Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvallabhAcAryajI mahAprabhujIkA jIvana vRtta __ adhyA0 kezavarAma kA0 zAstrI, 'vidyAvAcaspati' dezakI dhArmika-sAmAjika paristhiti zrI zaMkarAcAryajIke samayameM bauddhasaMpradAyake anuyAyI loga prAyaH karake sanAtana vaidika paraMparAke antargata A cuke the| bauddha saMpradAyakA varcasa karISa naSTa ho cukA thaa| jaina saMpradAya bhI gujarAta mAravAr3a evaM dakSiNake bhUbhAgoMmeM sImita thaa| zrI zaMkarAcAryajIke prasthApita kiye hue jJAnamArgakA aura pAJcarAtra bhAgavata saMpradAyake bhaktimArgake prAcIna pravAhakA anusaraNa kAphI svarUpameM hotA calA thaa| zAkta saMpradAya bhI anyAnya zaktipIThoMmeM cAlU rahA thaa| bhAgavata saMpradAyakI zAkhAoMkA vikAsa dakSiNameM ThIka-ThIka hotA rahA thA, uttarapUrva-pazcimameM bhI usakI praNAlI avirata cAlU thii| sUryake devAlayoMkA bhI sarjana hotA hI rahA thaa| IsAkI gyArahavIM zatIkI dUsarI pacIsIke ArambhameM hI jaba ki mahamUda gajanavI saurASTrameM somanAtha taka pahu~cA tabase muslima videziyoMkI bhAratavarSapara zAsana karanekI bhUkha pradIpta hone lgii| isa pUrva sindhameM araboMne apanI sattA jamAnekA kucha prayatna AThavIM zatIse hI zurU kara diyA thA, evaM vahA~ kucha saphalatA bhI milI thI, kintu vaha vahA~ hI sImita thii| gajanavIke aphagAna paThAnoMke AkramaNoMkI paraMparA calI, aura hama dekhate haiM ki gorIvaMzake sultAnoMne dilhIpatti pRthvIrAja cauhANako parAsta karake bhAratavarSa meM sAmrAjyakI sthApanA karanekA terahavIM zatImeM Arambha kiyaa| aba AistAM-AistAM muslima sattvakA prAbalya bar3hatA rahA, vaha na kevala sattAprAptimeM sImita rahA, balAtkArase dharmaparivartanameM bhI Age bar3hA / ApasaApasake vidveSameM rAjapUta sattAeM bhI uttarottara nirbala banatI jA rahI aura aneka sthAnoM meM devAlayoMke sthAnoMmeM masjideM banatI jA rhii| bhAratIya-prajAkI videzIya parAdhInatA rUDhamUla hone lgii| usa samaya, khAsa karake dakSiNake dezoMmeM viSNusvAmI, zrIrAmAnujAcAryajI, zrInimbArka evaM zrImadhvAcAryajIne apanI-apanI praNAliyoMkA vikAsa karake logoMke dharmakA evaM samAjakA rakSaNa karanekA prayatna kiyaa| vidyApati, kabIra, narasiMha mehatA jaise santa aura bhaktoMne apane-apane pradezameM logoMke AtmavizvAsako dRr3ha karanekA prabala prayatna kiyaa| unase pUrva hI vidarbhameM mahAnubhAva saMpradAyake bhaktoMne kRSNabhaktikA pravAha acchI tarahase bar3hAyA thA aura mahArASTrameM jJAnIbhakta jJAnezvara-jJAnadeva aura nAmadevane zrIviThobA zrIkRSNakI bhaktiko acchA banA diyA thaa| rAjakIya dRSTimeM bicArI banatI jAtI prajAko isase apanI bhAratIya saMskRti, sabhyatA, dharmapraNAlI AdikA rakSaNa karanekA bala milA-hama jaba IsAko pandarahavIM zatI meM Ate haiM taba I0 saM0 1412 meM dilhIke takhta para saiyada vaMzakA varcas aura I0 saM0 1450 meM lodIvaMzakA varcas dekhate haiN| dakSiNameM I0 saM0 1347 meM hasana gaMgU brAhmaNo nAmaka suSene gulabargameM muslima rAjyako sthApanA kara dI thI, kintu bukka aura harihara nAmaka do karNATakI rAjapta bhAiyoMne vijayanagarakI naI vasAhata karake eka prabala hindU rAjyakI vahAM jar3a DAla dI, isa kAraNa dakSiNameM muslima varcas kAmayAba itanA nahIM huA, jitanA uttarameM huaa| mAlavemeM I0 saM0 1401 meM muslima svatantra rAjya atitvameM AyA, to ayodhyAke nikaTa gaGgAke taTa pradezameM jaunapura meM bhI aisA muslima eka svatantra rAjya astitvameM A gyaa| gujarAtameM I0 saM0 1300 karIba dilhIkI sattA A cukI thI aura I0 saM0 1359 se vahA~ 276 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima svatantra saltanatakI jar3a majabUta ho gaI thI / zrIvallabhAcAryajIke zabdoM meM kahA jAya to ' mlecchAkrAnteSu dezeSu pApaikanilayeSu' - aisI paristhitimeM logoMkI kyA paristhiti hogI usakA patA calatA 1 asvatantra hotI jAtI prajAko AtmavizvAsa denevAlA koI bhI prayatna ho to vaha usa samaya kevala bhaktikA hI thA / zrIvallabhAcAryajI evaM unake uttara samakAlIna zrIgaurAMga caitanya mahAprabhune uttara aura pUrva meM bhaktimArgakA prabala prasAra solahavIM zatI meM kiyA aura bhAratIya prajAmeM AtmavizvAsase jInekA bala diyA / zrIvallabhAcAryajIkA prAdurbhAva IsA kI prathama zatIse bhAratavarSa ke pradezoMmeM Andhra sAmrAjyakI jahojalAlI thI aura vahAM bhAratIya saMskRti evaM sabhyatAkA viziSTa pravAha bar3hatA hI rahA thA aura usakA asara nIceke anya dravir3a pradezoMmeM bhI acchI tarahase cAlU thA / vidvattAke viSaya meM samagra dravir3a pradezoMkI karIba agrimatA hI rahI thI / bhAratavarSane jo aneka mahAn AcAryoMkA pradAna kiyA, prAyaH ve sabhI dravir3a bhUbhAgake hI the / mahAn zrIzaMkarAcArya, zrIviSNusvAmI, zrInimbArka, zrImadhva, aura vedabhASyakAra sAyaNAcArya, sarvadarzanasaMgrahakAra mAdhavAcArya evaM zrIvidyAraNya svAmI Adi vahA~ ke hI ratna the / dravir3adezAntargata Andhrapradezake kAMkara tahasIla meM kAMkara pAMDU gA~va bhI paramparAse zrIviSNusvAmI ke saMpradAyakA sthAna thA aura vahA~ zrIvallabhAcAryajI ke pUrvajoMkA nivAsa thA / isa saMpradAyake ArAmbhakAla meM iSTa zrInRsiMha the, pIchese zrIgopAla kRSNako bhaktikI pracuratA hotI calI thI / zrIvallabhAcAryajIke pUrvajoM meM yajJayAgAdika vaidika dharmake AdaravAlI bhaktikA prAcurya thA / inake pUrvajoMmeM zrIyajJanArAyaNa bhaTTase kucha mAhitI milatI hai / ve Andhra tailaMga brAhmaNa the / unakA veda kRSNa yajurveda (taittirIya saMhitA), zAkhA AkhyA khambhapaTTIvArU thI / karate rahate the / yajJanArAyaNa vallabha bhaTTane 5, aura inake taittirIya, gotra bharadvAja, sUtra Apastamba, devI reNukA, kula vellanADu, aura unake gharameM vaidika paripATIkA agnihotra cAlU thA / somayAga jaise yajJa bhI bhaTTajIne 32, inake putra gaGgAdhara bhaTTane 27, inake gaNapati bhaTTane 30, inake putra lakSmaNa bhaTTane 5, isa prakAra pA~ca pUrvajoMne milakara 100 somayAga kiye the, jisakA hI phala devAMza zrIvallabhAcAryajI mAne gaye haiM, lakSmaNa bhaTTajIke hRdayameM kisa prakArakI zraddhA hogI vaha to kaise kahA jAya, kintu antima yajJa pUrNa karake prayAgameM triveNIsnAna