Book Title: Vaishali Shodh Sansthan me Shodh ke Kshitij
Author(s): Lalchand Jain
Publisher: Z_Kailashchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012048.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211963/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAlI zodha saMsthAnameM zodha ke kSitija bihAra meM udbhuta tathA vikasita prAcIna vidyA, saMskRti aura sAhityake unnayana, punaruddhAra aura prAcIna gauravako punarunnati karaneke uddezyase bihAra sarakArane darabhaMgA, nAlandA, mithilA, vaizAlI aura paTanA meM aneka zodha saMsthAnoMkI sthApanA kI / inameM jainavidhAoMke adhyayanase sambandhita prAkRta jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna vaizAlI bhI eka hai / to lAlacandra jaina, vaizAlI zodhasaMsthAna, vaizAlI prastuta zodha saMsthAna tatkAlIna zikSAsaciva tathA pramukha zikSAvid svargIya zrI jagadIza candra mAthura AI0 sI0 esa0 ke athaka parizramakA phala hai jinhoMne isakI sthApanAmeM pramukha bhUmikA adA kI thI / mUlataH isakI sthApanA kA zreya vaizAlI mahotsava aura vaizAlIsaMghako hai / isane sarvaprathama 1952 meM je0 sI0 mAthura maMtraranten vaizAlImeM prAkRta jaina inTrIcyUTa kholanekA prastAva pAsa kara rAjya sarakAra aura jaina samAjase sahayogakA anurodha kiyA thA / isa kArya hetu bihArake prasiddha udyogapati tathA dAnavIra sAhU zAMtiprasAda jaina dvArA savA chaH lAkha rupaye dAna svarUpa denekI ghoSaNAke pazcAt 1955 meM bihAra sarakArane isa saMsthAnako sthApita karanekA anurodha antima rUpameM svIkAra kara liyA / antatogatvA 24 varSa pUrva 23 apraila 1956 vI0ni0saM0 2482 (vi0saM0 2012 ) caitra zukla trayodazI somavArako jainoMke antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrake janma sthAna vAso kuNDameM isakA zilAnyAsa tatkAlIna rASTrapati DA0 rAjendraprasAdake karakamaloM dvArA kiyA gayA / prAkRta aura jainazAstrake kRta-manISI DA0 hIrAlAla jaina isa saMsthAnake prathama nirdezaka huye / pharavarI 1965 taka isa saMsthAnakA pramukha kAryAlaya mujaphpharapura meM kirAye ke bhavanameM saMcAlita hotA rahA / isake bAda bAsokuNDake nivAsiyoM dvArA isa saMsthAnake lie lagabhaga teraha ekar3a bhUmi rAjya sarakArako dAna svarUpa dI gii| sAhU zAntiprasAdajI ke parama sahayogase saMsthAnake mukhya bhavanakA nirmANa * ho jAnepara mArca 1965 meM prAkRta vidyApIThakA kAryAlaya sthAI rUpase vaizAlI, vAsokuNDameM A gayA / prAkRta vidyApITha sthApita karanekA aucitya vaizAlI prAkRta vidyApITha kI sthApanA aneka kAraNoMse kI gaI / [ka] saMskRta aura pAli bhASAkI taraha prAkRta bhASA sAhitya meM bhI kAvyakalA, jJAna-vijJAna, darzana, itihAsa, sAmAjika tathA sAMskRtika sAmagrI pracura mAtrA meM vidyamAna hai / phira bhI, 1952 taka isa ora vidvAnoMkA dhyAna nagaNya hI thA / yadyapi isa samaya taka DA0 yAkobI, bUlara, pizala, viSTaranitja, jainI, pI0 sI0 nAhara, paM0 sukhalAla saMghavI, paM0 becaradAsa, muni jinavijaya, pro0 ke0sI0 bhaTTAcArya, DA0 satkarI mukarjI, pI0 ela0 vaidyA, DA0 hIrAlAla jaina tathA DA0 e0ena0 upAdhyeke samAna kucha prAcyavidoMne isa kSetra meM aneka mahattvapUrNa AlocanAtmaka adhyayana kiye, tathApi inakI ora udIyamAna pratibhAoMkA dhyAna AkRSTa nahIM hotA thA / sAtha hI, aneka saMsthAoMse jaina vidyA paramparAgata vidyArthI nikalate the jo uccatara adhyayanameM ruci rakhate the / unake lie koI zodha suvidhA sampanna sthAna bhI nahIM thA / prAkRta bhASA sambandhI adhyayana yA zodhakI - 475 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvidhA kisI vizvavidyAlaya meM bhI upalabdha nahIM thI / vastutaH isa kSetrameM kArya karaneke lie vidvAnoMko samucita vyavasthA kI AvazyakatA hotI hai jahA~para vidyArthI adhyayana aura zodha kara sakeM aura prAcIna evaM Adhunika vidvAnoMse sambandha rakha sakeM / samayakI isa mahatvapUrNa AvazyakatAko dhyAna meM rakhakara isa saMsthAkI sthApanA kI gaI / prAkRta zodha saMsthAnake vibhAga uparyukta loka-kalyANakI bhAvanAse sthApita prAkRta zodha saMsthAna ke kAryakA vargIkaraNa tIna bhAgoM maiM kiyA jA sakatA hai : [1] ucca adhyayana--prAkRta evaM jaina zAstra ke ucca adhyayana hetu isa saMsthAmeM snAkottara starapara sAhitya, jaina darzana, jaina tarkazAstra, jJAna mImAMsA tathA tulanAtmaka darzana meM dvivarSIya ema0e0 ke pAThyakramakI vyavasthA kI gaI hai / vidyArthIko yaha svataMtratA rahatI hai ki usakI jisa viSayameM ruci ho usIke anurUpa apanA adhyayana kare / yaha saMsthAna apane pAThyakrama aura zodha kAryake lie bihAra vizvavidyAlaya, mujaphpharapurase sambandha hai / san 1958 se 76 taka isa saMsthAse kula 88 chAtroMne prAkRta jainAlAjIkI ema0e0 parIkSA uttIrNa kI / yahA~ yaha ullekhanIya hai ki uparyukta sabhI chAtroMne sAhitya viSaya lekara hI ema0e0 kiyA hai / uttaravartI varSoMmeM lagabhaga eka darjana chAtroMne aura ema0e0 kiyA hai| inameMse aneka snAtaka deza ke vibhinna vizvavidyAlayoM, zodha saMsthAnoM aura mahAvidyAlayoMmeM kArya kara rahe haiM aura prAkRta evaM jaina vidyAoM kI sevA kara rahe haiM / isa saMsthAke kucha vizruta snAtakoMke nAma yahA~ denA upayukta hI hogA : DaoN0 nagendraprasAda, prophesara tathA nirdezaka vaizAlI zodha saMsthAna, vaizAlI / DaoN vimalaprakAza jaina, mahAmaMtrI, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI / DaoN0 rAjArAma jaina, rIDara, eca0DI0 jaina kAleja, ArA (bihAra) DaoN0 devanArAyaNa zarmA, vyAkhyAtA, vaizAlI zodha saMsthAna / DaoN0 rAmaprasAda poddAra, I DaoN0 lAlacandra jaina, I DaoN0 rAya azvinI kumAra, prAkRta vibhAga, magadha vizvavidyAlaya, bodhagayA / DaoN0 ajitazukadeva zarmA, vyAkhyAtA, jaina darzana, vizvabhAratI, zAntiniketana / DaoN0 nandakizora prasAda, pAli zodha saMsthAna, nAlandA / 21 #3 DaoN0 dAmodara zAstrI, adhyakSa, jaina darzana, lAlabahAdura zAstrI saMskRta vidyApITha, dillI / DaoN0 zrI raMjanasUri deva, bihAra rASTra bhASA pariSada, paTanA (bihAra ) / DaoN0 e0pI0 sinhA, paTiyAlA vizvavidyAlaya / DaoN0 arhadvAsa dige, maisUra vizvavidyAlaya / DaoN0 premasumana jaina, rIDara, udayapura vizvavidyAlaya, udayapura / DaoN0 gokulacanda jaina, rIDara, saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI / DaoN0 esa0ema0 zAha, pUnA vizvavidyAlaya / isa laghu sUcIse yaha spaSTa hotA hai ki yahA~ke snAtaka dezake vibhinna bhAgoM meM isa saMsthAnako gauravAnvita kara rahe haiM / - 476 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. zodha vibhAga-isa saMsthAkA dUsarA mahattvapUrNa vibhAga zodha vibhAga hai / isa vibhAgameM vibhinna vizvavidyAlayoMse prAkRta jaina zAstra, darzana, saMskRta, prAcIna itihAsa aura saMskRti, saMskRta aura pAli viSayameM snAtakottara parIkSA pAsa chAtroMko pI-eca0DI0 hetu zodha chAtrake rUpameM praveza diyA jAtA hai| zodhArthiyoMke lie yaha Avazyaka hotA hai ki ve prAkRta jaina bhASA zAstrase sambandhita viSaya hI apane zodha prabandhake lie cune / zodhArthiyoMko saMsthAnase 200 ru0 pratimAhakI chAtravRtti pradAna kI jAtI hai| yahA~ unheM niHzulka chAtrAvAsa, prakAza aura pAnIkI vyavasthA bhI upalabdha rahatI hai| isake atirikta, zodha prabandhako taiyAra karane hetu eka vizAla pustakAlaya bhI upalabdha hai| zodha prabandhake anumodita honepara bihAra vizvavidyAlaya, mujaphpharapura zodhArthIko prAkRta jaina zAstrameM pI-eca0DI0 kI upAdhi pradAna karatA hai| prAkRta jainIlojIse sambandhita vibhinna viSayoMmeM Ajataka kula pacAsa chAtroMne paMjIyana karAyA hai| lekina abataka untIsa zodha prajJoMne hI apanA zodhaprabandha pUrA kara pI-eca0DI0 upAdhi prApta kI hai| inakA vivaraNa nIce diyA jA rahA hai| 1. DaoN0 jogendracandra sikadAra, sTaDIja ina di bhagavatIsUtra, 1969, prA0zo0saM0, vaizAlI (prakAzita) 2. DaoN0 nemicandra zAstrI, haribhadrake prAkRta kathA sAhityakA AlocanAtmaka parizIlana, 1961, prA0 zo saM0, vaizAlI dvArA prakAzita / 3. rikhabacandra : e kriTikala sTaDI Apha paumacariyam, 1962, prA0 zo0 saM0, vaizAlI dvArA prakAzita / x 4. DaoN0 vidyAnAtha mizrA, prAcIna hindI kAvyameM ahiMsAke tattva, 1963 aprakAzita / 4 5. DaoN0 kAmezvara prasAda, di ikonomika kaMDIzana Apha inDiyA ekoDiMga TU DeTa evelevila ina di pAli kenonIkala liTarecara 1963 aprakAzita / 6. DaoN. devanArAyaNa zarmA : paumacariu aura rAmacarita mAnasakA tulanAtmaka adhyayana, 1963, prA0 zo0 saM0 vaizAlI (presameM) 7. DaoN. kRSNakumAra dIkSita, iNDiyana laujika : iTsa provelemsa eja TrITeDa bAI iTsa skUlsa, 1964 prA0 zo0 saM0 vaizAlI dvArA prakAzita / 8. DaoN0 rAjArAma jaina : e kriTikala sTaDI Apha di varksa Apha mahAkavi raidhU, 1964, prA0 zo0 saM0, vaizAlI dvArA prakAzita / 9. DaoN0 nandakizora prasAda : e kampereTiva sTaDo Apha buddhisTa (theravAda) vinaya eNDa jaina AcAra, 1964, prA0 zo0 saM0, vaizAlI dvArA prakAzita / . 10. DaoN. kizoranAtha jhA : provalema Apha thIjama ina nyAya philosaphI vitha spezala ripherensa TU di varka Apha jJAnazrImizra, 1965, aprkaashit| 11. DaoN0 atulanAtha sinhA, eteliTikala sTaDI Apha di netiprakaraNa, 1965, aprakAzita / 12. DA0 narendraprasAda varmA : apabhraMzake sphuTa sAhityika muktaka. 1965, aprakAzita / * 13. DaoN0 rAmakRpAla sinhA : di vekagrAuNDa Apha gAndhIyana nana-vAilensa eNDa iTsa i pekTa Ana iNDiyAsa nezanala sTragala, 1966, aprakAzita / -477 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414. DaoN0 e0 zarmA : di meghadUta eja e lAirika, 1967, aprakAzita / 415. DA0 janArdana zarmA : zatapatha brAhmaNake adhyayanake kucha pahalU, 1967, aprakAzita / 14. DaoN0 jayadeva : rilIjiyasa kaNDIzana Apha ensIenTa bihAra, 1967, aprkaashit| 17. DaoN0 sUryadeva pANDeya : jayasenake harivaMzapurANakA AlocanAtmaka adhyayana, 1967, aprakAzita / 18. DaoN0 chaganalAla zAstrI : AcArya bhikSu aura jaina darzanako unakI dena, 1968, aprakAzita / 4 19. DaoN0 sudhIracandra majamadAra : phoneTika cainjeja ina inaDoAryana laiMgaveja, 1968, prA0 zo0 saM0, __ vaizAlI dvArA prakAzita / 20. DaoN0 munezvara giri : prAmANyavAda, 1970, aprakAzita / 21. DaoN0 rAmaprakAza poddAra : ena esatheTika enalisisa Apha karpUramaJjarI, 1970, prakAzita / 22. DA0 rAya azvinIkumAra : jaina yoga, 1970, aprakAzita / 4 23. DaoN0 zyAmanandana caudharI : mahAbhAratake zAntiparvameM rAjanIti, 1970, aprakAzita / 4 24. DaoN0 rAma siMha : orijina eNDa evolUzana oNpha iNDiyana ethiksa, 1171, aprakAzita / 4 25. DaoN0 gaurIzaMkara prasAda : di gAndhIyana nana-vAilenTa AiDIyalijma, 1972, aprakAzita / 26. DaoN. jagadIza nArAyaNa zarmA : niyukti, cUNi aura TIkAke AdhAra para AcArAMgakA parizIlanA tmaka adhyayana, 1973, aprakAzita / 27. DaoN0 gunakara jhA : e kriTikala sTaDI Apha mImAMsA philAsaphI vitha spezala repherensa Tu prabhAkara eNDa bhaTTa skUla, 1974, aprakAzita / 28. DaoN. yogendraprasAda sinhA : vajjo bhASAke katipaya zabdoMkA AlocanAtmaka adhyayana, 1975, aprakAzita / 29. DaoN0 sudarzana mizra : mahAkavi puSpadanta aura unakA purANa, 1979, aprakAzita / isa samaya saMsthAnameM lagabhaga bAisa zodhArthI vibhinna viSayoMpara apanA zodha prabandha taiyAra kara rahe haiM : 1. zrI budhamala zyAmasukha-ilImenTsa Apha pairAsAikolojI ina iNDiyana thATa / ra 2. ,, azImakumAra bhaTTAcArya-vAra ina ensIeNTa iNDiyA / 3. , zrIkAnta tyAgI-sUtrakRtAMgakA samIkSAtmaka adhyayana / 4. ,, nAgendra kizora zAhI-gauDavahokA AlocanAtmaka adhyayana / ,, lakSmIzvaraprasAda siMha-bhAratIya darzanameM kAmatatva evaM jaina paramparA / 6. ,, indradeva pAThaka-jainadarzanakA nayavAda eka mImAMsA, parIkSaNArtha prastuta / 7. ,, thIca thIna kvA-maiseja Ava poyaTrI vitha spezala repherensa TU sandesarAsaka, prastuta / ,, pI0 sI0 sinhA vArAhI saMhitAmeM vastuvidyA / 9. ,, rAjakumAra pAThaka-vasudevahiNDI : eka AlocanAtmaka adhyayana / 10. ,, zazikumAra siha-zramaNadharma aura sAmAjika AcAra / 11. ,, zrIkRSNadeva tivArI : sadadakakA udabhava aura vikAsa / 12 ,, DI0 pI0 pAMDyA-sAMkhya-yoga eNDa jainIjam : e kampereTiva sttddii| 13.,, abhayakumAra jaina-kArtikeyAnuprekSAkA tulAnAtmaka adhyayana / -478 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 14. ,, yogendra zarmAH-apabhraMzake carita kAvya / 15. ,, zrImatI rAmasenahI sinhA-Adikavi vAlmIki aura vimalakA tulanAtmaka adhyayana / , DI0 pI0 mizrA-sItAmar3hI jilekI bolii| 4 17. ,, ema0 esa0 prasAda siMha-zramaNa aura brAhmaNa paramparAoMmeM AcArakA svarUpa / ,, mahezvara prasAda siMha-saMskRta nATakoMmeM prAkRta / 19. ,, yogendra prasAda sinhA-vajjikAkI dhAtuoM aura kriyAoMke rUpoMkA adhyayana (DI0 liT hetu) 20. ,, zazibhUSaNa prasAda siMha-zabdoMkI paurANika vyAkhyAyeM / / ___ uparokta zodhArthiyoMke zodha viSayoMkA anuzIlana karane para sAraNI 1 prApta hotI hai / isase spaSTa hai ki prAyaH zodhArthI lalita sAhitya para hI zodha kara rahe haiM; dustara sAhitya para eka tihAIse bhI kama sAraNI 1. vaizAlI zodha saMsthAnakI zodha dizAyeM viSaya zodhArthI saMkhyA 1. sAhitya 2. nyAya yA darzana 3. tulanAtmaka adhyayana 4. bhASAvijJAna 5. arthazAstra, rAjanIti Adi viSaya 5 yoga 49 kArya ho rahA hai| jaina vidhAoM tathA prAkRta bhASAoMke vaijJAnika viSayoMke granthoMke Adhunika rUpameM adhyayana kI nitAnta AvazyakatA hai / lekina isa saMsthAnase isake anurUpa kisI bhI viSaya para kisI zodhArthIne kArya kiyA pratIta nahIM hotA / aisA pratIta hotA hai ki zodhArthI bauddhika zramake binA hI apanI AjIvikA yogya upAdhi lekara saMtuSTa ho jAte haiN| saMsthAnake uddezyoMkI samucita pUtike liye anusaMdhAna viSayoMkI adhika vividhatA apekSita hai| saMsthAna isa dizAmeM prayatnazIla hai| 3. pustakAlaya : pustakAlaya zodhakA pramukha aMga hotA hai / isa dRSTimeM saMsthAnameM bhI eka pustakAlaya hai / isameM prAkRta jainazAstra, pAli aura saMskRtakI prAcIna aura navIna pustakoMke alAvA prAcIna itihasa, bhAratIya aura pAzcAtya darzana, vyAkaraNa, zabdakoSa Adise sambandhita lagabhaga 12129 grantha hai / saMsthAnake vidyArthiyoMke atirikta bAharake zodha prajJa bhI Akara isa pustakAlayakA upayoga karate haiN| durbhAgyakI bAta hai ki isa pustakAlayameM hastalikhita graMthoMkA saMgraha nahIM kiyA jaataa| 4. prakAzana vibhAga : saMsthAnameM eka svataMtra prakAzana vibhAga hai| isa vibhAgakA mukhya lakSya prAcIna vidyAoM-vizeSakara jaina zAstra aura prAkRtake kSetrameM taiyAra kiye gaye uccastarIya zodha prabandha tathA prAcIna anupalabdha graMthoMkA sampAdanakara unheM prakAzita karanA hai| prakAzana hetu graMthoMkA cayana prakAzana samitikI anuzaMsAnusAra hotA hai / saMsthAnake nirdezaka aura tirahuta kamiznarIke kamiznarake atirikta paM0 kailAzacandra zAstrI, paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA tathA lakSmIcandra jaina, isa samitike sadasya haiM / -479 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzana kAryake liye bihAra sarakAra prati varSa 80 hajAra rupayoMkA anudAna detI hai / lekina vigata do-tIna varSoMse prakAzanakI sampUrNa rAzikA pratyarpaNa hotA rahA hai / phalataH aba sarakArane isa kAryake liye mAtra 20 hajAra rupaye anudAna denA prArambha kara diyA hai| gata 24 varSoM meM abhI taka kevala 17 pustakoMkA prakAzana huA hai : sTaDIja ina di bhagavatIsUtra, haribhadrake prAkRta kathA sAhityakA AlocanAtmaka parizIlana, sadurzanacarita, e kriTikala sTaDI Apha di paumacariu, anuyogadvArakA aMgrejI anuvAda, prAkRta proja eNDa poyaTrI sileksana, raidhU sAhityakA AlocanAtmaka parizIlana, buddhisTa eNDa jaina monothisma, iNDiyana laoNjika, ena inTroDakzana TU karpUramaMjarI, vaizAlI risarca iMsTIcyUTa buleTina, phoneTika 'cenjeja ina iNDo Aryana laiMgaveja, e kriTikala sTaDI Apha dI kuvalayamAlAkahA, vaizAlI risarca buleTina, rambhAmaMjarI aura dravyaparIkSA evaM dhAtutpatti / isa varSa prakAzana samitine nimna pustakoMke prakAzanakA nirNaya liyA hai, ikonAmika lAipha ina enasiyanTa iNDiyA eja DepikaTeDa ina jaina kainonikala liTarecara, rUpakakAra hastimalaH eka samIkSAtmaka adhyayana, paumacariu aura rAmacarita mAnasa aura prAkRta-paricaya / mai AzA karatA hai ki bhaviSyameM hamAre saMsthAnameM zodhakI naI dizAyeM bhI vikasita hoMgI aura isakI vartamAna apUrNatAyeM pUrNa hoNgii| -480 -