Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaijJAnika AIne meM jaina dharma zrI rAjIva pracaMDiyA rAga aura dveSa arthAt kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha) ke vijetA jina' tathA jina ke mArga kA anusaraNa karane vAle vyakti vastutaH jaina kahalAte haiN| yathArthata: jaina vaha hai jo rUr3hi paramparAoM se dUra haTakara svatantratA pUrvaka Atmodaya meM lIna rahatA hai / anurodha aura virodha paraka paristhitiyoM meM vaha sarvathA mAdhyasthabhAva rakhatA hai| sabake udaya meM use pramoda pulakana hotI hai| dharma ke svarUpa ko sthira karate hue bhAratIya AcAryoM ne mUlataH do vyAkhyAyeM sthira kI haiM--eka maharSi veda vyAsa kI jisameM kahA gayA hai ki "dhAraNAddharma'--jo dhAraNa karatA hai, uddhAra karatA hai athavA jo dhAraNa karane yogya ho, use dharma kahA jAtA hai| dUsarI vyAkhyA hai jaina paramparA kI jisameM kahA gayA ki vastu kA apanA svarUpa hI dharma hai| dharma Atmatattva ke vAstavika svarUpa ko udghATita karatA hai / vastutaH dharma mAnava jIvana kA mUlAdhAra hai| jIvana meM upayogitA kI dRSTi se dharma aura vijJAna donoM kA svatantra mahattva hai| ye donoM hI satya taka pahuMcane ke mAdhyama haiN| vijJAna bhautika prayoga-zAlA meM kisI vastu kI sArvabhaumika satyatA ko udghATita karatA hai| para dharma jijJAsA-anubhava ke AdhAra para Atma prayoga zAlA meM satya ko khojatA hai / donoM kA mArya to eka hI hai / satya ko pahicAnanA-parakhanA kintu mArga alaga-alaga haiN| vaijJAnika AIne meM jaina dharma para yahAM carcA karanA hamArA mUlAbhipreta hai| jaina dharma prakRti ke anurUpa hone ke kAraNa vyAvahArika tathA jIvanopayogI dharma hai| isakI mAnyatAyeM vAstavikatA kI sudRr3ha nIMva para avasthita aura vijJAna sammata haiN| ataeva yaha eka vaijJAnika dharma hai| yaha nirvivAda satya hai ki aNu, paramANu, jIva, pudgala, vanaspati Adi kA jitanA vizada aura sUkSma vizleSaNa jaina darzana karatA hai| utanA vijJAna sammata darzana anya kisI dharma kA nahIM hai| jaina dharma kA lakSya pUrNa vItarAga-vijJAnitA kI prApti hai / yaha vItarAgatA samyak darzana, jJAna, cAritra rUpI ratnatraya kI samanvita sAdhanA se upalabdha hotI hai| zraddhA, jJAna aura caritra kA milA julA patha hI vyakti ko mukti yA siddhi taka le jAtA hai| kyoMki jJAna se bhAvoM (padArthoM) kA samyak bodha hotA hai, darzana se zraddhA hotI hai| jaba taka yaha AtmA karma dvArA AcchAdita hai, taba taka usakA vAstavika svarUpa aprakaTa rahatA hai / yaha nizcita siddhAnta hai ki AtmA ke binA jJAna nahIM aura jJAna ke binA AtmA nhiiN| AtmA aura jJAna kA sambandha anyonyAzrita hai, zAzvata hai / jaina dharma svIkAratA hai ki AtmA nitya hai, avinAzI hai evaM zAzvata svatantra dravya hai| utpAdana ke abhAva meM isakI utpatti nahIM mAnI jA sktii| jisakI utpatti nahIM, usakA vinAza bhI nahIM hotA hai| ataH vaha anAdi hai tathA vibhinna yoniyoM meM ananta kAla se paribhramaNa karatA rahatA hai| jaina darzana kI vaha mAnyatA vijJAna sammata hai| vizva-vikhyAta vaijJAnika sara DAlTana kA paramANuvAda jaina darzana ke AtmavAda se sAmya rakhatA hai| 1. "jidakohamANamAyAjidalohAteNa te jiNA hoti|"-muulaacaar, gAthA saM0561, ananta kItigranthamAlA, vi0 saM0 1976 2. "jinasya sambandhIdaM jinena proktaM vA jainam / " -pravacanasAra, gAthA saM0 208 3. "vatyu sahAvI dhmmo|" -kArtikeyAnuprekSA, gAthA saM0478, rAjacandra granthamAlA, san 1967 4. "NANeNa jANaI bhAve, desaNeNa ya sadda hai| cAritteNa nigiNhAI, taveNa parisujjhaI // " - uttarAdhyayanasUtra 28-35 5. "appANaM viNu NANaM, NANaM viNu appago na sNdeho|" --niyamasAra, gAthA saM0 171 6. "Nicco aviNAsi sAsao jiivo|" -dazavakAlika, niyukti bhASya, 42 7. "nasthi jIvassa naasotti|" -uttarAdhyayanasUtra, 2-27 8. "savvesamakamma kppiyaa|" -sUtrakRtAMga, 1-2-3-18 74 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRSTi racanA ke sambandha meM vibhinna mAnyatAyeM pracalita haiN| kintu vaijJAnika vikAsa ke isa yuga meM unameM adhikAMzataH kalpanA mAtra pratIta hotI haiN| isa saMdarbha meM jaina dharma kI mAnyatA vijJAna kI kasauTI para kharI utaratI hai / jaina dharma ke anusAra saMsAra jar3a aura cetana kA samUha hai jo sAmAnya rUpa se nitya aura vizeSarUpa se anitya hai / jar3a aura cetana aneka kAraNoM se vividha rUpoM meM rUpAMtarita hote rahate haiM / rUpAntara kI isa avirAma paramparA meM bhI mUla-vastu kI sattA kA anugamana spaSTa hai| isa anugamana kI apekSA se jar3a aura cetana anAdi haiM / sat kA zUnyarUpa meM pariNamana nahIM ho sakatA hai, aura zUnya se kabhI sat kA prAdurbhAva nahIM ho sakatA hai kintu paryAya kI apekSA se vastuoM kA utpAda aura vinAza avazya hotA hai / parantu usake lie deva, brahma Izvara, yA svayaMbhU kI AvazyakatA nahIM hotI, ataeva na to jagat kA kabhI sRjana hotA hai na visarjana / isa prakAra saMsAra kI zAzvatatA siddha hai| isakI puSTi prANI zAstra ke prasiddha vizeSajJa zrI je0 vI0 sI0 esa0 hAlDena ne bhI apane sRSTi viSayaka mata meM kI hai ki "mere vicAra meM jagat kA koI Adi nahIM hai|" sRSTi viSayaka yaha siddhAnta akATya hai aura vijJAna kA carama vikAsa bhI kabhI isakA virodha nahIM kara sktaa| avatAravAda ke sambandha meM jaina dharma kA apanA alaga dRSTikoNa hai / vaha ananta AtmAyeM mAnatA hai| vaha pratyeka AtmA ko paramAtmA banane kA adhikAra pradAna karatA hai tathA paramAtmA banane kA mArga bhI prastuta karatA hai kintu yahAM paramAtmA ke puna: bhavAMtaraNa ko mAnyatA nahIM dI gaI hai| isa dharma ke anusAra pratyeka AtmA kRta karmoM kA nAza karake paramAtmA bana sakatI hai|' svarUpa dRSTi se saba AtmAyeM eka (samAna) hai| yahAM taka ki hAthI aura kuMthuA donoM meM AtmAyeM samAna haiM / vAstava meM saba AtmAyeM apane Apa meM svataMtra tathA pUrNa haiM / ve kisI akhaNDa sattA kI aMzabhUta nahIM hai| pratyeka nara ko nArAyaNa aura bhakta ko bhagavAn banane kA yaha adhikAra denA hI jaina dharma kI pahalI aura akelI mAnyatA hai / isI AdhAra para jaina dharma meM vyakti vizeSa kI apekSA yahAM mAtra guNoM ke pUjane kA vidhAna hai / usakA ATya mantra NamokAra mantra (namaskAra mantra ) hai|' guNoM ke vyAja se hI vyakti ko smaraNa kiyA jAtA hai| zarIra to sarvathA bandanA ke ayogya hai| kyoMki kisI kArya kA kartA yahAM parakIya zakti ko nahIM mAnA gayA hai| apane-apane karmAnusAra prANI svayaM kartA aura usakA bhoktA hotA hai| isIlie pUjA kI sAmagrI jise jaina dharma meM arghya aura jainetara loka meM bhoga kahI jAtI hai| vaha yahAM vastutaH nirmAlya hotI hai / yaha ardhya to janmajarAdi karmoM kA kSaya karake mokSa prAptyartha zubha kA pratIka hai| ataeva sarvathA agrAhaya-nirmAlya hotA hai / sambhavataH vizva ke kisI bhI dharma meM aisI sarvAMgINa tathA samasparzI bhAvanAyeM dRSTi gocara nahIM hotI hai| jaina-dharma karmavAda para AdhArita hai| rAga-dveSa ye do karma ke bIja haiM / karma moha se utpanna hotA hai| karma hI janma-maraNa kA mUla hai aura janma-maraNa hI vastutaH duHkha hai| saMsAra kA mUla karma hai aura karma kA mUla kaSAya hai| ina kaSAyoM ko kSaya kiye binA kevala jJAna (pUrNa jJAna) kI prApti nitAnta asambhava hai| jaina darzana ke anusAra pratyeka prANI apane hI kRta karmoM se kaSTa pAtA hai|"aatmaa svayaM apane dvArA hI karmoM kI udIrNA karatA hai / svayaM apane dvArA hI unakI garhA-AlocanA karatA hai aura apane karmoM ke dvArA hI karmoM kA saMvara, Asrava kA nirodha karatA hai| yaha nizcita hai ki jaisA vyakti karma karatA hai use vaisA hI phala bhoganA par3atA hai|" dhvani saMcAlita yantra meM jisa prakAra kI dhvani saMcita kI jAtI hai usI krama meM dhvani kA prasAraNa bhI hotA hai / jaina dharma kA karma siddhAnta vaijJAnika yaMtra-dhvani 1. "appoviya paramappo kamma vimukko ya hoI kuNdd|" -bhAvapAhuDa, gAthAMka 151 2. "ege AyA / " -samavAyAMgasUtra 1-1 3. "hatthissa ya kuMthussa ya sameceva jiivo|" - bhagavatIsUtra 7-8 4. "Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AiriyANaM, NamouvajjhAyANaM, Namo loya sabba sAhUrNa / " -ghaTakhaNDAgama, pustaka saM0 1, khaMDa saM0 1, pR0 saM0 1, sUtra 1-8 5. "Navi deho vaMdijjai, Naviyakulo Na viya jAi sNjutto|" ko ve dei gaNahINo NahaM savaNo Naya sAvao hoii|" --dasaNapAhuDa, gAthA 27 6. "appAkatA vikatA ya, duhANa ya suhANa ya / appAmittaM mitta ca, duSpaTThi sappaTiThao / / " -uttarAdhyayanasUtra 20, 37 7. "vArdhArA rajasa: zamAya padayoH samyakprayuktAhita: sadagaMdha stanusorabhAya vibhavAcchedAya saMtyakSatA: yaSTuH sandi-vijasrajencararUmAsvAbhyAyadIya hitvaSa dhUpo vizvadagatsavAaphabhiSyAyacArghAyasaH / " -sAgAradharmAmata, zloka saM030 8. "rAgo ya dosovi ya kammavIya kamma ca mohappa bhavaM vapaMti kammaM ca jAI maraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAI maraNaM vapaMti / "- uttarAdhyayanasUtra, 32-7 gAthAMka / "saMsArassa u mUlaMkammatassavihaMti ya kasAyA |"-aacaaraaNg-niyukti, gAthA 176 10. kevaliyamANalambho, nannattha khae ksaayaannN|" -Avazyaka-niryakti, gAthA 104 11. "sakammaNA vipariyA suvei|" -sUtrakRtAga, 1-7-11 12. "appaNA ceva udIrei, appaNA ce va garahai, alpaNAceva sbri|', -bhagavatIsUtra, 1-8 13. jahA kaDaM kamma, tahAsi bhAre / " -sUtrakRtAMga, 1-5-1-26 jaina tasva cintana : Adhunika saMdarbha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMcAlita yantra ke siddhAnta ke anurUpa hI hai| jaina dharma ne aNu-siddhAnta ko sarvaprathama mAnA aura usakA sUkSma vivecana kiyA hai| usake anusAra karmavAda isa aNu siddhAnta para avalambita hai| jaina dharma kI isa aNu sambandhI mAnyatA ko vaijJAnika atyanta prAcIna tathA vijJAna sammata mAnate haiN|' AtmA aura aNu kI gati kriyA kA vizleSaNa karate hue jaina AcAryoM ne eka udAsIna mAdhyama ke rUpa meM dharma dravya kA nirUpaNa kiyaa| dharma dravya padArtha mAtra kI gati kA niSkriya mAdhyama, varNa, gandha, rasa, sparza rahita akhaNDa sattA rUpa hai| jaina Agama meM dharma dravya ko dharmAstikAya bhI kahA gayA hai| dharmAstikAya varNa, gandha rasa, sparza rahita, arUpI, ajIva, zAzvata, avasthita loka vyApta dravya hai| dharmAstikAya na svayaM calatI hai aura na kisI ko calAtI hai| vaha to kevala gati zIla jIva va pudgala kI gati kA prasAdhana hai| machaliyoM ke lie jala jaise gati meM anugraha zIla hai usI prakAra jIva pudgaloM ke lie dharma dravya hai| yahI bAta Ithara ke rUpa meM vijJAna kahatA hai / Ithara kI sthiti ko samajhane ke lie samaya-samaya para vividha prayoga hue haiM / anta meM yaha niSkarSa nikalA ki dharma dravya yA Ithara abhautika, aparamANavika, avibhAjya, akhaNDa, AkAza ke samAna vyApta, arUpa, gati kA anivArya mAdhyama aura apane Apa meM sthira hai| vAstava meM jo dharma dravya hai, vahI Ithara hai aura jo Ithara hai vahI dharma dravya / pRthvI kisa AdhAra para TikI hai| isa sambandha meM aneka dharma santoM ne vibhinna uttara diye haiM kintu isa saMdarbha meM inake sAre dRSTikoNa bhautika yuga meM kalpanA mAtra raha gaye haiM / parantu jaina AgamoM kI mAnyatA isa sambandha meM bhI vaijJAnika hai| usake anusAra isa pRthvI ke nIce dhanodadhi (jamA huA pAnI) hai, usake nIce tanuvAta hai aura tanuvAyu ke nIce AkAza svapratiSThita hai, usake lie kisI AdhAra kI AvazyakatA nahIM hai| jaina dharma jIvoM kA sUkSma tathA vaijJAnika varNana karatA hai / vanaspati, pRthvI, jala, agni meM jIva mAnyatA bhI jaina dharma meM anUThI aura AdikAlIna hai| usake anusAra pratyeka jIva kA svatantra astitva hai| jaina dharma meM do prakAra ke jIvoM--basa aura sthAvara kA varNana hai / sthAvara ve jIva hote haiM jinameM kevala sparzana indriya hotI hai| arthAt kevala sparza karane kI zakti unameM vidyamAna rahatI hai| jaise pRthvI, jala, agni, vAyu, aura vanaspati / trasajIva do se pAMca indriyoM (sparzana, rasanA, prANa, cakSu, tathA karNa) vAle hote haiM udAharaNArtha zaMkha, sIpa, cIuTI, makkhI, macchara, kuttA, billI tathA manuSyAdi / itanA hI nahIM jaina darzana ne to vanaspati kAya ke jIvoM kI Ayu ko bhI spaSTa kiyA hai usake anusAra ina vanaspatikAya ke jIvoM kI utkRSTa dazA hajAra varSa kI Ayu hotI hai| aura antarmuhurta kI jaghanya Ayu sthiti hai| bIsavIM zatAbdI ke pUrvArddha meM prasiddha bhAratIya vaijJAnika DA0 jagadIza candra basu ne apane vibhinna prayogoM dvArA vanaspati meM jIvana hai isa bAta kI puSTi kara sAre vizva ko Azcarya meM to DAla hI diyA hai sAtha hI jaina dharma ko isa saMdarbha meM vijJAna sammata btaayaa| zrI sAikasa ne bhUmi kI eka kyUbika iMca bhAga meM pAMca miliyana jIvita kITANu siddha kiye haiN| isa prakAra vijJAna ne samaya-samaya para aneka vaijJAnika yantroM kA AviSkAra kara yaha svIkAra kiyA jaina dharma korA kAlpanika nahIM apitu eka vaijJAnika dharma hai| yaha dharma vAstava meM prAmANikatA para AdhArita hai / jaina dharma sarvAMgINa daSTikoNa ko lekara calatA hai| yaha dRSTikoNa vizva ke darzanoM, dharmoM, sampradAyoM evaM panthoM kA samanvaya 1. "insAiklopIDiyA oNpha rilIjana eMDa Ithiksa-bhAga 2, pRSTha 166-200, DaoN0 jaikobI 2. "dhammatthikAeka bhante kati vaNNe kati rase kati phAse ? gopamA / avaNNe agandhe arase aphAse arUbI ajIve sAsae aTThie lokadabve"-bhagavatIzataka, 2, uddezaka 10 3. "na ca gacchatidharmAsti ko gamanaM na karotyabhya dravyasya / bhavati gateH prasaro, jIvAnAM pudagalAnAM ca // udakaM yathA matsyAnAM, gamanAnugrahakaraM bhavati loke / tathA jIvapudgalAnAM, dharmadravya vijAnIhi / " -- paccAstikAya, 65-62 4. bhagavatIsUtra, za0 1, u06 5. 'saMsAratthA uje jIvA, duvihA te viyaahiyaa| tasAyathAvarAceva, thAvarA tivihAtahi / / " - uttarAdhyayanasUtra, adhyAya 36, gAthA 68 6. "dasa ceva sahassAI, vAsANukkosiyA bhave / vaNaphaphaINa akhaNDa tu, antomuhuntaM jahannagaM / / " -uttarAdhyayanasUtra, adhyAya 36 gAthA 102 1. "We find that the soil is life and that a living soil contains a mass of micro-organic cxistence the earth worm the fuongi and the micro-organisms, we learn that there is a minimum of five millions of these denizens to the cubic inch of living soil." - J. Sykes the Sower, (Winter 1952-53) 76 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai / jaina dharma ke siddhAnta pUrvAgraha se sarvathA mukta haiM / usakA syAdvAdI siddhAnta vijJAna ke dharAtala para kharA utaratA hai / syAdvAda eka yaugika zabda hai / yaha syAd aura vAda do zabdoM ke yoga se banA hai / syAd kathaMcit kA paryAyavAcI saMskRta bhASA kA eka avyaya hai / isakA artha hai--kisI prakAra se kisI apekSA se / vastu tattva nirNaya meM jo vAda apekSA kI pradhAnatA para AdhArita hai, vaha syAdvAda hai / jaina darzana kA yaha siddhAnta vaijJAnika jagat meM sApekSa vAda se pUrNataH sAmya rakhatA hai / sApekSavAda ke AviSkartA suprasiddha pAzcAtya vaijJAnika pro0 alabarTa AiMsTIna hai| sApekSavAda kA vahI artha hai jo syAdavAda kA hai apekSayA sahitaM sApekSaM arthAta apekSA karake sahita jo hai vaha sApekSa hai / apekSA se jo kucha kahA jAye use sApekSavAda kahA jAtA hai / jaina dharma meM sRSTi ke mUlabhUta siddhAntoM ko sApekSa batAyA gayA hai / prAkRtika sthitiyoM ke viSaya meM vaijJAnika AiMsTIna bhI apekSA pradhAna bAta kahate haiM / sApekSavAda ke prathama sUtra ke anusAra 'prakRti aisI hai ki kisI bhI prayoga ke dvArA cAhe vaha kaisA bhI kyoM na ho vAstavika gati kA nirNaya asambhava hI hai|' isa sUtra se spaSTa hotA hai ki pratyeka padArtha gatizIla bhI hai / aura sthira bhI hai| yahI bAta syAdvAdI kahate haiM ki paramANu nitya zAzvata bhI hai aura anitya bhI, saMsAra zAzvata bhI hai / dravyatva kI apekSA se vaha nitya hai / varNa paryAya, bAhya svarUpa Adi kI apekSA se anitya hai, pratikSaNa parivartana zIla hai' yahI bAta AtmA ke viSaya meM spaSTa hai|' syAdvAda asti, nAsti para bala detA hai / sApekSavAda bhI hai aura nahIM ( asti nAsti ) kI bAta karatA hai / jisa padArtha ke viSaya meM yaha kahA jAtA hai ki yaha eka sau cauuna pauNDa kA hai / sApekSavAda kahatA hai ki yaha hai bhI aura nahIM bhI / kyoMki bhUmadhya rekhA para yaha eka sau couna pauNDa hai para dakSiNI yA uttarI dhruva para yaha eka sau pacapana pauNDa hai / gati tathA sthiti Adi ko lekara vaha aura bhI badalatA rahatA hai / ' anantadharmAtmakaM sat arthAt vastu ananta dharmAtmaka hai arthAt vastu ananta guNa va vizeSatAoM ko dhAraNa karatI hai / jaba kisI vastu ke viSaya meM kucha bhI kahA jAtA hai to sAdhAraNataH eka dharma ko pramukha va anya dharma ko gauNa kara diyA jAtA hai| isa prakAra kA satya ApekSika hotA hai / anya apekSAoM se vahI vastu anya prakAra kI bhI hotI hai / udAharaNArtha nimbU ke sAmane nAraMgI bar3I hotI hai kintu padArtha dharma kI apekSA se nAraMgI meM jaisA bar3Apana hai vaisA hI choTApana bhI kintu vaha prakaTa taba hotA hai jaba kharabUje ke sAtha usakI tulanA kI jAtI hai / gurutva va laghutva jo hamAre vyavahAra meM Ate haiM / ve mAtra vyAvahArika yA ApekSika hai| vAstavika ( antya ) gurutva to lokavyApI mahAskandha meM hai aura antya laghutva paramANu meM / sApekSavAda aura syAdvAda kI isa samAnatA se yaha spaSTa hotA hai ki jaina dharma vijJAna evaM jIvana-vyavahAra meM utarane vAlA vAstavika dharma hai / jaina dharma mAnava samAja ko adhikAdhika sukhI banAne hetu aparigraha para bala detA hai / aparigraha kA artha hai ki padArtha ke prati Asakti kA na honA / vastutaH mamatva yA mUrcchAbhAva se saMgraha karanA parigraha kahalAtA hai| Asakti ke kAraNa hI mAnava adhikAdhika saMgraha karatA hai parigraha ko vyakti sukha kA sAdhana samajhatA hai aura usameM Asakta hokara vaha sadA duHkhI rahatA hai / javaki kAmanA rahita vyakti hI sukhI raha sakatA hai| kyoMki mAnava kI icchAyeM AkAza ke sadRza asIma hai / aura padArtha sasIma 15 jaina dharma kA yaha aparigrahavAda samAjavAda kA AdhAra mAnA hai| yaha sahaja meM hI kahA jA sakatA hai ki sAmyavAdI yA samAjavAdI vicAradhArA kA mUla srota suprasiddha arthazAstrI kArla mArksa kI apekSA jaina dharma ke caubIsaveM tathA antima tIrthaMkara mahAvIra se prArambha hotA hai| isa aparigrahavAda yA samAjavAda se rASTra kI jvalaMta samasyAoM ko samApta kiyA jA sakatA hai| nizcaya hI jaina dharma kA yaha aparivahabAda Adhunika yuga kI arthavaiSamya janita sAmAjika samasyAoM kA sundara samAdhAna hai| vAstava meM jaina dharma ke siddhAnta vaijJAnika zailI meM nirUpita kiye gaye haiM / ?. "Nature is such that it is impossible to determine absobute motion by any experiment what ever". -Mysterious Uuiverse, o s 2. bhagavatIzataka, 14-34 3. bhagavatIzataka, 7-2 4. Cosmology Old and New, pR0 205 5. "saukSmyaM dvividhaM antyamApekSikaM ca / tatra antyaM paramANo ApekSikaM yathA nAlikerApekSayA Amrasya / sthaulyamapi dvividhaM tatra antyaM azeSalokavyApi mahAskandhasya ApekSikaM yathA AmrApekSayAnAlikerasya / " zrIjaina siddhAntadI pikAprakAza, sUtra 11 6. "mucchA pariggaho butto|" dazavekAlikasUtra, 6-16 7. * "kAme kamAhI kamiyaM khudukkhaM / " dazavekAlikasUtra 2-5 I 8. icchA hu AgAsa samA aNaMhiSA / " uttarAdhyayanasUtra adhyAya 6, gAthA 48 jaina tattva cintana : Adhunika saMdarbha 77
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pratyeka dharma ke do aMga hote haiN| AcAra aura vicaar| jaina dharma ke AcAra kA mUlAdhAra ahiMsA aura vicAra kA mUla anekAntavAda hai | ahiMsA AtmA kA svabhAva hai / " ahiMsA kA pratipakSa hiMsA hai| hiMsA kA artha hai duSprayukta mana, vacana kAyA ke yogoM se prANavyaparopaNa krnaa| jaina dharma pramAda ko hiMsA kA mUla srota mAnatA hai| kyoMki pramAdavaza arthAt asAvadhAnI ke kAraNa hI jIva ke prANa kA hanana hotA hai| jaina dharma sandeza detA hai ki prANI mAtra jInA cAhatA hai koI maranA nahIM cAhatA / sukha sabhI ke lie anukUla yahI hai ki prANI kI hiMsA na kI jAya / jaina dharma ne ahiMsA ke saMdarbha meM jitanA sUkSma dharma meM nahIM miltaa| yaha dharma mUlataH bhAvanA para AdhRta hai| yahAM hiMsA ko do vargoM jisameM bhAva-hisA hI pradhAna hai| jaina dharma ke anusAra "apane mana meM kisI bhI prANI evaM duHkha anukUla hai|' jJAna aura vijJAna kA sAra bhI aura vaijJAnika vivecana kiyA hai utanA kisI anya meM vargIkRta kiyA hai-- bhAva-hiMsA aura dravya-hiMsA ke prati kisI prakAra kI durbhAvanA rakhane mAtra se hI apane zuddha bhAvoM kA ghAta kara lenA hiMsA hai| cAhe yaha durbhAvanA kAryAnvita ho yA na ho aura usase kisI prANI ko kaSTa pahuMce yA na pahuMce parantu ina durbhAvanAoM ke Ane mAtra se vyakti hiMsA kA doSI ho jAtA hai / " jaina dharma kI yaha zikSA vyakti ko kAyara nahIM apitu vIra banAtI hai| kyoMki "kSamA vIrasya bhUSaNam" arthAt kSamA vIra kA AbhUSaNa hai, kahA gayA hai / yaha kSamAmaya vIratA jIva mAtra ko abhaya pradAna karatI hai / vAstava meM ahiMsA sarvathA vyAvahArika hai| bhautika yuga meM zakti tathA samatA sthira karane ke lie ahiMsA kI carama apekSA hai| ahiMsA ke dvArA ananta Ananda sahaja meM hI prApta kiyA jA sakatA hai| sAtvika jIvana nirvAha hetu manuSya ko prerita karanA jaina dharma kA mukhya lakSya rahA hai / ataH svAsthya rakSA evaM Arogya kI dRSTi se jaina dharma Adhunika cikitsA vijJAna ke atyanta nikaTa hai| jaina dharma mAnava zarIra ko jala sambandhI samasta doSoM se yukta aura zarIra ko svastha tathA niroga rakhane kI dRSTi se zuddha tAje, chane hue aura yathAsambhava ubAlakara ThaNDA kiye huye jala ke sevana kA nirdeza detA hai| svAsthya vijJAna bhI jaina dharma ke isa siddhAnta se pUrNataH sammata hai| bhojana ( ahAra ) ke sambandha meM jaina dharma kA dRSTikoNa atyanta mahattvapUrNa tathA vaijJAnika hai| usake anusAra mAnava jIvana evaM mAnava zarIra ko svasthatA pradAna karane ke lie tathA Ayuparyanta zarIra kI rakSA ke lie nirdoSa parimita santulita evaM sAtvika AhAra hI sevanIya hotA hai / vastutaH samasta hiMsA ke nimittoM se rahita AhAra hI yogya hai|" jaina dharma kI yaha mAnyatA hai ki sUryAsta ke pazcAt rAtri meM bhojana nahIM karanA caahie|" isakA vaijJAnika mahattva evaM AdhAra yaha hai ki Asa pAsa ke vAtAvaraNa meM aneka aise sUkSma jIvANu vidyamAna rahate haiM jo dina meM sUrya prakAza meM upasthita nahIM rhte| jisase bhojana dUSita malina va viSamaya nahIM ho pAtA hai| dUsarA mahatvapUrNa satya hai ki bhojana mukha se gale ke mArga dvArA sarva prathama AmAzaya meM pahuMcAtA haiN| jahAM usakI vAstavika paripAka prakriyA prArambha hotI hai / paripAka hetu vaha bhojana AmAzaya meM rahatA hai taba manuSya ko jAgRta evaM kriyAzIla rahanA cAhie kyoMki manuSya kI jAgRta evaM kriyAzIla avasthA meM hI AmAzaya kI kriyAsakriya rahatI hai| jisase mukta bhojana ke pAcana meM sahayoga milatA hai| isI AdhAra para rugNavyakti ko rAtri kAla meM patha na lene kI vyavasthA cikitsA zAstra meM hai| jaina dharma bhI sUryodaya se do ghar3I pUrva taka aura sUryAsta hone para vyakti ko bhojana karane kI anumati nahIM detA hai| AhAra sambandhI niyama kI yaha samAnatA nizcaya hI jaina dharma kI Adhunika cikitsA vijJAna ko eka mahattvapUrNa maulika dena hai / Adhunika cikitsA vijJAna dhUmrapAna va madyapAna ko asvAsthya kAraka batAtA hai| zArIrika tathA mAnasika donoM dRSTi se ye padArtha mAnava svAsthya ke sarvathA ananukUla haiM / isa sambandha meM jaina dharma kA dRSTikoNa vyApaka hai| usake anusAra madyapAna se dravya tathA 1. mAnididA samo" 602 2. "maNavapaNa kAhi jo ehi duSpauttehi jaM pANavavaropaNaM kajjai sA hiMsA" -jinadAsacUrNi pR0 6-6 3. "pramattayogAtprANavyaparopaNaM hisA / " tattvArthasUtra, adhyAya sUtra pa 4. "sabve NANA piADayAsuhsAyA, duha paDikUlA Adhika vahA / " - AcArAMgasUtra 1-2-3 5. "evaM khuNAMgiNoM sAraM jaM na hiMsai kicaNaM / ahiMsAsamayaM caiva etA vaMta visANiyA / " sUtrakRtAMga, zruti 1 adhyAya 1 gAthA 6. "muhUrta yugmomordhvamagAlanaM vA durvAsasA gAlanamaMbunovA / anyatra vAgAlitazepi tasyanyAso niyAne sya na tadravratercyaH " 7. "samasta hiMsA yatanazUnya eva hAro yuktAhAraH / " -pravacanasAra, 226 8. "rAga jIva vadhApAyabhUyastvAjandadutsRjet / rAtri bhaktaM tathA yujyAnnapAnIyamagAlita / / ' - sAgAradharmAmRta, adhyAya 2, zloka saM0 14 9. "mUhUrtetye tathAdya ho vallabhAnastamitAzina: / gadacchide'ppAmnaM ghRtAdyupayogazca duSyati / / " sAgAradharmAmRta, adhyAya 3, zloka saM0 15 78 - sAgAradharmAmRta, adhyAya 3, zloka saM 16 AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva donoM prakAra kI hiMsA hotI hai| madya (zarAba)pIne se vicAra saMyama, jJAna, pavitratA, dayA, kSamA Adi samasta guNa usI samaya mana meM mohAdi utpanna karate haiM jisase abhimAna Adi kubhAva utpanna hote hai| yaha akhAdya aura apeya padArtha Atmatattva ko apakarSa kI ora unmukha karate haiN| aise khAnapAna se hRdaya aura mastiSka donoM hI prabhAvita hote haiM phalasvarUpa smRti-skhalana tathA azuci evaM tAmasI vRttiyAM utpanna hotI haiN| uparyakita vivecana ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki jaina dharma ke siddhAnta kevala saiddhAMtika yA zAstrIya hI nahIM apitu vyAvahArika evaM jIvanopayogI haiM / jaina dharma vastutaH eka vaijJAnika dharma hai| daheja-eka sAmAjika abhizApa Ajakala kI paristhiti meM sAdhAraNa gRhastha ke lie vivAha karanA mRtyu ke samAna hai| Ajakala mola-tola hote haiN| daheja kA ikarAra pahale ho cukatA hai taba kahIM sambandha hotA hai| pUrA daheja na milane para sambandha TUTa bhI jAtA hai| daheja ke duHkha se vyathita mAtA-pitAoM ko dekhakara bahuta sI sahRdayA kumAriyA~ AtmahatyA kara samAja unake jIvana kA mUlya bhI nahIM samajhA jAtA / bImAra hone para unakA pUrA ilAja bhI nahIM karAyA jaataa| yahAM taka ki kanyA kA janma hone para mAtA-pitA rone laga jAte haiN| isakA daheja hI mukhya kAraNa hai / isa samaya aise dharmabhIru sAhasI sajjanoM kI AvazyakatA hai ki sabase pahale anya bAtoM ko chor3akara apane sadAcAra kI rakSA ke lie athavA kulAcAra kI rakSA ke lie aura sacce dharma kI prApti karanI ho to jaldI hI isa burI prathA ko chor3a deM aura apane lar3akoM ke vivAha meM daheja ke lena-dena kI prathA banda kara deN| yaha kuprathA lar3ake vAloM ke svArtha-tyAga se hI miTegI anyathA nhiiN| yadi yaha rivAja calatA rahA to samAja kI bhISaNa sthiti ho jaaegii| -AcArya zrI dezabhUSaNa, upadezasArasaMgraha, kothalI, 1976, pR0 32-33 se uddhRta 1. "tammadyavratayanna dhUtilaparAskaMdIva yAtyApadaM / tatpAcI punareka pAdiva durAcAra caranmajjati // " -sAgAradharmAmata, adhyAya 2, loka saM05 jaina tattva cintana : Adhunika saMdarbha 76