karanekI aura prayAga evaM kAzI meM brahmabhojana karAnekI unakI mahecchA thI / lakSmaNa bhaTTajIkA lagna usa samayake suprasiddha vijayanagara sAmrAjya ke purohitakI bahina ellammAgArUke sAtha huA thA / yajJapUrNAhuti ke bAda prayAga - kAzIkA dharmakArya pUrNa karane ke bAda anukUlatA ho to kAzI meM hI zeSa jIvana bitAnekI bhAvanA thI / usa samaya svajAtIya aneka tailaGga brAhmaNoMkA nivAsa kAzImeM thA bhI, aneka saMpradAyoMke anuyAyiyoMkI bhI vahA~ acchI tAdAta thI, viSNusvAmI - saMpradAya ke anuyAyI bhI vahA~ the, isa kAraNase bhI kAzI nivAsa karanemeM bala milA thA / I0 saM0 1470 ke varSa meM lakSmaNa bhaTTI apane vatana kAMkarapAr3hameM apane bar3e lar3akeko apane kulake zrIrAmacaMdrajIke mandirakI sevAkA kArya sauMpakara kAzI bAjU kuTumba cala par3e, anya riztedAra loga kAMkarapAr3hameM the, isa kAraNa lar3akeko ekAkIpana lage aisA nahIM thA / gharase nikalakara (vi0 saM0 1527 ) ke dvitIya ASAr3ha kI amAvAsyA evaM guruvAra ke dina bhaTTajI prayAga meM A pahu~ce aura sUryagrahaNake yoga para triveNIsnAna karanekA lAbha uThAyA; karajakI paravAha kiye binA brahmabhojana bhI acchI tarahase karavAyA, kAzImeM Aneke bAda vahA~ bhI brahmabhojana karavAyA aura vahA~ hI Thahara gaye, kAzI meM dakSiNake eka vidvAn mAghavendra yatikara the / unake Aye / mAdhavendrayati suprasiddha zrIgorAMga caitanya mahAprabhu ke bar3e bhAI nityAnandajI ke saMparka meM lakSmaNa bhaTTajI gurubhAI the / kAzI meM vividha: 277
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatijIkI pAThazAlA thI aura kahA jAtA hai ki lakSmaNa bhaTTajIne vahAM jyotiSa zAstrakA abhyAsa kiyA thaa| kAzImeM sveSTa anukUla vAtAvaraNameM lakSmaNabhaTTajI yAgAdikake uttara kAryoMse nivRtta hokara Anandase svAdhyAya aura zrIgopAlakRSNako viSNusvAmI saMpradAyakI praNAlIse bhakti karane meM apane dina vyatIta kara rahe the, itane meM acAnaka eka Apatti aaii| kAzI jaunapurake muslima rAjyakI sattAmeM thaa| dillIke bahalola lodI (I0 saM0 1450-89) aura jaunapurake sultAna husenake bIca saMgharSa cAlU thaa| bezaka, ArambhameM usakA asara pUrva meM kAzI taka nahIM pahuMcA thA, aura kAzIvAsI loga nizcinta rahate the| AhistA AhistA jaunapurakA pradeza dabAte-dabAte dilhIke sainya pUrva meM Age bar3hate jAte the| aisA eka hallA kAzIke prAntapradezameM honekA bhaya khar3A huA aura kAzIke logoMmeM nAsa bhAga zurU ho gii| ellamAgArUjI sagarbhA thI aura kAzI chor3anA anivArya bana gayA thaa| lakSmaNa bhaTTa apane dUsare riztedAroMke sAtha, nikala par3e, pravAsa lambA thaa| kitane dinoMke bAda ve apane vatanake sImAprAnta A phuNce| jaba mahAnadIke tIra prAntake campAraNya nAmaka araNyameM Aye taba I0 saM0 1472 (vi0 saM0 1529)ke vraja vaizAkha vadi 11 evaM zanivArake dina pravAsake asAmAnya kaSTake kAraNa zrI ellamAgArUjIko sAtaveM mAsameM kucha apakvase bAlakakA eka zamIvRkSake nIce prAdurbhAva ho gayA, sAthake prAyaH sabhI loga kAMkarapAMDhU pahu~ca gaye the| lakSmaNabhaTTajI aura ellammAgArUjI apanI do bacciyoM ke sAtha the| rAtrikA Arambha ho gayA thA aura 6 ghar3I aura 44 pala para yaha prasUtikA prasaMga bana gyaa| sAtaveM mAsameM jAta bAlakako mRtavat samajhakara vastrameM lapeTa liyA aura zamIvRkSake koTarameM rakhakara, anya prANiyoMse bacAneke lie vRkSake cAroM ora agnikA vartula kara diyaa| rAtri vahA~ hI pUrNa kI; mAtAjIke usa samaya kucha svasthatA prApta huI taba bola utthiiN| merA baccA kahA~ hai ? baccA zamIvRkSake koTarameM batAyA gayA / rAtribharake jalate agnike kAraNa bacceke dehameM zakti A gaI thii| vaha rone lagA, mAtAne agniko haTAkara bacceko godameM to liyaa| mAna liyA gayA ki bhautika agnine hI apane Adhidaivika svarUpako dhAraNa karake jagat ke samakSa darzana diyaa| usa samaya vahAM jo koI bhI harijana the una saboMko Ananda ho gayA / svasthatAke bAda AhistA-AhistA zeSa loga naz2adIkake caur3A gAMvameM A pahu~ce-vahA~kA raIsa lakSmaNa bhaTTajIkA paricita thA; unako vahAM acchA Azraya mila gyaa| chaTTI ke dina kAzIse mAdhavendra yati aura mukundadAsa nAmaka eka virakta vaiSNava usa caur3AmeM hI A pahu~ce, bhaTTajIke bahA~ putrakA janma sunakara una donoMko bar3I prasannatA haI / karIba Der3ha mAsakA samaya caur3AmeM hI nikalA, jAtakarmAdi sabhI saMskAra karaneke bAda bhaTTajI aba kAMkarapAda apane ghara para A gye| kAzIse azAntike samAcAra Ate rahate the| I0 saM0 1876ke zItakAlameM dilhIke sainyoMne husenakA parAjaya pUrA kara liyA aura bahalola lodI evaM hasenake bIca tIna sAloMkA taha haa| aba kAzImeM zAnti huI aura vaha samAcAra kAMkarapADhUmeM Aneke bAda Aye hue logoMne kAzI vApasa lauTanekA udyama kiyaa| ina tIna varSoM ke bIca bhaTTajIke vahAM eka ora putrakA janma huA thaa| bhaTTajIkA prathama putra rAmakRSNa kAMkarapALUmeM hI thA, dUsarA agnirakSita patrakA nAma 'vallabha' rakhA gayA thA aura tIsarekA nAma rAmacandra diyA thA / pitAjIkI bhAvanA thI ki vallabhako yathA samaya vidyAbhyAsake lie kAzImeM hI vyavasthA karanI caahie| mAdhavendra yatijI kI pAThazAlA kAzImeM hI thI, ataH suvidhA thI hii| lakSmaNabhaTTajI apane choTe kuTumbake sAtha kAzI jA pahu~ce / aba jaba zrIvallabhako pAMcaveM varSakA Arambha gayA taba (vi0 saM0 1533 I0 saM0 1476) ASAr3ha sudi 2 aura ravivArake rathayAtrAke dina pitAjIne khudane hI zrIvallabhako akSarArambha karavAyA aura pAMcaveM varSake anta bhAgameM (vi0 saM0 1534 I0 saM01477) caita sudi 9 aura ravivArako yajJopavIta 278 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskAra bar3I dhAmadhUmase kiyA gyaa| isake bAda turanta hI apane snehI yatirAja mAdhavendrayati kI pAThazAlAmeM zrIvallabhake vidyAbhyAsakA prabandha kara liyA gyaa| karIba Der3ha varSa adhyayana haA itane meM mAdhavendra yatikA brajameM jAnekA haA aura inake ziSya mAdhavAnandajIke hAthameM adhyApanakArya cAlU rhaa| jaba sAtavAM janmadina AyA usa samaya saMbhavataH pitAjI dvArA viSNusvAmI-saMpradAyakI dIkSA bAla zrIvallabha kI hii| pIchese yaha bAta vismRta ho gaI aura usa dinako hI saMpradAyameM