Book Title: Uttaradhyayan Sutra
Author(s): Shreekrishnamal Lodha
Publisher: Z_Jinavani_003218.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229831/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra * zrI zrIkRSNamala lor3hA uttarAdhyayanasUtra prAcIna Agama hai| isakI gaNanA mUlasUtroM meM prathamatayA kI jAtI hai| isake 36 adhyayanoM meM dharmakathAnuyoga, dravya nuyoga evaM caraNAnuyoga se saMbaMdhita vibhinna viSayoM kA ronaka vivecana huA hai! nyAyAdhipati zrI zrIkRSNa!mala jI lor3hA re samasta adhyayanoM ko cAra bhAgoM -1 upadezAtmaka 2. dharmakathAtmaka 3. AcArAtmaka evaM 4. saiddhAntika meM vibhakta kara pratyeka adhyayana kA preraka paricaya diyA hai| -sampAdaka aisI mAnyatA hai ki zramaNasamrAT bhagavAna mahAvIra ne pAvApurI meM nirvANa prApta karate samaya antima pravacana ke rUpa meM uttarAdhyayana sUtra kA upadeza kiyA thaa| isake nAma se hI isakI viziSTatA jJAta hotI haiuttarAdhyayana arthAt adhyayana karane yogya uttamottama prakaraNoM kA sNgrh| bhavasiddhika aura parimita saMsArI jIva hI uttarAdhyayana kA bhAvapUrvaka svAdhyAya karate haiN| bhASAzAstriyoM ke mata meM sarvAdhika prAcIna bhASA ke tIna sUtra haiM- 1. AcArAMga 2. sUtrakRtAMga aura 3. uttraadhyyn| mUlasUtroM ke saMbaMdha meM aneka mAnyatAe~ hone para bhI 'uttarAdhyayana' ko sabhI vidvAnoM ne eka svara se mUlasUtra mAnA hai| sthAnakavAsI sampradAya meM 1. uttarAdhyayana 2. dazavaikAlika 3. nandIsUtra aura 4. anuyogadvAra ko mUla sUtra meM ginA jAtA hai| yahA~ uttarAdhyayana sUtra kA krama pahale hote hue bhI sAdhakoM dvArA pahale dazavaikAlika aura phira uttarAdhyayana sUtra paDhA jAtA hai| uttarAdhyayana sUtra meM 36 adhyayana haiM, jinheM nimna cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai1. upadezAtmaka-adhyayana 1,3,4,5,6 aura 10 2. dharmakathAtmaka- adhyayana 7, 8, 9,12,13,14,18,19, 20, 21, 22.23, 25 aura 27 3. AcaraNAtmaka-adhyayana 2,11,15,16,17,24,26,32 aura 35 4. saiddhAntika- adhyayana 28,29,30,31,33,34 aura 36 DaoN.sudarzanalAla jaina ke anusAra uttarAdhyayana sUtra kA viSaya vargIkaraNa nimnAnusAra kiyA gayA hai-- 1. zuddha dArzanika siddhAntoM ke pratipAdaka adhyayana- 24 (samitIya), 26 (samAcArI), 28 (mokSamArga gati), 29(samyaktva parAkrama), 30(tapomArga), 31(caraNavidhi), 33(lezyA), 36(jIvAjIvavibhakti) aura dUsare evaM 16veM adhyayana kA gadya bhaag| 2. nIti evaM upadeza pradhAna adhyayana- 1(vinaya), 2(parISaha), Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 3 (caturaMgIya) 4 (asaMskRta), 5 (akAmamaraNa), 6 ( kSullaka - nirgranthIya), 7 (elaya), 8 (kApilIya), 10 (druma patraka), 11 ( bahuzruta pUjA), 16 ( brahmacarya samAdhisthAna kA padma bhAga), 17( pApazramaNIya), 32 (pramAdasthAnIya) aura 35 (anagAra) 3. AkhyAnAtmaka adhyayana- 9 (namipravrajyA), 12 (harikezIya), 13 (cittasaMbhRtIya), 14 (iSukArIya), 18 (saMjaya - saMyatIya), 19 (mRgAputrIya), 20 (mahAnirgranthIya), 21 (samudrapAlIya), 22 (rathanemIya), 23 (kezIgautamIya) aura 25 (yajJIya) uttarAdhyayana sUtra pUrNa rUpa se adhyAtma zAstra hai| dArzanika siddhAntoM ke sAtha isameM bahuta se AkhyAnoM kA saMkalana hai| isameM sAdhvAcAra, upadezanIti, sadAcAra, usa samaya kI pracalita sAmAjika, rAjanaitika paramparAoM kA samAveza hai| bhAratavarSa meM pracalita dUsarI paramparAe~ bhI isase prabhAvita huI haiN| udAharaNArtha- vaidika paramparA, mahAbhArata, gItA, manusmRti Adi aura bauddha dharma ke dhammapada, suttanipAta Adi granthoM para bhI spaSTa prabhAva par3A hai| isalie uttarAdhyayana sUtra meM varNita bhAva anya paramparAoM ke granthoM se milate haiN| dhyAnapUrvaka par3hane se patA calatA hai ki kahIM-kahIM to zabda bhI eka se mila jAte haiM / unameM bahuta sI gAthA aura pada bhI jyoM ke tyoM mila jAte haiN| udAharaNArtha .. uttarAdhyayana meM 1. adhyayana 13/22 jaheha sIho va miyaM mahAya maccU naraM nei hu aMtakAle / na tassa mAyA va piyA va bhAyA kAlammi tamsiharA bhavati / / 2. adhyayana 20 / 35 dhammapada 12/14 tatoshaM nAho jAo, appaNo ya parassa ya / attA hi attano nAtho ko hi nAtho paro 3. adhyayana 20 / 37 appA katA vikatAya duhANa ya suhANa ya appA mittamamittaM ca duSpaTThiya suppaTTao / / 4. adhyayana 1 / 14 5. adhyayana 1/15 6. adhyayana 2/10 7. adhyayana 3/17 8. adhyayana 9/40 9. adhyayana 949 10 adhyayana 25/29 11. adhyayana 32000 jainetara granthoM meM mahAbhArata zAnti parva 175/18, 19 taM putrapazusaMpannaM vyAsaktamanasaM naraM / suptaM vyAghro mRgamiva mRtyurAdAya gacchati / sacinvAnakamevainaM, kAmAnAmavitRptakaM / vyAghraH pazumivAdAya, mRtyurAdAya gacchati / / siyaa| gItA 6/5 uddharedAtmanAtmAnaM nAtmAnamavasAdayet / Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH / / zAntiparva 287/35 dhammapada 12/13 dhAgapada gAthA 34,247, 686 sUtra va 8.1/4 zAnti parva 198/5 anuzAsana parva 93 / 40 viSNupurANa 4/10/10 dhammaNTa 19/9 gItA 2064 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1322 ......... jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka | uttarAdhyayana ko ucca AdhyAtmika dRSTi kA prabhAva sabhI dharmaparamparAoM ke sAzca sAtha sAmAjika jIvana para bhI par3A hai| uttarAdhyayana sUtra ke upadezAtmaka, dharmakathAtmaka, AcAragata aura saiddhAntika adhyayanoM kA saMkSipta meM varNana isa prakAra hai (a) upadezAtmaka adhyayana 1. vinaya (viNayasuyaM-prathama adhyayana) ra uttarAdhyayana ke prathama adhyayana meM vinaya kA vivecana kiyA gayA hai| vinaya se sabhI kleza aura kaSToM ke mUla ATha prakAra ke karmoM kA nAza hotA vinayati nAzayati sakalaklezakArakamaSTaprakAraM karma sa vinyH| prastuta adhyayana meM vinIta ziSya ke vyavahAra evaM AcaraNa se vinaya ke aneka rUpa prakaTa hue haiM, yathA- guru-AjJApAlana, guru kI sevAsuzrUSA, iMgitAkArasaMprajJatA, anuzAsanazIlatA, mAnasika-vAcika-kAyika namratA, Atmadamana aadi| vinaya ko dharma kA mUla tathA dUsarA Abhyantara tapa kahA hai| isake antargata AtmA kA anuzAsana Avazyaka haiM aura ziSya kA guru ke prati bhaktiyukta vyavahAra aura ziSTatA bhI apekSita hai| vinaya kA prathama pATha ahaMkAra mukti se prAraMbha hotA hai| jisako ahaMkAra hotA hai, vaha jJAna nahIM prApta kara sakatA hai| gurujanoM ke prati choTe-bar3e sabhI ke prati namra, madhura vyavahAra Avazyaka hai| manuSya ko apane jIvana meM unnati ke lie gurujanoM ke anuzAsana meM rahanA, namratA, bhakti, sevA, baiThane-bolane kI ziSTatA, sadvyavahAra Adi kI jAnakArI evaM anupAlanA Avazyaka hai- ukta sabhI pahaluoM para isa adhyayana meM vistAra se varNana kiyA gayA hai| AtmAnuzAsana ke lie vinaya Avazyaka hai, ye bhAva gAthA ke rUpa meM isa prakAra prakaTa kie gae haiM-- appA ceva dameyavoM, appA hu khalu duddmo| appA daMto suhI hoi. assiM loe parattha ya 111.1511 vinaya samasta mAnava jIvana kI saphalatA ke lie Avazyaka hai| ise zramaNa-varga taka sImita karanA ucita nhiiN| yaha sAdhu va gRhastha donoM ke lie eka nirdezaka hai| 2. jIvana kA mUlyAMkana (cataraMgIya-tRtIya adhyayana) isa adhyayana meM durlabha tattva, karma kI vicitratA evaM janma-maraNa ke kAraNa batAkara dharmalana karane kA upadeza diyA gayA hai| mAnava jIvana ke mahattva kA pratipAdana karate hue kahA gayA hai. cattAri paramaMgANi, dullahANIha jNtunno| mANusattaM suI saddhA, saMjamammi ya vIriyaM / 3.1 / / arthAt mAnava janma, zAstra kA zravaNa karanA arthAt dharma ko sunanA, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaradhyayana satra... samyak zraddhA aura saMyama meM puruSArtha, ye cAra bAteM atyanta durlabha haiN| saddhA prmdullhaa||3.9|| dharma meM zraddhA prApta honA parama durlabha hai| sohI ujjuyabhUyassa, dhammo suddhassa citttthii| 13.12|| sarala AtmA kI vizuddhi hotI hai aura vizuddha AtmA meM dharma ThaharatA hai va vikasita hotA hai| isa adhyayana meM manuSya bhava prApta karake dharma zravaNa karane, usa para zraddhA rakhane evaM phira tadanurUpa AcaraNa karane kI preraNA kI gaI hai| 3. jAgRti kA saMdeza (asaMkhayaM-caturtha adhyayana) isa adhyayana meM agrAMkita upadeza die gae hai-- (1)hara samaya jAgrata rahanA cAhie (2)jIvana kI kSaNa bhaMguratA (3) gayA samaya phira nahIM AtA (4)pApa karma bhugatane par3ate haiM (5) dhana parivAra hameM pApa se mukta nahIM karA sakate aura (6) pramAda guptazatru hai| pramAdI nahIM banane kA saMdeza dete hue bhagavAna ne kahA asaMkhayaM jIviya mA pmaaye| 4.1 || arthAt jIvana kSaNabhaMgura hai aura caMcala bhI hai, isalie kSaNa bhara bhI pramAda mata kro| vitteNa tANaM na lame pamatte / / 4.5 / / manuSya kA dhana usakI rakSA nahIM kara sktaa| buDhApe, roga aura mRtyu kI avasthA meM dhana use bacAne meM asamartha hai|| ghorA muhuttA abalaM sarIraM, bhAraMDapakkhI va care'pamatte / 4.6 || samaya bhayaMkara hai, zarIra pratikSaNa jIrNa-zIrNa hotA jA rahA hai| sAdhaka ko apragata rahanA caahie| gAraMDa pakSI (paurANika satata satarka rahane vAlA pakSI) kI taraha vicaraNa karanA caahie| jAgRti jIvana ke pratyeka kSetra meM Avazyaka hI nahIM, upayogI bhI hai| AdhyAtmika unnati ke lie jAgRti mahattvapUrNa hai| chaMda niroheNa uvei mokkhaM / / 4.8 || icchAoM ke rokane se hI mokSa prApta hotA hai| 4. mRtyu kI kalA : nirbhaya aura apramatta jIvana (akAmamaraNijja--paMcama __adhyayana) jIvana jInA eka kalA hai, parantu maranA usase bhI bar3I kalA hai| jisa manuSya ko mRtyu kI kalA AtI hai- usake lie jIvana aura mRtyu donoM hI Ananda aura ullAsamaya bana jAte haiN| isa adhyayana meM mRtyu bigAr3ane aura sudhArane ke kAraNoM kA nirdeza karane ke sAtha paraloka va jIvana sudhArane kA upadeza diyA gayA hai| bhikkhAe vA gihatthe vA, suvvae kammaI div| 15.22 || bhikSa ho cAhe gRhastha ho, jo suvratI(sadAcArI) hai, vaha divya gati ko Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka prApta karatA hai| gihivAse vi suvvae / / 5.24 1 / gRhastha meM bhI suvratI banA jA sakatA hai| na saMtasaMti maraNate. sIlavaMtA bhussuyaa| 15.29 / / jJAnI aura sadAcArI AtmAe~ maraNakAla meM bhI trasta arthAt bhayAkrAMta nahIM hotii| 5. jJAna aura AcAra kA sammilana (khuDDAganiyaMThiya-chatA adhyayana) ajJAna aura anAcAra ko tyAga kara samyAjJAna aura zuddhAcAra pAlane kA upadeza diyA gayA hai| jAvaMta'vijjA purisA. savve te dukkhsmvaa| luppaMti bahuso mUDhA, saMsArammi annNte||6.1 || ajJAnI aura avidyAvAn svayaM apane duHkhoM kA kAraNa haiN| ajJAna kaSTa detA hai aura duHkha kA utpAdaka hai| jJAnI duHkha kA kAraNa khojatA hai aura usakA nivAraNa karatA hai| mUDha prANI bAra-bAra vinAza ko prApta hote rahate haiN| appaNA saccamesejjA / 16.2 / / _svayaM hI satya kI khoja kro| duHkhoM se chuTakArA pAne ke lie jJAna prApta karo aura jJAna kA jIvana meM AcaraNa kro| mittiM bhUehiM kppe||6.2|| samasta prANiyoM para mitratA kA bhAva rkho| bhaNatA akaritA ya bNdhmokkhpinnnninno| vAyA vIriyamitteNaM, samAsAseMti appayaM / / 6.10 1 / jo manuSya kevala bolate haiM, karate kucha nahIM, ve bandha mokSa kI bAteM karane vAle dArzanika kevala vANI ke bala para hI apane Apako Azvasta kie rahate haiN| puvvakammakhayaTThAe, ima dehaM smuddhre| 16.14|| kie hue karmoM ko naSTa karane meM hI isa deha kI upayogitA hai| chaThA adhyayana upadeza detA hai ki ajJAna, avihyA, moha, Asakti se chuTakArA pAne kA prayatna karanA cAhie aura svayaM ko satya aura jJAna kI khoja ke lie prayatnazIla rahanA caahie| 6. jIvana bodha (dumapattayaM-dasavA~ adhyayana) isa adhyayana meM jIvana kI kSaNabhaMguratA, pramAda kI bhayaMkaratA Adi kA upadeza diyA gayA hai| jaba taka zarIra svastha aura sabala hai, indriyA~ sakriya haiM taba taka pramAda chor3akara dharma ArAdhanA karanI caahie| dasavA~ adhyayana manuSya jIvana kI vAstavikatA kA udghATana karatA hai tathA mAnava ko sadA apramatta, jAgrata, karmazIla aura dharmazIla bane rahane kI preraNA detA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - uttarAdhyayana saMtra - 325 vihuNAhi raya pure kaDaM ||10.111 pUrva saMcita karma rUpI raja ko sApha kr| dullahe khalu mANuse bhave / 10.4 / / manuSya janma nizcaya hI bar3A durlabha hai| parijurai te sarIraya, kesA paMDurayA havanti te| se savvabale ya hAyai. samayaM goyama! mA pmaaye| 110.26 / / terA zarIra jIrNa hotA jA rahA hai, keza pakakara sapheda ho rahe haiN| zarIra kA saba bala kSINa hotA jA rahA hai, ataeva hai gautama kSaNa bhara ke lie bhI pramAda mata kr| isa adhyayana meM gaNadhara gautama svAmI ke jIvana kI preraka ghaTanA kA bhI varNana hai| "samayaM goyama! mA pamAyae' kA saMdeza isa adhyayana meM 36 bAra daharAyA gayA hai| gautama ke mAdhyama se saMsAra ke prANI mAtra ko yaha upadeza diyA gayA hai ki jIvana meM saphalatA prApta karane ke lie kSaNa bhara bhI pramAda nahIM karanA cAhie, pratyeka kSaNa prayatnazIla rahanA caahie| (A) dharmakathAtmaka adhyayana 1. Asakti hI duHkha kA kAraNa hai (elayaM-sAtavA~ adhyayana) saptama adhyayana meM bakare aura mUladhana ko gaMvA dene vAle vyApArI ke udAharaNoM se adharmI aura kAmabhoga meM Asakta jIvoM kI hone vAlI durdazA kA digdarzana karA kara dharmAcaraNa se hone vAle sundara phala kA paricaya diyA gayA hai| eDaka (meMDhA) kAMkiNI. tIna vaNika putra aura apathya bhojI rAjA ke dRSTAntoM dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki jo khAne-pIne, bhoga-vilAsa meM Asakti rakhatA hai, vaha saMsAra meM mArA jAtA hai| dRSTAnta aura upamAoM dvArA batAyA gayA hai ki sarvaprathama mana kI Asakti ko tor3o, bhogoM kA AkarSaNa chor3o aura paraloka ko sukhI banAnA ho to tyAga evaM anAsaktimaya jIvana kI zailI apnaao| mANusattaM bhave mUlaM. lAbho devagaI bhve| mulaccheeNa jIvANaM NaragatirikkhattaNaM dhuvaM / 17.16 / / manuSya jIvana mUladhana hai| devagati usameM lAbharUpa hai| mUladhana ke naSTa hone para naraka, tiryaca gati rUpa hAni hotI hai| kammasaccA hu pANiNo 117.20 / / prANiyoM ke karma hI satya haiN| dhIrassa passa dhIrataM. saccadhammANuvattiNo / ciccA adhamma dhammiTTe, devesu uvavajjai / / 7.29 1 / kSamAdi satya dhamoM ko pAlana karane vAle mAnava kI dhIratA dekho ki vaha adharma ko tyAga kara dharmAtmA banakara devoM meM utpanna hotA hai| adharmI naraka meM jAtA hai aura dharmI, tyAgI anAsakta jIva devagati meM utpanna hota Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1326,... ..... jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAr3aka 2. zAMti kA mArga saMtoSa (kAviliyaM-AThavA~ adhyayana) __ kapila kevalI dvArA lobha kA parityAga kara saMtoSa dhAraNa karane kA bodha isa adhyayana meM hai| yaha adhyayana mAnava jIvana meM zAMti aura saMtoSa kA prakAza phailAtA hai| jisa prakAra AkAza asIma hai usI taraha tRSNA bhI asIma hai| yaha agni kI bhAMti sarvabhakSI hai! dhana rUpI IMdhana milane para yaha adhika prajvalita hone lagatI hai| kapila To mAsaH sonA lene ke lie utAvalA thaa| parantu jaba use rAjya vaibhava bhI milane lagA to usakA mana usake lie bhI lAlAyita ho gyaa| apAra dhana, svarNa mudrAoM se bhI usake do pAsA sone kI tRSNA nahIM bujhI / vyAkulatA se kapila kA cintana mor3a khAtA hai aura vaha rAjya kA vicAra chor3akara saMyama jIvana aMgIkAra kara letA hai| ii duppUrae ime AyA | 18.16 / / lobhavRtti ko vaza meM karanA duSkara hai| dhana se mana kabhI nahIM bharatA, isalie dhana kA tyAga karane se mana ko zAMti milatI hai| ___ jahA lAho tahA loho, lAhA loho pvdd'di| do mAsakayaM kajja, koDIe vi Na NidivyaM / / 8.17 / / jahA~ lAbha hai, vahA~ lobha hai| lAbha se lobha bar3hatA hai, do mAsA sone se banane vAlA kAma karor3oM se pUrA nahIM huaa| lAbha se lobha nirantara bar3hatA hai, do mAsA sone se saMtuSTa hone vAlA karor3oM se bhI saMtuSTa nahIM huA? AThavA~ adhyayana saMdeza detA hai ki zAMti kA mArga sampatti meM nahIM saMtoSa meM hai| 3. AtmagaveSI kA saMdeza (namipavajjA navama adhyayana) isa adhyayana meM namirAjarSi kA parama vairAgyakArI niSkramaNa aura indra ke sAtha saMvAda hai| saMsAra ke dhana-vaibhava-putra-parivAra ko asahAya mAnakara manuSya ko AtmagaveSI banane kA isa adhyayana meM saMdeza hai| apanI AtmA ke alAvA saMsAra meM saba kucha parAyA hai| parAyA kabhI apanA nahIM hotaa| 'stra' ke darzana ke lie 'para' kA tyAga Avazyaka hai| jo mAnava 'sva' kI khoja karatA hai, vaha sva ko pAtA hai aura sva ko pahacAnane para sabhI 'para' bandhana lagate haiN| 'para' bandhana se mukta hone para vyakti AtmagaveSo bana jAtA hai| suhaM vasAmo jIvAmo. jesi mo natthi kiMcaNaM / / 9.14 / / manuSya meM mamatA aura merApana nahIM hone para cintA, zoka. bhaya aura udvega nahIM hotA hai| mamatA evaM merApana zoka ke nimitta haiN| ye donoM nahIM hone para koI cintA nahIM hotI hai| namirAjarSi rAjya vaibhava, parivAra aura apane zarIra kI gamatA tyAga kara ekAkI hokara calate haiN| unakA saMdeza hai- 'ego me sAsao appA, sesA me bAhirA bhaavaa.....|' zAzvata AtmA merI hai bAkI saba bAharI hai| bhaya, cintA aura zoka anya se hai, Ananda sva se hai| sabda appe jie jiya / / 9.36 || apane vikAroM ko jIta lene para sabako jIna liyA jAtA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - uttarAdhyayana icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA / / 9.48 / / icchAe AkAza ke samAna ananta haiN| kAme patthemANA akAmA jati duggiN||9.53 / / kAgabhoga kI lAlasA meM lage rahane se manuSya binA bhoga bhoge eka dina durgati meM calA jAtA hai| ahe vayai koheNaM mANeNaM ahamA gii| mAyA gaipaDimghAo, lobhAo duhao bhyN| 19.54 / / jo manuSya krodha karanA hai usakI AtmA nIce giratI hai| mAna se adhama gati ko prApta karatA hai| mAyA se sadgati kA mArga avaruddha ho jAtA hai| isa loka meM, paraloka meM lobha se bhaya-kaSTa hotA hai| 4. dharma kA maMgala (hariesijja-bArahavA~ adhyayana) isa adhyayana meM harikezI muni ke aitihAsika prasaMga se jAti, kula Adi ko gauNa rakha kara AtmakalyANa meM dharma kI pradhAnatA nirdiSTa hai tathA bhAvayajJa kA kalyANakArI vidhAna batAyA gayA hai| zvapAka-cANDAla kula meM janme harikezI muni kI aisI adbhuta Rddhi aura mahimA dekhane ko milatI hai, jo bahuna durlabha hai| isa adhyayana meM brAhmaNoM ke jAtimada ko nirarthaka aura ajJAna kA bhaNDAra batAyA gayA hai| saccA brAhmaNa tapa kI jyoti jalAkara jJAna yajJa karanA hai| AtmA kI zuddhi tapa aura tyAga meM hotI hai| cANDAla ho yA zudra, jo tapa kA AcaraNa karatA hai, vaha dharma kA adhikArI hai| dharma kA maMgala dvAra kisI bhI jAti ke lie banda nahIM hai| zUddha AtmA pUjya hai| sakkhaM khu dIsai tavo viseso, nadIsaI jAivisesa koi||12.37|| tarA-cAritra ko vizeSatA to pratyakSa dikhalAI detI hai, kintu jAti kI to koI vizeSatA najara nahIM aatii| dhamme harae baMbhe santi titthe, aNAvile attpsnnlese| jahiMsi NAo vimalo visuddho, susIio pajahAmi dos| 112.46 1 1 dharma merA jalAzaya hai, brahmacarya zAMti tIrtha hai, AtmA kI prasanna lezyA merA nirmala ghATa hai, jahA~ para AtmA snAna kara karma mala se mukta ho jAtA hai| Aja kI mAnavatA ke lie zramaNa samrAT bhagavAna mahAvIra kA yaha saMdeza samatA aura zAntivAdI samAja ke lie Adarza patha-pradarzana hai| 5. niSkAma sAdhanA kA upadeza (cittasaMbhUijjaM -terahavA~ adhyayana) yaha adhyayana manuSya ko bhogoM ke daladala se nikAlakara niSkAma sAdhanA kA upadeza detA hai| manuSya ko apane zubha yA azubha karmoM kA phala bhoganA par3atA hai| acche karma kA acchA phala hotA hai to bure karma kA burA phl| dhana, zarIra, vaibhava, striyA~, kAmabhoga ke sAdhana haiN| manuSya ko ina sabake prati Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1328 . jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka | anAsakta honA caahie| Atma-sAdhanA karane vAle (citra) muni cakravartI brahmadatta (saMbhUta) ko kahate haiN| savva suciNNa saphala nraann| 113.101 / manuSya ke sabhI sucarita (satkarma) saphala hote haiN| save kAmA duhAvahA 1 113.16 1 / sabhI kAmabhoga duHkhAvaha (du.khada) hote haiN| / kattArameva aNujAi kmmaa||13.23 / / karma sadA karttA ke pIche-pIche arthAt sAtha-sAtha calate haiN| vaNNaM jarA harai narassa rAyaM / / 13.26 / / jarA manuSya kI sundaratA ko samApta kara detI hai| uvicca bhogA parisaMcayanti dumaM jahA khINaphalaM va pakkhI / / 13.31 11 vRkSa ke phala kSINa ho jAne para pakSI use chor3akara cale jAte haiM vaise hI puruSa kA puNya kSINa hone para bhoga-sAdhana use chor3a dete haiN| yaha adhyayana nidAna rahita tapasyA aura sAdhanA kA upadeza detA hai| 6. tyAga hI mukti kA mArga hai (usuyArijjaM-caudahavA~ adhyayana) isa adhyayana meM manuSya ko bazcanoM,kaSToM, du:khoM, pIr3AoM se mukti pAne hetu samAdhAna kiyA gayA hai| isa adhyayana ke par3hane se spaSTa hotA hai ki bhoga, prapaMca, rUDhiyA~, anya vizvAsa aura mAnyatAe~ sabhI saMsAra ke kAraNa haiN| mukti prApta karane ke lie ina sabakA tyAga Avazyaka hai| tyAgamArga ko cha: vyaktiyoM ne apanAyA aura mukta hue| purohita putra apane pitA bhRgu purohita se saMsAra tyAga kara dIkSA grahaNa karane kI AjJA mAMgate haiM to pitA putra ke prati moha ke kAraNa bahuta se tarka detA hai aura isake sAtha bhogoM kA nimantraNa bhii| taba putra kahatA hai ajjeva dhamma paDivajjayAmo, jahiM pavannA na punnbmvaamo|| aNAgayaM neva ya asthi kiMci, saddhAkhamaMNe viNaittu rAga / / 14.28 / / saMsAra meM aisI koI bhI vastueM nahIM haiM, jo isa AtmA ko pahale prApta nahIM huI hoN| isalie hama Aja se hI isa sAdhu dharma ko anta:karaNa se svIkAra kareM jisase ki phira janma nahIM lenA pdd'e| rAga ko tyAga kara zraddhA se sAdhu dharma kI pAlanA zreSTha hai| dharma zraddhA hameM rAga se (Asakti) mukta kara sakatI hai| 7. saMyati rAjarSi kA itihAsa (saMjaijja-aThArahavA~ adhyayana) isa adhyayana meM gardabhAli RSi se prerita hokara saMyati rAjarSi dvArA zikAra chor3akara saMyama dhAraNa karane kA varNana hai| saMyati muni se kSatriya rAjarSi ne unake jJAna, darzana evaM cAritra kI thAha lene ke lie aneka prazna kie| saMyati muni ne kriyAvAda, akriyAvAda, vinayavAda evaM ajJAnavAda ke saMdarbha meM jAnakArI dene ke sAtha jAna-kriyAvAda kA samanvaya sthApita kiyaa| saMyati Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | uttarAdhyayana sUtra 329 muni ne 19 mahAn AtmAoM kA ullekha kiyA jo sabhI zUravIra the-karma ke kSetra meM bhI aura dharma ke kSetra meM bhI cakravartI samrAT athavA vizAla samRddhi ke svAmI rAjAoM ne karmakSetra meM vIratApUrvaka sAdhanA karate hue mukti prApta kii| aNicce jIvalogammi kiM hiMsAe pasajjasi? | |18.11 / / jIvana anitya hai, kSaNabhaMgura hai, phira kyoM hiMsA meM Asakta hote ho? kiriaM ca royae dhiiro||1B.33 / / dhIra puruSa sadA kriyA (karnavya) meM hI ruci rakhate haiN| 8. zramaNa jIvana kI kaThora caryA (miyAputtIya-unnIsavA~ adhyayana) . isa adhyayana meM mRgAputra kA parama vairAgyotpAdaka itihAsa, mAtA-putra kA asarakAraka saMvAda aura sAdhutA kA sundara rUpa batAyA gayA hai| isa adhyayana kA prAram munidarzana se hotA hai aura anna zramaNa dharma ke pAlana aura mokSa prApti meN| mRgAputra ko jAnismaraNa jJAna muni darzana se hotA hai| saMsAra meM use TuHkha hI du:kha najara AtA hai aura usake hRdaya meM vairAgya bhara jAtA hai| vaha mAtA-pitA se anumati mAMgatA hai aura kahatA hai ___ jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogA ya maraNANi y| aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsati jantavo | 120.16 / / saMsAra meM janma kA duHkha hai, jarA, roga aura mRtyu kA duHkha hai| jidhara dekho udhara duHkha hI duHkha hai, jisase vahAM prANI lagAtAra nirantara kaSTa hI pAte rahate haiN| mRgAputra narakoM ke kaSTa kA varNana karatA hai| zramaNa caryA bahuta kaThora hai! aneka prakAra ke parISaha hai| zramaNa ko jIvana bhara pA~coM vratoM kA pAlana karanA par3atA hai| zIta-uSNa parISaha sahana karanA par3atA hai aura naMge pairoM, kaMkarIle. kAMToM bhare rAste para calanA par3atA hai| usako bhojana Adi ke lie bhikSAcarI karanI par3atI hai| vyAdhi hone para mRgAputra kahate haiM ki maiM mRgacaryA kruuNgaa| jisa prakAra mRga bImAra hone para binA auSadhi ke hI nIroga ho jAtA hai usI prakAra mujhe bhI auSadhi kI AvazyakatA nahIM pdd'egii| zramaNa kA pradhAna guNa upazama hai- "uvasamasAraM khu sAmaNNa' / muni ke saMbaMdha meM kahA hai lAbhAlAme suhe dukkhe jIvie maraNe thaa| samo nindA-pasaMsAsu. tahA maannaavmaanno||19.91 1 / jo lAbha-alAbha, sukha-duHkha, jIvana-maraNa, nindA-prazaMsA aura mAna - apamAna meM samabhAva rakhatA hai, vahI vastuta: muni hai| 9. AtmA hI AtmA kA nAtha (mahAniyaMThijja-bIsavA~ adhyayana) isa adhyayana meM nAtha-anAtha kI vyAkhyA AdhyAtmika dRSTi se kI gaI hai| bahuta se manuSyoM kI yaha dhAraNA hai ki dhana, sampatti, aizvarya, sattA Adi se vyakti sanAtha hotA hai| aisA bhrama magadhanareza rAjA zreNika ko bhI thA, parantu jaba anAthI pani ne nAva --anAtha kA vAstavika artha samajhagayA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1330 :..:jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGakA taba unakA bhrama TUTa gayA aura ahaMkAra samApta ho gyaa| vyakti cAhe kitanA bhI vaibhavazAlI aura zaktizAlI kyoM na ho vaha pIr3A, vedanA, vyAdhi. maraNa Adi se apanI rakSA nahIM kara sakatA hai| dUsare anya prANI kI bhI rakSA nahIM kara sakatA hai| ata: vaha kisI ke lie zaraNadAyI nahIM ho sakatA hai| AtmA svayaM apanA nAtha hai, jaba vaha sadpravRttiyoM meM dana-citta rahatA hai| duSpravRttiyoM meM lagI huI AtmA apanI hI zatru hai, apane lie du:khoM kA sRjana karatI hai| appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa y| appA mittamamittaM ca, duppaDhio suppddhio| 120.37 / / AtmA hI sukha-duHkha kA kartA aura bhoktA hai| sadAcAra meM pravRtta AtmA mitra ke samAna hai aura durAcAra meM pravRtta hone para vahI zatru hai| AtmA hI apanA nAtha hai, anya ke AdhAra para use nAtha mAnanA ucita nhiiN| dhammapada meM bhI kahA gayA hai attA hi attano nAtho, kohi nAtho paro siyA (dhammapada 12.4) AtmA svayaM hI apanA nAtha hai-kauna kisI anya kA nAtha ho sakatA isa adhyayana ke par3hane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki zuddhAcArI sampUrNa saMyamI zramaNa hI apanI AtmA ke nAtha hote haiN| yahAM traikAlika satya bhI prakaTa kie gae haiM, jinakA mAnava jIvana meM mahattvapUrNa sthAna hai| 10.samudrapAla zreSThI kA caritra aura mokSa mArga kA pratipAdana (samuddapAlIyaMikkIsavA~ adhyayana) samudrapAla ne kisI samaya bhavana kI khir3akI meM baiThe hue eka aparAdhI ko mRtyu cioM se yukta vadha-sthAna para le jAte hue dekhaa| use dekhakara ve kahane lage aho! azubha karmoM kA aMtima phala prApta rUpa hI haiyaha pratyakSa dikhAI de rahA hai| vahAM baiThe hue samudrapAla bodha pAkara parama saMvega ko prApta hue aura mAtA-pitA ko pUchakara pravrajyA lekara anagAra ho ge| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha rUpa pA~ca mahAvratoM ko svIkAra kara ve buddhimAna muni jinopadezita dharma kA pAlana karane lge| uvehamANo u parivaejjA, piyamappiyaM savvaM titikkhejjaa| na savvaM sanattha'miroejjA, na yAvi pUrya garahaM ca sNje| 21.1511 muni upekSApUrvaka saMyama meM vicare, priya aura apriya sabako sahana kre| saba jagaha sabhI vastuoM kI abhilASA nahIM kare tathA pUjA aura nindA ko bhI nahIM caahe| aNunnae nAvaNae mahesI, na yAvi. pUyaM garahaM ca sNje| sa ujjubhAvaM paDivajja saMjae, nivvANamaggaM virae uveI / / 21.20 / / jo maharSi pUjA pAkara unnata aura nindA pAkara avanata nahIM hotA tathA Rju bhAva rakhakara virata hotA hai vaha nirvANa mArga ko prApta karatA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . uttarAdhyayana satra 11. nArI nArAyaNI rUpA (rahanemijja-bAvIsavA~ adhyayana) isa adhyayana meM bhagavAna neminAtha aura bhagavatI rAjamatI ke caritra kA ullekha hai| isameM rathanemi kA vicalita honA aura rAjamatI kI phaTakAra se usakA puna: saMyama meM sthira honA batAyA gayA hai| nArI kA ujjvala pakSa yaha hai ki vaha dayA, prema, karuNA aura vAtsalya kI mUrti hai| vaha zakti svarUpA bhI hai| isake sAzca vaha oja-teja ko svAminI bhI hai| nArI ke nArAyaNI rUpa kA darzana bhI isa adhyayana meM hotA hai| jaba sAdhaka rathanemi apanI saMyama-sAdhanA meM vicalita hue, taba sAdhvI rAjamatI unako ojasvI zabdoM meM udbodhana dekara kahatI hai- "seyaM te maraNaM bhve|" saMyama-sAdhanA se cyuta hone kI apekSA mara jAnA hI zreSTha hai| sAdhaka rathanemi puna: saMyama meM dRr3ha ho jAte haiN| nArI ke komala zarIra meM saMkalpa vajra ke samAna kaThora hotA hai| rAjamatI kI saMkalpadRr3hatA nArI ke lie Adarza svarUpa hai| isa adhyayana ke kucha saMdeza yahA~ prastuta hai kohaM mANaM nigiNhittA, mAyaM lobha ca svvso| iMdiyAi vase kAuM, appANaM uvasahare ||22.48 || krodha, mAna, mAyA aura lobha ko jotakara aura pAMcoM indriyoM ko vaza meM karake AtmA ko pramAda se haTAkara dharma meM sthira kre| evaM kareMti saMbuddhA, paMDiyA pviykkhnnaa| viNiyati bhogesu, jahA se purisottamo 122.5 |ttibemi puruSottama rathanemI ne AtmA ko vaza meM karake mokSa paayaa| isI taraha tattvajJAnI, vicakSANa, paMDita jana bhogoM se nivRtta hokara mukta ho jAte haiN| 12. samanvaya kA zuddha mArga (kesigoyamijja-tevIsavA~ adhyayana) bhagavAna gautamasvAmI aura kezI kumAra zramAga kA sammilana, praznottara aura zrI kezIkumAra zramaNa kA vIrazAsana meM praviSTa honA isa adhyAya kA viSaya hai| __ bhagavAna pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIra ke bIca samaya kA koI bahuta bar3A antarAla nahIM thaa| mAtra 250 varSoM kA hI antara thaa| isa choTe se antarAla meM samaya cakra tejI se ghuumaa| bhagavAna mahAvIra ne yathArthavAdI dRSTikoNa apanAkara zramaNoM ke AcAra vyavahAra aura bAhya vezabhUSA meM kucha parivartana kie| usa samaya bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke ziSya bhI vidyamAna the| zrAvastI nagarI meM aisA prasaMga upasthita huA ki pArzvanAtha kI paramparA ke kezIzramaNa apane ziSyoM sahita padhAre aura bhagavAna mahAvIra ke para ziSya gautama gaNadhara bhI apane ziSyoM sahita padhAra ge| donoM kA lakSya mokSa thaa| pArzvanAtha ke zramANa raMga-biraMge vastra pahanate aura cAturyAma kA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1332. .. jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAr3aka pAlana karate, jabaki bhagavAna mahAvIra ke zramaNa alpAtialpa mUlya vAle zveta vastra dhAraNa karate aura paMca mahAvratoM kA pAlana krte| choTe-moTe anya bheda bhI the| kezIzramaNa aura gautama gaNadhara apane-apane ziSyoM sahita paraspara mile| gautama gaNadhara ne kezozramaNa kI sabhI zaMkAoM kA yukti saMgata samAdhAna kara diyaa| kezIzramaNa apane ziSyoM ke sAtha bhagavAna mahAvIra kI paramparA meM dIkSita ho ge| donoM kA samanvaya ho gayA... paccayatthaM ca logassa, naannaavihvigppnn|| jatatthaM gahaNatthaM ca, loge liMgapaoyaNaM / 123.32|| nAnA prakAra ke upakaraNoM kA vidhAna logoM kI pratIti ke lie, saMyamanirvAha ke lie hai| sAdhunva ke grahaNa ke lie aura loka meM pahicAna ke lie liMga (veSAdi) kI AvazyakatA hai| kasAyA aggiNo vuttA, suyasIlatavojalaM / suyadhArAmihayA saMtA, minnA hu na Dahati me / / 23.53 / / __ kaSAya agni hai| zruta, zIla aura tapa jala hai| zruta rUpa jaladhArA se agni ko zAnta karane para phira vaha mujhe nahIM jlaatii| jarAmaraNavegeNaM, bujjhamANANa paanninnN| dhammo dIvo paihA ya, gaI saraNamuttamaM / / 23.98 jarA aura mRtyu rUpa vega se DUbate hue prANiyoM ke lie dharma dvIpa hI uttama sthAna aura zaraNa rUpa hai| samanvaya kA zuddha mArga isa adhyayana meM dikhAyA gayA hai| 13. saccA brAhmaNa kauna (jannaijja-paccIsavA~ adhyayana) sacce brAhmaNa kA svarUpa isa adhyayana meM batAyA gayA hai| brAhmaNa kula meM utpanna jayaghoSa nAma kA prasiddha aura mahAyazasvI vipra thaa| vaha yama rUpa bhAvayajJa karane vAlA thaa| usI nagarI meM vedoM kA jJAtA vijayaghoSa nAma kA brAhmaNa yajJa karatA thaa| yajJa hiMsaka hote the: bhagavAna mahAvIra ne hiMsA-virodhI zramaNa-paramparA kA virodha kiyaa| bhagavAna mahAvIra ne jAti ko janma se nahIM, parantu karma se maanaa| samayAe samaNo hoi,bambhacereNa bbhnno| nANeNa ya muNI hoi, taveNa hoi tAvaso | 125.3211 samatA se zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, jJAna se muni aura tapa se tapasvI hotA hai| kammuNA bambhaNo hoi, kammuNA hoi khttio| vaisso kammuNA hoi. suddo havai kammuNA / / 25.33 / / brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye saba karma se hote haiM : isa adhyayana meM sacce brAhmaNa ke guNe kA digdarzana karAyA gayA hai. jisase brAhmaNa jAti se alaga sacce brAhmaNa ko pahacAnA jA sakatA hai / zrI jayaghoSa muni se unama dharma ko sunakara unake sAmane gRhanyAga kara Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | uttarAdhyayana sUtra.... 333 vijayaghoSa dIkSita ho ge| donoM muni tapa-saMyama se apane pUrva karmoM kA kSaya karake sarvottama siddha gati ko prApta hue| 14. gargAcArya ke kuziSyoM kA varNana (khalukijja-sattAIsavA~ adhyayana) isa adhyayana meM gargAcArya ke kuziSyoM kA varNana aura AlasI baila kA uTAharaNa hai| garmAcArya guNavAna AcArya the, jo satata samAdhi bhAva meM rahate the| kintu unake ziSya TuSTa bailoM kI taraha uddaNDa, avinIna aura AlasI the| unake ziSya sAtA meM masta rahate the, ghamaNDI aura ahaMkArI bana gaye the nathA bhikSAcarI meM bhI Alasa karate the| ayogya baila ke samAna durbala ziSyoM ko dharmadhyAna meM jotane para saphalatA nahIM milatI hai| isa prakAra apane duSTa ziSyoM se du:khI hue ve sArathI AcArya socane lage ki mujhe inase kyA prayojana hai| ata: gargAcArya ne ziSyoM ko chor3akara ugranapa kA AcaraNa karane kA nizcaya kiyaa| miu--maddavasaMpanne, gaMbhIro susmaahio| viharai mahiM mahappA, sIlabhUeNa appaNA ||27.17 / / mRdu evaM sarala svabhAva vAle, gambhIra aura samAdhivanta ve mahAtmA zIla sampanna hokara pRthvI para vicarane lge| (i) AcAra sambandhI 1. anagAroM ke saMyamI jIvana ke parISaha(parIsaha pavibhattI-dvitIya adhyayana) ___ isa adhyayana meM mAnava ko dhIratA, vIratA, sahiSNutA, titikSA aura samatA kA pATha par3hAyA gayA hai| sahiSNutA va dhIratA kA upadeza samagra mAnava jIvana ke lie hai, ise sAdhu jIvana taka sImita karanA ucita nahIM hai| du:kha ko samabhAvapUrvaka sahana karanA caahie| pIr3A Dhone ke lie nahIM, sahane ke lie AtI hai| sudharmA svAmI ne jambU svAmI ke pUchane para 22 parISaha batAe haiM-- 1. zudhA parISaha 2. pyAsa 3. zIta 4. uSNa 5. DAMsa macchara Adi 6. vastra kI kamI yA abhAva 7. arati 8. strI 9. vihAra 10 ekAnta meM baiThanA 11. zayyA 12. kaThora vacana 13. vadha 14. yAcanA 15 alAbha 16. roga 17. tRNa sparza 18 maila 19. satkAra-puraskAra 20. prajJA 21 ajJAna 22. darzana priissh| mAinne asaNapANasrA... ||2.3 / / sAdhaka ko khAne-pIne kI maryAdA kA jJAna honA caahie| adINamaNaso care.... ||2.3 || saMsAra meM adIna bhAva se rahanA caahie| na ya vittAsae paraM..... ||2.20 / / / kisI bhI jIva ko vArA arthAt kaSTa nahIM denA caahie| sariso hoi baalaann....||2.24|| pare ke sAtha daga honA bacakAna pana hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 jinavANI- jainAgama - sAhitya vizeSAGka | 12.27 || natthi jIvassa nAso tti....... AtmA kA kabhI nAza nahIM hotaa| isa adhyayana kA sAra yaha hai ki parISaha utpanna hone para saMyama se vicalita nahIM honA caahie| 2. jJAna amRta tattva hai (bahusuyapujja - gyArahavA~ adhyayana ) isa adhyayana meM jJAna kI sarvazreSThatA batAI gaI hai| jJAna-prApti meM bAdhaka kAraNoM se rahita hokara bahuzruta hone kA upadeza diyA gayA hai| anagAra ke AcAra ko prakaTa kiyA gayA hai| abahuzruta vidyA rahina athavA vidyA sahita hone para abhimAnI, viSayoM meM gRddha, ajinendriya, avinIta aura bAra - bAra binA vicAre bolatA hai / mAna, krodha, pramAda, roga aura Alasya se yukta hone para zikSA prApta nahIM hotI hai| zikSA evaM jJAna ke avarodhaka 1. ahaMkAra 2. krodha 3. pramAda 4. roga aura 5 . Alasya haiN| inase sadA bacane kI prabala preraNA dI gaI hai| manuSya vyavahAra se vinIta aura avinIta kahalAtA hai| jo vinIta hotA hai vaha priyavAdI, hitakArI hone ke sAtha sabase maitrI bhAva rakhatA hai aura vahI zikSA kA adhikArI hai| jJAnI arthAt bahuzruta kA jIvana nirmala hotA hai aura vaha apanA jIvana jJAna-ArAdhanA meM vyatIta karatA hai| zruta kI samupAsanA karate- karate jinavANI kA rahasyavettA bana jAtA hai| jJAnAmRta prApta karane vAlA bahuzruta kahalAtA hai| vaha zreSTha aura pUjanIya hotA hai| yahA~ pandraha sundara upamAe~ bahuzruta kI mahattA batAne ke lie dI gaI hai| udAharaNArtha- devatAoM meM indra, manuSyoM meM vAsudeva, vRkSoM meM jambU vRkSa, parvatoM meM sumeru parvata, nakSatroM meM sUrya, candra Adi ! tamhA suyamahidvijjA, uttamadvagavesae / jiNa'ppANaM paraM ceva, siddhiM saMpAuNejjAsi / / 11.32 / / mokSa kI gaveSaNA karane vAlA sAdhaka usa zrutajJAna ko par3hatA hai jo apanI aura dUsaroM kI AtmA ko nizcaya mokSa meM pahu~cAtA hai| . isa adhyayana kA sAra hai jJAna prApta kro| jJAna meM svayaM aura dUsaroM, donoM ko siddhi prApta hotI hai| 3. bhikSu kA svarUpa (sabhikkhu--pandrahavA~ adhyayana ) * isa adhyayana meM sAdhaka - bhikSu ke lakSaNa, AcAra Adi kA varNana kiyA gayA hai| bhikSu kA artha saMyamI sAdhu hai / jisane vicArapUrvaka munivRtti aMgIkAra kI hai, jo samyag darzanAdi yukta sarala, nidAna rahita saMsAriyoM ke paricaya kA tyAgI, viSayoM kI abhilASA - rahita aura ajJAta kulo ko gocarI karatA huA vihAra karatA hai, vaha bhikSu kahalAtA hai| rAga rahita, saMyama meM dRr3hatApUrvaka vicase vAlA, asaMyama se nivRtta zAstrajJa, AtmarakSaka, buddhimAna, parISahajayI, samadarzI kisI bhI vastu meM mUrcchA nahIM rakhane vAlA bhikSu hotA hai| usakA AcaraNa saMsArI prANiyoM se bhinna hotA hai| nirbhayatA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 335 aura nispRhatA bhikSu jIvana kI AdhArazilA hai| usako AvazyakatAe~ sImita hotI haiN| vaha satata jAgarUka aura Atma-bhAvoM meM ramaNa karatA hai| asippajIvI agihe amitte, jiidie savvao vippmukke|| aNukkasAI lahu appamakkhI, ceccA giha egacare sbhikkhuu| 115.16 / / azilpajIvI, gRhatyAgI, mitra aura zatru se rahita, jitendriya, sarva saMgoM se mukta, alpakaSAyo. alpAhArI, parigraha tyAgI hokara ekAkI-rAgadveSa rahita hokara vicaratA hai, vahI bhikSu hai| prastuta adhyayana meM sadabhikSu ke guNoM kA varNana kiyA gayA hai aura yaha bhI preraNA dI gaI hai ki bhikSu ke rUpa ko nahIM usake Antarika svarUpa ko dekhanA caahie| 4. brahmacarya (baMbhacerasamAhiTThANaM- solahavA~ adhyayana) isa adhyayana meM brahmacarya ke niyama aura usakI sAdhanA ke phala batAe gae haiN| jinazAsana meM sthavira bhagavantoM ne brahmacarya samAdhi ke dasa sthAna batAe haiN| unako sunakara, hRdaya meM dhAraNa kara, saMyama, saMvara aura samAdhi meM bahuta dRr3ha hokara mana, vacana aura kAyA se gupta, guptendriya aura gupta brahmacArI hokara sadaiva apramatta rahakara vicaranA caahie| nirgranthoM ko strI, pazu aura napuMsaka yukta zayyA, AsanAdi kA sevana nahIM karanA caahie| vAstava meM AtmA zuddha hai, svarUpa meM AtmA Anandaghana aura akSaya sukha kA bhaNDAra hai, parantu bhoga-saMskAroM ke kAraNa usakA apanA nijI svabhAva AvRtta ho gayA hai| AvaraNoM ko haTAne ke sAdhana isa adhyayana meM batAe gae haiN| ina sAdhanoM ko apanAne se AtmA ko sukha aura samAdhi ko grApti hotI hai| deva dANava gaMdhavA, jakkha rakkhasa kinnraa| bambhayAriM namasaMti, dukkara je karenti tN| 16.16 11 jo duSkara vrata brahmacarya kI ArAdhanA karatA hai, usa brahmacArI ko deva, dAnava, yakSa, rAkSasa, kinnarAdi deva namaskAra karate haiN| brahmacarya dharma dhruva, nitya aura zAzvata hai| isakA pAlana kara aneka jIva siddha hue haiM, siddha hote haiM aura bhaviSya meM siddha hoNge| 5. pApI zramaNa kI pahicAna (pAvasamaNijja-satarahavA~ adhyayana) isa adhyayana meM pApI zramaNa kauna hotA hai, usakA vistRta varNana kiyA gayA hai| pApI zramaNa ke lakSaNa1. dIkSita hokara bahuta nidrAlu ho jAnA aura khA pIkara sukha se so jaanaa| 2. AcArya, upAdhyAya se zruta aura vinaya prApta karane ke pazcAt unhIM ko nindA krnaa| 3. ghamaNDI hokara AcArya, upAdhyAya kI susevA nahIM karanA aura guNIjanoM kI pUjA nahIM krnaa| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAGka 4. prANI, bIja aura harI kA mardana kara svayaM asaMyatI hokara bhI apane ko saMyatI mAnanA / 5. tRNAdi kA bichaunA, pATa, Asana, svAdhyAya bhUmi, pAMva poMchane kA vastra Adi ko binA pUMje baiThanA aura upayoga meM lenA / 6. zIghratApUrvaka ayatanA se calanA aura pramAdI hokara bAlaka Adi para krodhita honA / 7. pratilekhana meM pramAda karanA, pAtra aura kambala Adi idhara-udhara bikheranA, pratilekhanA meM upayoga nahIM rakhanA / 8. pratilekhanA meM pramAda karanA, vikathA Adi sunane meM mana lagAnA, hamezA zikSAdAtA ke sAmane bolanA / 9. atikapaTI, vAcAla, abhimAnI, kSubdha, indriyoM ko khulI chor3anA tathA asaMvibhAgI aura aprItikArI honA / 10. zAnta hue vivAda ko punaH jagAnA, sadAcAra rahita ho AtmaprajJA ko naSTa karanA, lar3AI aura kleza karanA / 11. . asthira Asana vAlA honA, kuceSTA vAlA honA, jahAM kahIM bhI baiThane vAlA honA / 12 sacitta raja se bhare hue pairoM ko binA pUMje so jAnA, zayyA kI pratilekhanA nahIM karanA aura saMthAre ko anupayogI samajhanA / 13. dUdha, dahI aura vigayoM kA bAra-bAra AhAra karanA, tapakArya meM prIti nahIM honA / 14. sUrya ke asta hone taka bAra-bAra khAte rahanA, 'aisA nahIM karanA' kahane para guru ke sAmane bolanA / 15. AcArya ko chor3akara parapASaNDa meM jAnA, chaha-chaha mAsa se gaccha badalanA / 16. apanA ghara chor3akara sAdhu huA phira bhI anya gRhastha ke yahAM rasa lolupa hokara phiranA aura nimitta batAkara vyopArjana krnaa| 17. apanI jAti ke gharoM se hI AhAra ko lenA, kintu sAmudAnikI bhikSA nahIM lenA aura gRhastha kI niSadyA para baiThanA / pA~ca prakAra ke kuzIloM se yukta hokara saMvara rahita veSadhArI yaha sAdhu anya zreSTha muniyoM kI apekSA nikRSTa hai aura vaha isa loka meM viSa kI taraha nindanIya hai| usakA na ihaloka sudharatA hai aura na paraloka hI / uparyukta doSoM ko tyAgakara muni suvratI ho jAtA hai| 6. samiti aura gupti (samiio - caubIsavA~ adhyayana) isa adhyayana meM samiti aura gupti rUpa ATha pravacana mAtAoM varNana hai| samitiyA~ pA~ca aura guptiyA~ tIna haiN| IryA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepaNa aura uccAra pariSThApanikA samitiyAM haiM tathA mana, vacana Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | uttarAdhyayana sUtra : . 337 aura kAya guptiyA~ haiN| sAdhu ko Alambana, kAla, mArga aura yatanA rUpI kAraNoM kI zuddhi ke sAtha gamana karanA cAhie, yaha IryA samiti hai| IryA samiti meM jJAna, darzana, cAritra Alambana haiN| kAla dina kA samaya hai aura kumArga kA tyAga karanA mArga hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI samyak pAlanA-ye cAra yatanAe~ hai| calate samaya indriyoM ke viSayoM aura vAcanA Adi pAMca prakAra ke svAdhyAya ko varjana karatA huA cle| IryA samiti meM tanmaya hokara aura usI meM upayoga rakha kara cle| krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, nindA aura vikathA ke prati satata upayoga yukta hokara rhe| parimita aura nirvadha bhASA bolanA bhASA samiti hai| AhAra, upadhi aura zayyA kI gaveSaNA, grahaNeSaNA tathA paribhogaiSaNA zuddhatA pUrvaka karanA, yaha eSaNA samiti hai| upakaraNoM ko grahaNa karate ora rakhate hue muni dvArA vidhi kA pAlana karanA, yaha AdAna nikSepaNa samiti hai| mala-mUtra, kapha, nAka va zarIra kA maila,pasInA, AhAra, upakaraNa Adi kA vivekapUrvaka sthaNDila bhUmi meM parityAga karanA pariSThApanA samiti hai| isa adhyayana meM pAMcoM samitiyoM kA varNana saMkSepa meM kiyA gayA hai| guptiyA~ tIna haiM- 1. manogupti 2. vacanagupti 3. kaaygupti| mana gupti ke 1. satya 2. asatya 3. mizra aura 4.asatyAmRSA, ye cAra prakAra haiN| saMyamI sAdhu ko saMrambha, samAraMbha aura Arambha meM pravRtta hote hue mana ko niyantrita rakhanA Avazyaka hai| vacanagupti bhI manogapti ke samAna cAra prakAra kI hai| sAdhu ko saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta vANI ko rokanA caahie| kAyA se saMrambha, samArambha aura Arambha kI pravRtti ko rokanA kAyagupti hai| jo paMDita muni pAMcoM samitiyoM ke pAlana meM pravRtta hokara aura azubha pravRttiyoM se nivRtta hokara samyak AcaraNa karatA hai, vaha samasta saMsAra se zIghra hI mukta ho jAtA hai| 7. muni kI samAcArI (samAcArI-chabbIsavA~ adhyayana) isa adhyayana meM sabhI karmoM se mukta karane vAlI samAcArI kA varNana hai| jisakA AcaraNa karake kaI nirgrantha saMsAra sAgara se tira ge| sAdhuoM kI dazAMga samAcArI isa prakAra hai- 1. AvazyakI 2. naiSedhikI 3. ApRcchanI 4. prati pRcchanI 5. chandanA 6. icchAkAra 7. micchAkAra 8. tathAkAra 9. abhyutthAna 10. upasampadA / munijIvana kI sAdhAraNa dainika kriyA kA vidhAna dazAMga samAcArI meM hai| buddhimAna muni ko dina ke cAra bhAga karake una cAroM bhAgoM meM unara guNoM ko vRddhi karanI caahie| pahale prahara meM svAdhyAya, dUsare prahara meM dhyAna, tIsare prahara meM bhikSAcarI aura cauthe prahara meM phira svAdhyAya karanA caahie| buddhimAna muni rAtri ke bhI cAra bhAga karatA hai-- prathama prahara meM svAdhyAya. dUsare prahara meM dhyAna, TIsare prahara meM nidrA aura cauthe prahara meM puna: Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1338. . . jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAGaka svAdhyAya karatA hai| 8. sAdhaka-AtmA kI anAsakti (pamAyaTThANaM-battIsavA~ adhyayana) isa adhyayana meM pramAda kI vistRta vyAkhyA aura mokSa ke upAya batAe gae haiN| isakA mahattvapUrNa udghoSa yaha hai ki zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza Adi kA doSa nahIM hai, doSa hai AtmA kaa| AtmA jaba rAga-dveSa Adi pariNAmoM ke dvArA pramAdI banakara kisI padArtha ke prati rAga athavA dveSa karanA hai, tabhI vaha bandhana meM bamdhatA hai aura du:khoM meM jakar3a jAtA hai| aliptatA aura anAsakti isake mUla svara haiN| vItarAga jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura annarAya karma kA kSaya karake kRtakRtya ho jAte haiN| isa adhyayana meM jIva ke sAtha lage hue samasta du:khoM se mukta hone kA mArga batAyA gayA hai, jise samyaka prakAra se aMgIkAra karake jIva atyanta sukhI ho jAte haiN| rAgo ya doso vi ya kammabIyaM, kammaM ca mohappabhavaM vyNti| kamma ca jAI-maraNassa mUlaM. dukkhaM ca jAI maraNaM vyNti| 32.7 / / rAga aura dveSa ye donoM karma ke bIja haiM, karma moha se utpanna hote haiM, karma hI janma-maraNa ke mUla haiM aura janma-maraNa hI du:kha hai| rUve viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohprNprenn| na lippae mavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNI palAsa / / 32.34 / / rUpa se virakta huA manuSya zokarahita ho jAtA hai| jisa prakAra jala meM rahate hue bhI kamala kA pattA lipta nahIM hotA usI prakAra saMsAra meM rahate hue bhI vaha virakta puruSa du:kha samUha se lipta nahIM hotaa| samo ya jo tes ya viiyraago||32.61 || jo manuSya manojJa aura amanojJa zabdAdi viSayoM meM sama rahatA hai, vaha vItarAga hai| evidiyatthA ya maNassa atthA, dukkhassa heuM maNuyassa raaginno| te ceva thovaM pi kayAi dukkhaM na vIyarAgassa karenti kiMci / / 32.100 / / indriyoM aura mana ke viSaya, rAgI puruSoM ke lie hI du:kha ke kAraNa hote haiN| ye viSaya vItarAgoM ko kucha bhI du:kha nahIM de skte| 9. mokSamArga prApta karane kA uttama mArga (aNagAra maggagaI- paiMtIsavA~ adhyayana) yaha adhyayana sAdhu-AcAra kA pratipAdana karatA hai| sAdhu hiMsA, jhUTa, corI, maithuna evaM parigraha kI icchA aura lobha ko tyAga de| kaise sthAna meM nahIM rahanA cAhie aura kaise sthAna meM rahanA cAhie, isakA bhI isa adhyayana meM varNana kiyA gayA hai| bhojana ke saMbaMdha meM mArgadarzana diyA gayA hai| svAda ke lie bhojana nahIM kare, kintu saMyama-nirvAha ke lie bhojana kre| kraya-vikraya ko sAdhu ko icchA nahIM karanA caahie| arcanA, vandanA, pUjA, Rddhi, satkAra aura sammAna kI mana meM icchA nahIM kre| mRtyu kA samaya Ane para uttama sAdhu Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra 339 T tyAgapUrvaka manuSya zarIra ko chor3akara sabhI duHkhoM se mukta ho jAtA hai nimmamo nirahaMkAro, vIyarAgo aNAsavo / saMpatto kevalaM nANaM sAsayaM prinnivvue| 135.21 / / mamatva va ahaMkAra rahita vItarAgI nirAsrava hokara aura kevalajJAna ko pAkara sadA ke lie sukhI ho jAtA hai| (I) saiddhAntika varNana 1. mokSa mArga kA svarUpa aura jaina tattva kA jJAna (mokkha maggagaI-aTThAIsavA~ adhyayana) manuSya kA AdhyAtmika lakSya mokSa prApti hai| isake lie use tadanukUla sAdhanoM kI AvazyakatA hotI hai| una sAdhanoM kA varNana isa adhyayana meM hai| mokSa prApti ke sAdhana - 1. jJAna 2 darzana 3. cAritra aura 4. tapa haiN| nANeNa jANaI bhAve, daMsaNeNa ya saddahe / caraNa nigiNhAi, taveNa parisujjhaI | 128.35 1 1 AtmA ke sacce svarUpa ko jAnanA jJAna hai| darzana se tAtparya AtmA ke sacce svarUpa para dRDha vizvAsa aura zraddhA hai| cAritra AtmaguNoM ke prakaTIkaraNa kI kriyA athavA karmAsrava ko rokane tathA karma-nirjarA kI prakriyA hai / tapa Atmazuddhi kA sAdhana hai| natthi caritaM sammattavihUNaM, daMsaNe ca maiyavvaM sammattaM caritAI, jugavaM puvvaM ca sammattaM / / 28.29 / / samyaktva ke binA cAritra nahIM / darzana meM cAritra kI bhajanA hai arthAt samyagdarzana hone para cAritra ho sakatA hai aura nahIM bhI / samyaktva aura cAritra sAtha hoM to bhI usameM samyaktva pahale hotA hai / nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa viNA na hunti caraNaguNA / aguNissa Natthi mokkho, