhameM nirNaya karane cAhie / isakA yaha artha bhI nahIM hai ki laukika, sAmAjika yA vyavahAra dharmako sarvathA nakAra diyA jAya-na vaisA sambhava hai aura na hitakara hii| parantu usameM yugAnusArI tathA kSetrAnusArI Avazyaka parivartana, saMzodhanAdi karane meM bhI saMkoca nahIM karanA cAhie / vyAvahArika, sAmAjika yA laukika dharmako vyavasthAeM, saMsthAe~ yA prathAe~ raheMgI hI, unakA rahanA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 643 apekSita bhI hai, kintu ve aisI haiM jo samyaktvako dUSita karane vAlI na hoM, usakI poSaka hoM--mokSamArgameM bAdhaka na hoM, usakI sAdhaka hoN| 1857 I0 ke svAtantrya samarake uparAnta jaba isa mahAdeza para aMgrejI zAsana suvyavasthita ho gayA to prAyaH samagra dezameM navajAgRti evaM abhyutthAnakI eka abhUtapUrva lahara zanai zanaiH vyApta hone lamI, jisase jaina samAja bhI aprabhAvita na raha sakA / phalasvarUpa lagabhaga 1875 se 1925 I0 ke pacAsa varSoM meM zikSA evaM dharmapracArake sAtha-sAtha samAja sudhArake bhI aneka Andolana aura abhiyAna cle| dharmazAstroMkA mudraNa-prakAzana, zikSAlayoMkI sthApanA, strIjAtikA uddhAra, kurItiyoMke nivAraNake upakrama, kaI akhila bhAratIya sudhAravAdI saMgaThanoMkA udaya tathA dhArmika-sAmAjika patra-patrikAoMkA prakAzana Adi unhIMke pariNAma the / jAtiprathAkI kurItiyoM evaM hAniyoM para kevala tathAkathita bAbUpArTI (Adhunika agrejI zikSA prApta sudhAraka varga) ne hI nahIM, tathAkathita paMDitadalake bhI guru gopAladAsa baraiyA jaise mahArathiyoMne AvAja utthaaii| bA. sUrajabhAna vakIla, paMDita nAthUrAma premI, bra0 zItalaprasAda, AcArya jugalakizora mukhtAra prabhRti aneka zAstrajJa sudhArakoMne usa abhiyAnameM prabhUta yoga diyaa| aneka pustakeM va lekhAdi bhI likhe gae / mukhtAra sA0 kI pustakeM jinapUjAdhikAra mImAMsA, zikSAprada zAstrIya udAharaNa, jainadharma sarvodaya tIrtha haiM, granthaparIkSAe~ Adi paNDita darabArI lAla satyabhakta kI vijAtIya vivAha mImAMsA, bA0 jayabhagavAnakI vIrazAsanakI udAratA, paNDita parameSThIdAsakI jainadharmakI udAratA, jaisI pastakeM tathA vibhinna lekhakoMke saikaDoM lekha prakAzita hae aura sudhAra jo bhI mile bhASaNoMmeM samAjako jhakajhorA / samAjameM vicAra parivartana bhI hone lagA / svatantratA prAptike uparAnta Adhunika yugakI naI paristhitiyoMse usameM aura adhika vega aayaa| aisI sthitimeM, jaisA ki sva0 sAhU zAntiprasAdajI ne anubhava kiyA thA, vivakSita viSayoM para jainazAstrIya dRSTise sAMgopAMga mImAMsAkI AvazyakatA thI, jisakI pUrti zrI paNDita phUlacandra jI siddhAntazAstrIkI isa pustaka 'varNa, jAti aura dharma mImAMsA' se bar3e aMzoMmeM huI hai| pustaka talasparzI aura maulika hai, aura vivecita viSayoM ke sambandhameM samAjako dizAdarzana deneko pUrI kSamatA rakhatI haiM / sabase bar3I bAta yaha hai ki vaha svatantra vicAraNAko preraNA aura protsAhana detI hai / pAThaka paga-paga para punaH punaH socane aura apanI pUrva baddha dhAraNAoMmeM saMzodhana karaneke lie vivaza hotA hai / isa pustakake praNayanake lie paMDitajI sAdhuvAdake pAtra to haiM hii| jayapura (khAniyA) tattvacarcA : eka samIkSA zrI prakAza hitaiSI zAstrI, dillI AtmAkA kalyANa yA utkarSa mokSamArga para calanese prArambha hotA hai / usa mokSamArgako prazasta karane ke lie jinendrakI vANI pathakI prajjvalita pradIpa hai| yaha jinavANI cAra anayogoMmeM vibhakta haiN| ye cAra anuyoga AnmotthAnake lie atyanta upayogI vItarAga mArgako puSTa karate hai / yadyapi unakI kathana-paddhati eka dUsarese bhinna mAlUma par3atI hai| unameM naya dRSTise to antara dikhatA hai, kintu lakSya aura bhAva sabakA ekamAtra