janmamAGgalyadina mAnA gayA / saMpradAyameM yaha dina vi0 saM0 1535 (I0 saM0 1478)ke vraja vaizAkha vadI 10mI uparAnta 11 aura ravivArakA mAnA hai, aura 'ekAdasI dUsaro yAma'--jo spaSTa rUpameM janmakA nahIM, dIkSAmAMgalyakA hI samaya hai| saguNadAsajIke nimna padameM yaha bAta hI dIkha par3atI hai-- "kAMkaravAre tailaMga-tilaka-dvija vaMdoM zrImadalakSmaNanaMda / zrIbrajarAjaziromani suMdara bhUtala pragaTe ballabhacaMda / / avagAhata zrIviSNusvAmi pada navadhAbhaktiratna-rasakaMda / darzana hI te prasanna hota mana pragaTe pUrana paramAnaMda / / kIrati viruda kahAM loM baranoM gAvata lIlA zruti surachaMda / saguNadAsa-prabhu SaTguNasaMpana kalijana-uddharana AnaMdakaMda // dakSiNake dezoMmeM Aja paryanta yaha rivAja cAlU hai ki bAlakako viziSTa dIkSA dI jAtI hai taba usa dinakI muhUrtakuNDalI banavAkara usa dinako janmadina jitanA gaurava diyA jAtA hai| barobara isa prasaMga para guruke zodhameM nikale hue eka kSatriya bhaktakA Agamana huaa| zaraNArthI yaha kSatriya kRSNadAsa meghana zrIvallabhAcAryajIke samagra jIvanakAlameM ahorAtra paricaryA meM lagAtAra cAlU rahA thaa| vijayanagarameM vAsa kAzImeM zrImAdhavAnandajIke pAsa zrIvallabhakA adhyayana vyavasthita cAlU thaa| 16 varSameM sAmAnya zAstroMkA adhyayana ho gayA aura aba viziSTa zAstroMke adhyayanakI suvidhA dakSiNameM sulabha honeke kAraNa mausAlameM jAnekI zrIvallabhakI icchA jAnakara pitAjI sahakuTumba vijayanagarakI ora nikala pdd'e| bIcameM yAtrAke sthAnoMmeM phirate-phirate bhaTTajI vijayanagara A pahuMce aura rAjyake dAnAdhyakSa apane mAmAjIke dvArA kI huI suvidhAke kAraNa zrIvallabhakA zAstroM evaM darzanoMkA adhyayana sucArurUpase Age bar3hatA jA rahA / yahA~ anyAnya Astika-nAstika darzanoMke adhyayanake sAtha-sAtha pUrvamImAMsAkA adhyayana viziSTa rUpase huaa| vijayanagarameM acchI tarahase susthira honeke bAda pitAjIkI icchA dakSiNake tIrtha sthAnoMke darzana kI huI / isa kAraNa kAMkarapADhUse bar3e putra rAmakRSNako bulavA liyA aura tInoM putroMko lekara mAtA-pitA yAtrAke lie nikle| donoM putriyoMke lagna hone ke kAraNa usa viSayameM nizcintatA thii| yAtrA karate-karate jaba yaha kuTumba zrIlakSmaNa bAlAjIke pavitra dhAmameM gayA (vi0 saM0 1544-I0 saM0 1487) taba zrI'ko zRMgAra karAte-karAte lakSmaNabhaTTajIkA dehAnta ho gyaa| usa samaya zrIvallabhakA vaya 16 varSoMkA aura choTe rAmacandrakA vaya 14 varSoMkA thaa| vahA~ hI pitAjIkI antyeSTi karake yaha kuTumba vijayanagara vApasa lauTa AyA, rAmakRSNa kAMkarapAr3ha gayA / unakA dila zurUse hI virakta honeke kAraNa paramparAke zrIrAmacandrajIkI sevA apane dUsare kuTumbIjanoMko sauMpakara unhoMne madhvasaMpradAyakI dIkSA lI aura 'kezavapurI' nAma dhAraNa karake gharase nikala gye| vividha : 279
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama laghuyAtrA zrIvallabha evaM rAmacandra vijayanagarameM Akara mausAlameM sthira he| yahA~ pitAjIke vArSika zrAddhako pUrNakara pitAjIkI yAtrAkI apUrNa icchA pUrNa karane ke lie aura mAtAjIko bhI yathApuNyakA lAbha deneke lie alpa samayake lie saM0 1545 (I0 sa0 1488)meM pravAsameM Age bddh'e| prathama kAMkarapAr3ha Aye aura mAtAjI kI zokamukti krvaaii| vahA~se aba Apa, zrImAtAjI aura sevaka kRSNadAsa meghana tIna Age bar3hakara zrIpuruSottama zeSa zrIjagadIzameM phuNce| usa samaya orissAmeM gajapati puruSottama nAmaka parama dhArmika rAjA thaa| zrIjagannAthapurImeM usake darabArameM vAda-vivAda calatA thA ki-(1) mukhya zAstra kyA, (2) mukhyadeva kauna, (3) mukhya mantra kyA, aura (4) mukhya karma kyA ? zrIjagadIza mandirake vizAla prAMgaNameM vAdavivAda ho rahA thA usI samaya akasmAt zrIvallabha zrIjagadIzake darzanake lie A phuNce| yaha bAla brahmacArI zrI ke darzanake bAda kutUhalavazAt usa vAdasabhAmeM baiThe / prazna sarala the, kintu ve gambhIra / zrIvallabhako Azcarya haA ki yahA~ zrIjagadIzake mandirameM hI baiThakara isa prakArakI bAliza carcA hotI hai| ina praznoMkA uttara mAtra caturAIko apekSA tIrthagorakRSNajIko pUchane lage ki maiM isa carcA meM bhAga le saka? gorane rAjAjIse nivedana kiyaa| anujJA milanepara zrIvallabha khaDe hae aura sAzcarya nivedana kiyA ki yA Astika loga ikaTThe hue haiN| hamArI saboMkI apane zAstroMmeM zraddhA hai / veda-upaniSad, gItAjI aura brahmasUtroMmeM hamArI pUrI zraddhA hai| ina tIna prasthAnoMmeM hamArI gItAjIkI ora parama zraddhA hai| kyA gItAjI pandrahaveM adhyAyake anta bhAgameM jo kahatI hai, kyA hameM vaha bAdhya nahIM hai ? isa bAtako hama pramANake rUpameM yadi svIkAra karate haiM to apane Apase Uparake cAra praznoMkA uttara mila jAtA hai; jaisA ki eka zAstraM devakIputragItaM, eko devo devakIputra eva / mantro'pyekastasya nAmAni yAni, karmApyekaM tasya devasya sevA // (1) bhagavavAn devakInandana zrIkRSNa dvArA gAI huI gItA ekamAtra zAstra, (2) ve devakInandana zrIkRSNa ekamAtra deva, (3) unake jitane nAma ve ekamAtra mantra, aura (4) unakI sevA vaha ekamAtra karma / isa nirNayAtmaka kathanase sabhI logoMke manakA uttamottama samAdhAna karake zrIvallabha turanta vahA~se nikala gaye, mAnava samUhameM sammilita ho gye| isa bAlasarasvatIko yaza yA vijaya yA pratiSThAkA koI khayAla nahIM thA. na mAnakI koI bhAvanA bhI aba taka khaDI nahIM huI thii| ve dUsare dina yAtrA meM isa pravAsameM hI vardhAmeM unako eka dUsare mahattvake ziSya-sevaka A milA, jo dAmodaradAsa harasAnIke nAmase prasiddha hai| [isa aitihAsika prasaMgakA nirdeza jagannAthapurIke inake gora gucchikAra kRSNane vi0 saM0 1595 (I0 sa0 1538)meM zrIvallabhAcAryajIke bar3e putra zrIgopInAthajI zrIjagadIza darzanake lie gaye the taba unako kahA thA, aura gorake copar3emeM isa bAtake likhe hue nirdeza para zrIgopInAthajIke hastAkSara bhI prApta hae haiN| zrIvallabha isa laghuyAtrAmeM Age bar3hate hue dUsare varSa meM ujjaina A pahaMce aura apane tIrthagora narottamake copar3emeM saM0 1546 caitra sudi 1ke dina kannar3a lipimeM hastAkSara diye| ve Aja bhI sulabha hai-'zrIviSNusvAmimaryAdAnugAminA vallabhena avantikAyAM narottamazarmA paurohityena sammAnanIyaH saM0 1546 caitra zuddha pratipadi / ' isa samaya zrIvallabhakA vaya 17 kA thaa| isa laghuyAtrAko samApta kara alpa samayameM vijayanagara vApasa A pahaMce aura adhyayana kAryako phirase zurU kara diyaa| 280 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthalekhanArambha vijayanagarake kucha lambe nivAsameM choTI moTI vAda sabhAoM meM bhAga leneke prasaMga Aye the isa kAraNa svasiddhAnta pratipAdanakI zakti aura pratipakSiyoMke samakSa apanI bAta sucArurUpase rakhanekI yuktimattA siddha ho gaI thii| pUrvamImAMsAkA baliSTha abhyAsa huA hI thA, isase svatantra vicAra karanekI bhI zakti siddha ho cukI thii| apane vijayanagarake nivAsa daramyAna zrIvallabhane apane pravAsameM bhI rakhanekI suvidhA ho isa kAraNa rUparekhAtmaka 'tattvArthadIpanibandha' nAmaka bar3e prakaraNa granthakI racanA bhI kI thii| isa granthase zrIvallabhane vicAra vimarzakI eka nayI hI dizA khola dI, Aja taka AcAryoMne upaniSad, gItA, evaM brahmasUtroMko tIna prasthAnoMke rUpameM svIkAra kiyA thA, zrIvallabhane vyAsakI samAdhi bhASAzrImadbhAgavatako caturtha prasthAnakA mAna diyA, isa pUrva madhvasaMpradAyameM bhAgavatakA aura Adara thA, kintu prasthAna ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA gayA thA, isake Age yaha bhI bAta zrIvallabhane kI thI ki ina cAroM prasthAnoMko anukUla rakhakara kisIne Aja bhI koI vidhAna kiyA ho to bhI vaha pramANa hai| prAcInatama ho, kintu cAroM prasthAnoMke khilApha ho to vaha sarvathA apramANa-amAnya hai| 'tattvArthadIpanibandha'kA adhyayana karanese eka bAta anyanta spaSTa hai ki zrIvallabhake dilameM usa samaya koI nayA mata prasthApita karanekA khayAla nahIM thA, kaliyugameM mAtra kRSNasevA ho uddhAra karane vAlI hai yaha bAta unhoMne spaSTa rUpameM kahI thI, isa nibandhake prathama 'zAstrArthaprakaraNa' meM vedAnta siddhAnta-'avikRta pariNAma vAda' kiMvA 'akhaNDa brahmavAda'kA svarUpa spaSTa kiyA thA, jisake pIche zrI viSNusvAmIkI paramparA honA saMbhava hai| unako pitAjIkI orase usa paraMparAke bhAgavata mArgake jo saMskAra mile the unakI praticchAyA isa nibandha granthameM milI thI, zrImadbhAgavatake arthoM kA bhI unhoMne vicAra kiyA thaa| vaha isa nibandhake tIsare 'bhAgavatArtha prakaraNa meM milatA hai, isa nibandhake prathama zAstrArtha prakaraNakI puSpikA isa bAtakA hI samarthana karatI hai, jaisA ki 'zrI kRSNa vedavyAsa viSNusvAmI matAnurvAta zrIvallabhadIkSita viracite tattvadIpe zAstrArtha prakaraNaM nAma prathamaM prakaraNam / ' saMbhaba hai isa nibandhakA tIsarA prakaraNa kitaneka samaya bAda hI likhA ho / prathama bhArata parikramA apanI 20 varSoMkI vayameM zrIvallabhane vijayAnagarameM kAphI adhyayana-parizIlana aura grantha lekhana zaktikI prApti kara lI thii| aba dezATana evaM yAtrA karake apane jJAnako majabUta karanekI bhAvanA huI, isa samaya takameM vardhAke dAmodara dAsa harasAnI karake bhAvuka bhakta sevaka bhI sevAmeM A pahu~ce the| zrI vallabha kRSNadAsa meghana aura dAmodaradAsa harasAnI ye tIna aba bhAratavarSake tIrthoM kI parikramA karane ke lie nikala pdd'e| aba vijayanagarase nikalakara yAtrA karate karate ve paMDharapara aaye| zrIvallabhane bhImarathI nadIke taTapara prathama hI zrImadbhAgavatakA pArAyaNa kiyaa| saMbhava hai ki zrImadbhAgavatakI unakI prathama sUkSma TIkAkA Arambha bhI yahA~se huA ho| isa TIkAmeM zrIbhAgavatake prakaTa zabdArtha batAnekA prayatna thaa| isa pravAsameM hI 1. jaiminike parvamImAMsA dharma sUtroMke bhASyakA aura bAdarAyaNake uttaramImAMsA brahmasatroMke bhASyakA rbha Arambha kiyA ho| isase pUrva 'tattvArtha dIpa nibandha'ke dUsare sarva nirNaya' prakaraNa meM pUrvamImAMsAke mUlatattva dekara vahA~ hI bhAgavata mArgakI upayogitA batAnekA prAraMbhika prayatna kiyA hI thaa| aba bhASya dvArA usa prayatnoMko sanAtha karanekA manobhAva asaMbhavita nahIM hai / zuddhAdvaita vedAnta-unake zabdameM to 'brahmavAda', usakI vaisI hI sthiti thii| zrI viSNu svAmIkA vividha : 281
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahI mata thaa| kintu unakA koI grantha bacA nahIM thA, ataH usa siddhAntakA savizeSa prakAza 'brahma sUtroM ke 'aNubhASya' meM batAnA samucita samajhA gayA / isa parikrakAse Apa saM0 1554 (I0 saM0 1467) vaizAkha sudi 3 ke dina zrIvallabha apane donoM sevakoMke sAtha vijayanagara A phuNce| saMbhava hai ki isa parikramAke samayameM zrIvallabhane zrImadbhAgavatakI sUkSma TIkA, pUrvamImAMsA bhASya evaM aNubhASya saMpanna karanekI saMbhAvanA hai| ina sabhI granthoMmeM aura bAlabodha, siddhAnta muktAvali, bhakti vadhinI jaise prakaraNa granthoM meM koI nayA mata saMpradAya prasthApita karanekA patA calatA nahIM hai| dvitIya bhArata parikramA : eka varSa ke lie vijayanagarameM Thaharakara saM0 1555 (I0 saM0 1499) caitra sudi 2 ravivArake dina mAtAjIkI AjJA lekara apane una donoM sevakoMke sAtha nikala par3e aura vahA~se yAtrA karate karate paMDharapura phirase A pahu~ce / vahA~kI yAtrA pUrNa karake gujarAta saurASTra ke aneka tIrthoM meM gaye aura bahutase sthAnoMmeM zrImadabhAgavata pArAyaNakA logoMko zrabaNa karAyA, vahA~se mAlavemeM Akara phira buMdelakhaNDameM vetravatIke tora prAntapara Aye hue or3achAke pradezameM A pahu~ce / usa samaya 'or3achA' prasiddhi meM AyA nahIM thA; rAjadhAnI gaDhakuMDAra nAmaka kilAmeM thii| usa samaya vahA~ malakhAna siMha nAmaka rAjapUta rAjA (I0 sa0 1469-1502) thA aura usake darabArameM zAMkaroM evaM vaiSNavoM ke bIca vAdacarcA cala rahI thii| ghaTasarasvatI nAmaka eka zAMkara vidvAn kevalAdvaita vAdakA prabalatAse samarthana kara rahA thaa| usake sAmane vaiSNavoMke lie TikanA asaMbhava bana gayA thaa| barobara usI maukepara zrIvallabha vahA~ A pahu~ce, unakI khyAti isa parva bhAratake vidvAnoM meM sthApita ho gaI thii| unakA Agamana sunate hI rAjA evaM zrIvallabhake sajAtIya rAjapaNDita vidyA deva aura anya vaiSNava vidvAnoMko Ananda huA / isa samaya zrIvallabhakA vaya 27-28kA thaa| donoM mImAMsA evaM bhagavacchAstroMpara acchA kAbU A gayA thaa| vijayanagarameM hI vAda zakti to vikasita ho cukI hI thI unhoMne zAstrArthameM bhAga liyA aura antameM zAMkara vidvAnoMko parAjita kiyaa| rAjAne prasanna hokara zrIvallabhakA kanakAbhiSeka kiyaa| yaha usa samayakA vidvAnoMke lie eka bar3A mAna thaa| isa mAnakI prApti karake zrIvallabha tIrtharAja prayAgameM triveNI snAnake lie phuNce| aura vaha kArya sampanna karake kAzI pahu~ce, jahAM vi0 saM0 1559 (I0 saM0 1502) vaizAkha vadI 2 ke dina maNikaNikA ghATapara snAna karake vahA~ ikaTThe hue vidvAnoMke sAtha vividha carcAkA lAbha uThAyA / bhAratavarSake vividha tIrthoM meM jo dUSita paristhitikA anubhava kiyA thA usakA citra Apane apane eka choTe grantha 'kRSNAzraya' meM vyakta kiyA hai| aise jaTila samayameM sukRtI logoMko mArgadarzana dekara satpathapara lAnekI unakI bhAvanA balavattara hotI jAtI thii| kAzImeM usa samaya caur3A gA~vake pUrvaparicita kRSNadAsa caupar3A nAmaka kSatriyake putra seTha puruSottamadAsa rahate the aura apane nivAsa daramyAna vahAM unhoMne ThIka-ThIka pratiSThA bhI prApta kara lI thii| maNikarNikA ghATapara unako zrIvallabhakA darzana evaM unakI bhaktipUrNa vidvattAkA paricaya honepara ziSya bananekI bhAvanA huii| pUrvaparicayake kAraNa zrIvallabhane unako bhAgavatI dIkSA dI aura unake gharapara jA Thahare, jahA~ Apane dinoM taka zrImadbhAgavatakA vyAkhyAna diyaa| sabase prathama, janmASTamIke utsavapara, unake gharapara nandamahotsava kiyA gyaa| puruSottamadAsa seThakI yogyatA dekhakara zrIvallabhane unako zaraNArthiyoMko zaraNadIkSA denekI AjJA dI thii| 'kRSNasevAmeM tatparatA, dambhAdidoSarahitatA, zrImadbhAgavatake tattvakA sabala jJAna jinameM ho vaha guru ho sake' aisA vidhAna 'tattvArtha dIpanibandha'ke dUsare 'sarvanirNaya prakaraNa' meM isa pUrva kiyA hI thA; usakA yahA~ puruSottamadAsa seThameM sabUta milatA hai| 282 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzIpurI vidyAkA bar3A dhAma thii| bAlyakAla yahA~ hI vyatIta kiyA thA, isa kAraNa koI aparicitatA nahIM thii| yahA~ cAturmAsake dinoMmeM aneka vidvAnoMke carcAvicAraNAkA maukA milA, aura isake phalasvarUpa 'patrAvalambana' nAmaka sumadhura vAdagranthakI zrIvallabhake pAsase prApti huii| pUrvamImAMsA evaM uttaramImAMsA-donoMke siddhAntoMkA samanvaya isa granthameM dIkha pdd'taa| duHkhakA viSaya hai ki granthakA madhyakA kitanAka bhAga naSTa ho gayA hai| kAzI vizvanAthapara kitanA zrIvallabhako Adara thA vaha bhI isa granthake antabhAgako dekhakara samajha meM AtA hai| jaisA ki sthApito brahmavAdo hi srvvedaantgocrH| kAzIpatistrilokezo mahAdevastu tuSyatu // 3 // kAzImeM usa samaya karIba sAta mAsoM jitanA samaya bhagavaccarcA evaM zAstracarcAmeM aura zaraNArthI jIvoMko bhAgavatI dIkSA dene meM evaM granthalekhanameM vyatIta karake Apa vi0 saM0 1559 (I0 sa01502)-vraja mArgazIrSa vadI 7 zanivArake dina zrIjagadIzake darzanake lie nikala pdd'e| jisa dina Apa jagannAthapurImeM pahu~ce vaha dina ekAdazIkA thaa| jaba darzanake lie mandirake prAMgaNameM pahu~ce usa samaya kisI paNDene Akara zrIjagadIzakA mahAprasAda Apake hastameM de diyaa| zrIvallabhane AdarapUrvaka le liyA aura vahA~ hI dvAdazIke sUryodaya taka prabhuke bhajana-kIrtanoMmeM mazagUla bana rahe aura sUryodaya hote hI snAna-saMdhyAkI jhaMjhaTa kiye binA hI premapUrvaka prasAdakA prAzana kiyaa| yoM ekAdazIke vratako aura prasAdake sammAnako avicalita rkhaa| mAtAjoMko yahA~ hI bulA liyA aura phira kAzIkI ora gye| zrIvallabhakA vaya tIsa varSoMkA ho gayA thaa| mAtAjIko eka bhArI vyathA thii| bar3A putra rAmakRSNa virakta hokara calA gayA thA, choTA putra (bhaviSyakA eka acchA kavi) rAmacandra mausAlameM vijayanagara dattaka gayA thaa| mAtAjIkI vyathA zrIvallabha lagna kare taba hI dUra ho sake aisA thA / zrIvallabhakA dila viraktatAmeM jIvana vyatIta karanekA thA, kintu mAtAjIke hI Agrahase kAzI meM hI apane sajAtIya gopAlopAsaka devana bhaTTakI putrI zrImahAlakSmIke sAtha lagna kiyaa| lagnake bAda patnIko usake pitAke vahA~ hI rakhA aura mAtAjIko yAtrA karAneke lie sAtha lekara nikala par3e aura alpa samayameM vijayanagarameM A pahu~ce / yahA~ mAmAjIke vahA~ Thaharakara, likhe hue granthoMkA saMskaraNa kara liyA / madhyasthatA aura kanakAbhiSeka usa samaya vijayanagarameM rAjakIya daMgA zAnta ho cukA thA aura senApati tuLuva narasiMhane sALuva vaMzake nirbala rAjA immaDi narasiMha (I0 sa0 1482-1505)ko eka choTe sthAnakA rAjya sauMpakara apanA rAjatva sthApita kara diyaa| senApati narasiMha svalpa samayameM hI mara gayA aura isake bAda usake bar3e putra vIranarasiMha (I0 sa0 1507-1509)ke hAthameM rAjyadhurA AI / usakA mukhya amAtya narAsa nAyaka thA aura rAjAkA choTA bhAI kRSNadeva rAyala senApati thaa| donoMne milakara vijayanagarake rAjyako acchI sthiratA dii| do hI varSa meM narasiMhakA dehAnta haA aura kRSNadevako rAjatva milaa| vaha rAjA baDa thaa| senApatiko haisiyatase bhI mandiroM evaM tIrthoke uddhArakA kArya bahata kiyA thaa| vaha prativarSa vidvAnoMko bulAkara bhinna-bhinna viSayoMpara zAstrArtha karavAtA thA aura vijetAko kanakAbhiSeka karavAkara mAna detA thaa| usa samaya vijayanagarameM madhva sampradAyake AcArya vyAsatIrtha (I0 sa0 1446-1539)kA bar3A mAna thA / kRSNadeva pitAke samayameM jaba senApati thA usI samaya I0 sa0 1505 meM dvaita aura advaita siddhAntoMkI eka bar3I carcAsabhA rakhI gaI thii| eka ora dvaitamatavAdI vyAsatIrtha aura dUsarI ora kevalAdvaitavAdI zAMkara vividha : 283
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDitagaNa thaa| zrI avyaNa dIkSitake race hue 'vyAsatAtparyanirNaya' nAmaka grantha parAjita AcAryako sarvA parAjita mAna lenA nahIM cAhie / yoM kahakara mAsa taka cale hue zAstrArthakA nirdeza kiyA hai| zAyada yahI prasaMgapara madhyasthake rUpameM pUrvamImAMsA usa samaya meM apane pUrvamImAMsA bhASyake kAraNa mAnya koTike aura taba kAzIse Akara tIna sAlase Thahare hue dArzanika vidvAn zrIvallabhako cunA gyaa| dvaita aura advaita siddhA mloMkI carcA ke antameM zrIvallabhane diyA huA nirNaya donoM pakSoMko bAdhya thaa| usa samaya madhyasthatA meM koI uttaramImAMsaka hotA to nirNayake viSaya meM ApattikA bhaya rhtaa| zrIvallabhakA pUrvamImAMsApara pUrA kAbU thAbhASya to likhA hI thA uttaramImAMsApara bhI 'aNubhASya' likhA thA vAdake anta meM 'icchAdvaita' nirNaya meM dekara donoM pakSoMkA samucita samAdhAna kiyA aura niyamAnusAra rAjA evaM sabhI vidvAnoMkI orase 'kanakAbhiSeka' ke pAtra bane / kanakAbhiSeka sampanna honepara virakta prakRtike zrIvallabhane usa nimitta mile hue dravya snAnajalavat ginakara vAdI prativAdiyoMke bIca bA~Ta diyaa| taba rAjAne unakA tuLApuruSa samArambha kiyA / rAjAne 16000 mudrA zrIvallabhake caraNameM rakhI, jinameMse 8000 ke AbhUSaNa banavAkara vijayanagarameM prasiddha zrI viTThalanAthajIko arpita kara diye 4000 apane pitAjI ke kaja meM de dI, aura 4000 apane gRhastha jIvanameM upayukta ho isa kAraNa rAjAke vahA~ jamA rakhI / isa prasaMgake bAda zrIvyAsatIrtha zrIvallabhako mile aura madhyasampradAyako svIkAra karane ko kahA, kintu zrIvallabha apane siddhAnta meM acala the / vijayanagara ke isa saMmAnamahotsava meM zrIvallabhako madhyasthI bananeke kAraNa sabase AcAryatva mila pAyA thA aura aba Apa zrIvallabhAcArya bana pAye the / vijayanagarake nivAsa daramyAna 'tattvArthadIpanibandha' kA tIsarA prakaraNa kI syopajJa TIkAkA bhI Arambha kiyA ho aisA pratIta hotA hai; kitaneka prakaraNa grantha, gAyatrI bhASAdika bhI likhe gaye the| tIsarI parikramA aura puSTimArgakA vikAsa Aja taka zrIAcAryajI sAmAnya viSNusvAmi saMpradAyAnupAyI vidvAnke kara rahe the / eka laghuyAtrA aura do bar3I yAtrAe~ kara cuke the / aba svatantra hone ke kAraNa gauravase ve yAtrAke lie nikale, to bhI sAthameM to mAtAjI evaM kRSNadAsa meghana hI the| vijayanagarase nikalakara rAmezvara gaye aura vahA~se vIrya karate-karate paMDharapura Akara zrIviThobA ke darzana kiye aura apane pUrvake sthAna meM hI dUsarI dake zrImadbhAgavata pArAyaNa dhavana krvaayaa| vahA~se nAzika Adi tIrtha karate-karate janakapura Aye aura mANakatAlAvara zrImadbhAgavata pArAyaNa zravaNa krvaayaa| isa samaya viSNusvAmI saMpradAya ke kevalarAma nAgA apane 500 ziSyoMke sAtha dharaNa aayaa| AcArya zrIne usako bhAgavatI dIkSA dI aura usake hI dvArA usake 500 ziSyoMko dIkSA dilavAI vahA~ se gujarAta - saurASTra ke prasiddha tIrthoM meM zrImadbhAgavata pArAyaNa zravaNa karAte-karAte aura zaraNArthiyoMko bhAgavatI dIkSA dete-dete mAravAr3akI pUrva sarahadake jhArakhaNDa nAmaka sthaLameM A pahuMce, yahA~ AcAryazrI ke sunane meM AyA ki apane vidyAguru mAdhavendrayati vrajameM girirAja govardhanapara pragaTa hue zrI govardhanadharaNa devadamanakI sevA meM masta rahate the unakI kitaneka varSoM pUrva hI (I0 saM0 1484 meM hI) sadgata hone ke kAraNa zrI ...kI sevAkI bahuta avyavasthA ho gaI thI / AcArya zrI jhar3apase brajabhUmi meM A pahuMce aura vrajameM Akara prathama mukAma gokula meM govindaghATapara kiyaa| vaha dina vi0 saM0 1563 ( I0 saM0 1506 ) zrAvaNa 284 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha rUpameM bhAratavarSameM paryaTana AcAryake rUpameM prasthApita dAmodaradAsa harasAnI aura lauTakara zrIbAlAjI Adike
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudi 11 guruvArakA thaa| sAre dinakA upavAsa thA; prabhu zrIgovardhanadharaNake darzanakI bar3I utkaTatA thI / usI utkaTatAmeM kahA gayA hai ki vahA~ madhyarAtri ke samaya Apako bhagavAn zrIgovardhanadharaNakA sAkSAtkAra huA / usa AcAryazrIne prabhuko sarvAtma bhAvapUrvaka Atmanivedana kiyA aura rezamakA kaNThasUtra prabhuke kaNTha meM pahirAyA / saMpradAya meM yaha dina tabase 'pavitarA ekAdazI' kI saMjJAse puSTimArgake prAkaTya - dinakI haisiyata se mAnA jAtA hai / prativarSa 'zrAvaNa zuklA ekAdazI' puSTimArgIya vaiSNavoMke lie paramotsavakA dina ho rahA hai | isa prasaMgakA khayAla AcAryazrIne apane 'siddhAnta rahasya' nAmaka choTe prakaraNagrantha ke Arambha meM diyA hai| jaisA ki -- 'zrAvaNasyAmale pakSa ekAdazyAM mahAnizi / sAkSAdbhagavatA proktaM tadakSaraza ucyate // 1 // brahmasaMbandhakaraNAt sarveSAM dehajIvayoH / sarvadoSanivRttiH // 2 // ' puSTimArgakA AviSkAra puSTimArga-kRpAmArga-anugrahamArga yoM to koI naI bAta nahIM hai / sRSTike Arambhase hI saboMke lie bhagavAn kI kRpA anivArya bana rahI hai / tAratamya itanA hI hai ki jIvoMkA lakSya sRSTike pravartaka brahmaparamAtmA bhagavAn kI ora nahIM rahatA hai, kevala bhautika tuccha sukhoMkI ora hI sImita rahatA hai - kisI jIvako hI ina tuccha, sukhoMke pAra niHsIma sukhAtmaka bhagavAn kI ora jAtA hai / merA kucha hI nahIM hai, yahA~ jo kucha bhI hai vaha kSaNika hai aura mRtyuke bAda kucha kAmakA nahIM, yahA~ evaM mRtyuke bAda jo koI avicalita vastu hai vaha kevala bhagavAn hI hai, ataH jagat ke apane saba kucha vyavahAra prAmANika rUpameM calAtecalAte bhI bhagavadarpaNa buddhise hI kiyA jAya, satata bhagavAnkI zaraNabhAvanA hI rahe / ' gItAmeM jisakI suspaSTatA milatI hai vaha zaraNamArga hI 'puSTimArga' ke mUlameM par3A hai| dUsare dina prAtaH kAla meM zrIAcAryajI ne apane priya ziSya aura sevaka dAmodaradAsa harasAnIko prathama hI yaha Atmanivedana dIkSA dii| usa dina taka, jabase zrIvallabhakai sAmAnyarUpameM Apa dIkSA dete the vaha viSNusvAmi-paraMparAkI gopAla mantravAlI bhAgavatI dIkSA thI / pitAjI se Apako yaha dIkSA milI thI aura kRSNasevApara dambhAdirahita aura zrIbhAgavatake jAnanevAle kisI bhI adhikArI vaiSNavarAjake dvArA bhI hotI thI; puSTimArgIya Atmanivedana dIkSA aba adhikRta guruse hI honekA praghAta zurU huA, kyoMki isa Atmanivedana- dIkSA svayaM bhagavAnne zrIvallabhAcAryajIko dI aura Apane apane priya ziSya dAmodaradAsa harasAnIko dekara praNAlIkA Arambha kiyA / zrI AcAryajIko koTikA puruSa hI yaha dIkSA de sake itanA isa dIkSAkA gaurava rhaa| isI kAraNase zrIvallabha kula meM hI gurutva bhAvanA sthira rahI hai / itara kisI bhI vaiSNavako evaM zrIvallabhavaMzameM putriyoM aura arrer yaha adhikAra nahIM rahA hai / Aja puSTimArga meM kramika do dIkSAe~ hotI haiM / 1. prAthamika dIkSAko 'nAmanivedana' yA 'zaraNadIkSA kahate haiM aura 2. dvitIya sarvoccadIkSAko 'Atma nivedana' yA 'brahmasaMbandha dIkSA' kahate haiM / prathama dIkSAoM meM zaraNa ke lie Aye hue kisI bhI jIvako 'zrI kRSNaH zaraNaM mama' yaha aSTAkSara mantra gurukI orase kAnameM bolA jAtA hai / aura tulasI kaNThI gale meM pahinAI jAtI hai / dUsarI dIkSA meM aise nAma nivedana prApta jIvako pUrva dinake lie zuddhipUrvaka upavAsa vrata karAyA jAtA hai / dUsare dina prAtaH kAlameM snAnAdikase nivRtta hokara atyanta zuddha rUpameM Aye hue dIkSArthIko guruke samakSa zaraNa bhAvanA pUrvaka jAne kA hotA hai / guru dIkSArthIke. dAhine hAtha meM tulasI patra rakhavAkara Atma nivedana mantrakA arpaNa karAte haiM / mAnA gayA hai ki yaha mUla mantra 'dAsoshaM, kRSNa, tavAsmi' itanA choTA hI thA, jo zrIAcAryajIko bhagavAn kI orase milA, zrIAcAryajIne vividha: 285
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake Age 'sahasraparivatsaramitakAlajAta-kRSNaviyogajanitatApaklezAnandatirobhAvo'haM bhagavate kRSNAya dehendriyaprANAnta:karaNAni tazci dArAgAraputrAptavittehaparANi AtmanA saha samarpayAmi'-(asaMkhya varSoMkA samaya vyatIta ho gayA hai| isa kAraNa, bhagavAnse viyukta honekA jo tApa kleza honA cAhie vaha tirohita hai vaisA maiM (zaraNa prApta jova) deha, indriya, prANa, antaH karaNa aura inake dharmoM, evaM strI, ghara, putra, riztedAroM, saMpatti, aihika aura pAralaukika sabhIkA AtmA saha bhagavAn zrIkRSNako samarpaNa karatA hU~) itanA bhAga spaSTatAke lie saMmilita kiyaa| zrIAcAryajIke pautra zrIgokulanAthajIke gharameM 'bhagavate kRSNAya zrIgopIjanavallabhAya aisA kahA jAtA hai| 'sarvadharmAna parityajya mAmekaM zaraNaM vraja' (bha. go0 18154) aura 'ye dArAgAraputrAptAn prANAn vittamimaM param / ' (bhAga0,9-4-65), 'dArAn sutAn gahAn prANAn yat parasmai nivadenam / ' (bhAga0 11-3-28), evaM 'kAyena vAcA manasendriyairvA buddhayAtmanA vAnusatasvabhAvAt / karoti yad yat sakalaM parasmai nArAyaNAyeti samarpayet tat / ' (bhAga0 11-2-36)-ina vAkyoMkA hI yaha saMkSepa hai| yoM kucha bhI nayI bAta na kahate prAcIna praNAlIkA hI punarujjIvana kiyA gayA hai| dAmodaradAsa harasAnIko prathama dIkSA dekara phira turanta kRSNadAsa meghana, aura naye ziSyoM-prabhudAsa jalorA kSatriya, rAmadAsa cauhANa Adi vaiSNavoMko dIkSA dii| isa kAryakI viziSTatAkA kucha khayAla 'tattvArtha dIpanibandha'ke dUsare prakaraNake 'sarvatyAge'nanyabhAve....' (218-219) Adi do zlokoM meM milatA hai| ___ sAmAnya bhaktimArga-bhAgavatamArgase Age bar3hakara zrI AcAryajIne viziSTa bhaktimArga-puSTimArgakA AviSkAra kiyA, aura aba Apa hI isa mArga ke pradhAna sukAnI bane / inake pUrva siddhAntameM sAdhana bhakti aura zuddhAdvaita brahmavAda thA, mAhAtmyajJAnase pUrNa bhaktikI carama koTimeM akSara brahmake sAtha kisI bhI eka prakArakA mokSa meM hI itikartavyatA thii| aba jo nayA AviSkAra haA vaha kisI bhI prakArake jJAnase nirapekSa niHsAdhana premalakSaNAke phalasvarUpa kisI bhI dazAmeM bhagavallIlAkA sAkSAt anubhava aura dehAntake bAda bhagavallIlAsahabhAgitAkI koTikA thaa| zrIgovardhanadharaNa zrInAthajI zrAvaNa zuklA dvAdazIke puSTimArgake naye AviSkArako sampanna karake Apa ziSyoMke sAtha zrIgovardhana parvatapara pahuMce aura sabase prathama mayUrapicchakA mukuTa evaM pItAmbara kAchanIkA zrIgovardhanadharaNake svarUpako zrRMgAra karake bhoga dhraayaa| saMpradAyameM usa dinase zrI kA zrInAthajI nAma Apane prasiddha kiyaa| AcAryadhone puSTimArgIya sevAprakAra-nandAlayakI bhAvanAse zurU kiyA aura zrI"kI sevAkA adhikAra rAmadAsa cauhANako evaM kIrtanakI sevAkA kumbhanadAsajIko sauNpaa| prabhuko gAyoM para bahuta prema hai isa kAraNa apanI orase eka gAya kharIda karavAkara zrI.""kI sevAke lie dii| aura thor3e hI samayameM vahA~ bar3I gozAlA bana gii| dvAdazavanI brajaparikramA isa asAmAnya kArya ko sampanna karake Apane bhagavAn bAla kRSNa ke vihAra sthAna brajabhUmike vAraha vanoMkI bhakti bhAvapUrNa parikramAkA vi0 saM0 1563 (I0 sa0 1506) vraja Azvina vadi 12 ke dina mathurAmeM vizrAmadhATapara saMkalpa karake gorako sAtha lekara Arambha kiyA / Age jAkara zrIgokulanAthajIke vraja caurAsI kosa-parikramA praghAta pAr3A isakA yaha dvAdazavanI parikramA mUla thaa| parikramAmeM jaba Apa bhAMDarI banameM Aye 'taba vahA~ madhva saMpradAyake vijayanagara vAle AcArya vyAsatIrthajI mile| unhoMne zrIvallabhAcAryajIke 286 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ samakSa apanI pUrvakI vijJaptikA punaruccAraNa kiyA, kintu Apane saviveka anicchA batAI, Age bar3hakara aba to svatantra nirguNa bhakti mArga-puSTimArgake pracArakI hI apanI bhAvanA vyakta kii| bhinna-bhinna vanoMkI parikramA karake Apa phira zrIgovardhana giripara Aye vahA~ zrInAthajIkA prathama annakUTotsava saMpanna kiyaa| dUsare dina bhAI dUjako mathurA prAtaH kAlameM pahu~cakara vizrAma ghATapara parikramA pUrNa karake apane gora ujAgara caubeko eka sau rupaye dakSiNAmeM diye, yoM zrIyamunAjokA aura yamadvitIyAke dinakA Apane mAhAtmya bddh'aayaa| kAzI nivAsa : subodhinI lekhana zrIgobardhana parvatapara zrInAthajIke sevA kramakI vyavasthA karake, evaM dvAdazavanI parikramA aura zrIyamunAjIke mAhAtmyako bala dekara-yoM nayI praNAliyoMke sAtha puSTimArgakA naye svarUpameM AviSkAra karake apanI cAlU bhAratavarSakI parikramA Age bar3hAne ke lie Apa jhArakhaNDa meM vApasa jA pahuMce vahA~se Age aneka tIrtha karate karate tIsarI daphe zrIjagannAtha purI Aye aura vahA~ pUrvake nagara dvArake najadIka eka sundara sthAnapara zrImadbhAgavata pArANayakA zravaNa kraayaa| Age dUsare mahattvake tIrtha karate karate Apa mAtAjI aura sevakoMke sAtha kAzImeM vApasa A phuNce| kAzImeM puruSottamadAsa seThake yahA~ rahanekI vyavasthA thI hI, yahA~ Aneke bAda patnIkA dvirAgamana saMpanna huA aura svasthatA prApta karake zrImadbhAgavatakI dUsarI TIkA 'subodhinI' likhanekA Arambha kiyaa| ApakA niyama thA ki Apa bolate jA~ya aura unake ziSya mAdhavabhaTTa kAzmIrI likhate jaaNy| pravAsameM bhI yahI krama cAlU thaa| dUsare bhI puSTimArgapara choTe choTe prakaraNa granthameM yahA~ banate jAte the| kAzIke nivAsa daramyAna vidvAnoMke sAtha vAda vivAda aura carcAoMkI jhaMjhaTa rahatI thI, subodhinI lekhanameM yaha bAdhArUpa thaa| isa kAraNa Apane prayAga triveNI najadIka pazcima tIrapara aDelake pAsakA eka sthAna pasanda kiyA aura pAraMparika cale Ate agnihotrako bhI vahA~ sthira kiyaa| bIca bIca yAtrAke lie Apa brajameM Ate the / aise hI eka samaya gaurAMga zrIcaitanya mahAprabhukA milApa ho gayA thaa| vi0 saM0 1568 (I0 sa01511)meM phAguNa sudi6 ke dina Apa vRndAvana Aye taba vahA~ cAra mAsa Thahare the| aura do skandhoMkI subodhinI TIkAkA logoMko zravaNa karavAyA thA; bhANDIravanakI kujjoMmeM rUpa, sanAtana aura jIva gosvAmIke sAtha bhagavaccA bhI huI thii| Apa apane kUTumbako vRndAvana meM hI rakhakara uttarAkhaNDakI yAtrAmeM gaye the / saM0 1568 (zaka 1433-I0 sa0 1511) ke anta meM Apa badarI nArAyaNa pahu~ce the| aura vahA~ke gora vAsudevako vRttipatra likha diyA thaa| vRndAvana vApasa jAkara A gaye taba bAraMbAra prakANDa bhagavadbhakta zrImadhusUdana sarasvatIkA AvAgamana aura bhagavaccarcA cAlU thii| eka prasaMgapara gaurAMga zrIcaitanya mahAprabhujI aDailake pAsase nikale aura zrIAcAryajIke vahA~ milane ke lie aaye| usa samaya madhyAha nakA thA aura zrI" kA rAjabhoga ho gayA thaa| saba loga prasAda lekara nivRtta ho baiThe the| zrI AcAryajIne patnIko sAmagrI turanta taiyAra karaneko khaa| eka ora bhagavaccarcA hotI rahI aura dUsarI ora pAka saMpanna hotA calA / tayArIpara patnIne zrI...'ko jagAne ke liye vijJapti kI, jisase sAmagnI zrI.""ko samarpita kI jAya aura bAdameM zrIcaitanyajIko prasAda livAyA jAya-kyA bhagavadbhAva ! AcAryajIne kahA ki 'zrI'ko jagAnekI koI jarUrata nahIM hai| zrIcaitanyajIke hRdayameM nirantara birAjate hue bhaktAdhIna bhagavAn sAkSAt arogeMge; ataH saba sAmagrI unake samakSa hI ghara do', isa prasaMgake bAda bhI eka do daphe zrIcaitanya mahAprabhu aura zrIAcAryajI mahAprabhukA milApa huA thaa| ar3ela meM sthira hone ke bAda vijayanagarameM rAjyameM jamA rakhI huI 4000 moharoMkI rakama maMgavA lI vividha : 287
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura tIna somayAga bar3e samArambhoMse saMpanna kiyaa| aDelake nivAsa kAlameM Apa brajameM jAte the aura bhAratavarSake anya tIrthoM meM bhI jAte the| AcAryazrIkI dharmAcArya rUpakI khyAti aba sarvatra prasRta ho gaI thii| sikandara lodI ( I0 sa0 1488-1519) kA AcAryazrIkI ora bar3A Adara thA aura apane citrakArako bhejakara 'dAmodaradAsa harasAnI daNDavat praNAma karate haiM', kRSNadAsa meghana baiThe haiM aura mAdhavabhaTTakAzmIrIko zrIAcAryajI siMkadara lodIse hukama ho gayA thA isa kAraNa brajabhUmimeM bhAratavarSakI hindU prajAko yAtrAkI suvidhA ho gaI thI; kitaneka loga aDela taka bhI AcAryazrIke darzanake lie jAte the yoM aba ziSyoMkI tAdAta bhI uttarottara bar3hatI jAtI thii| putraprApti aura prayANa aDelake sthAyI nivAsameM saM0 1570 (I0 sa0 1513) braja Azvinavadi 12 ke dina zrIgopInAthajIkA prAkaTya huaa| bAda jaba kAzI padhAre taba vahA~ na Therate najadIkake pUrvaparicita caraNATa nAmaka sthAnameM rahe, jahA~ saM0 1572 ( I0 sa0 1515 )--braja pausa vadi 9 zukravArake dina dUsare putra zrIviThThalanAthajIkA prAkaTya huaa| yahA~ taka bhAgavata subodhinIke 1-2-3 skandhake lekhana kArya ho cukA thaa| aba zAyada deha chor3ane kA prasaMga A jAya, isa zaMkAse Apane 10 veM skandhakI TIkA likhanA zurU kiyaa| aDela evaM caranATake nivAsa daramyAna brajayAtrAkA unakA krama cAla thaa| aura eka bAra to saM0 1575 (I0 sa0 1527) meM saurASTrameM dvArakA bhI gaye the aisA pramANa milA hai / jaba yaha deha chor3anekA prasaMga AyA taba 11 veM skandhake tIna adhyAyakI TIkA pUrNa huI thI aura 4 the adhyAyake Arambha mAtra kiyA thaa| Apa khuda kahate haiM ki bhagavAnakI tIsarI AjJA huI aura Apane Atura saMnyAsa liyA / Apa kAzI padhAre aura vahA~ hanumAna ghATapara teja puMjake rUpa meM dehatyAga kiyA-saM0 1587 (I0 sa0 1530) ke ASAr3ha vadi 2 Upara 3 ko rathayAtrAke utsavakI samAptike samaya hii| donoM putroMkI Ayu itanI bar3I nahIM thii| Apake ziSyoMne rakSaNa bhAra uThA liyaa| zrIgovardhana parvata para zrInAthajIkI sevAkA vahIvaTa suvyavasthita rUpameM calA jA rahA thaa| uttarAvasthAmeM guru mAdhavAnandajI aura inake bAda baMgAlI vaiSNava sevAmeM rahate the| kramameM kucha vAdhA upasthita haI taba AcAryajIke eka ziSya gujarAtI kRSNadAsajIne vahI vaTa kabaja karake puSTimArgIya paddhatise sevA prakAra calanekI vyavasthA kii| zrIgopInAthajIko eka putra huA thaa| bacapanameM usakA dehAnta huaa| zrIgopInAthajI bhI yuvAvasthAmeM gaye aura puSTimArgake prasAra pracArakA bhAra zrIviThThalanAthajI para aayaa| Apa caraNATameM jyAdA karake rahate the| ve aba mathurAjImeM A base, ve bar3e dArzanika paNDita evaM kavi bhI the| pitAjIkI grantha lekhana aura saMpradAya prasArakI praNAlIko unhoMne prabalatAse Age bar3hAyA / isa saMpradAyane brajabhASAkI apAra sevA kI hai| AcAryazrIke cAra sevaka kumbhanadAsajI, sUradAsajI, paramAnandadAsajI aura gujarAtI kRSNadAsajI ne zrInAthajIkI kIrtana sevAmeM, kRSNa lIlAke sahasroM padoMkI racanA dI, to zrIviThThalanAtha gusAMIjIke cAra sevaka catrabhujadAsajI, nandadAsajI govinda svAmI aura chIta svAmIne unameM bar3I bhArI saMkhyAkA pradAna kiyaa| Age bhI aneka kaviyoMne apanI kIrtana sevAse brajasAhityako bar3A mahattva diyA / . zrIviThThalanAthajIke sAta putra hue aura unake sAta gharoMkI sAta gAdI hii| isa sivA samagra bhAratavarSa meM aneka nagaroMmeM, gA~voM meM puSTimArgIya mandiroM meM bhagavAn zrIkRSNake hI bhinna bhinna lIlA svarUpoMkI sevAkA krama calatA hai| puSTi mArgakA Aja pradhAna sthAna mevAr3a meM padhAre hue zrI nAthajIkA nAthadvArameM hai| 288: agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha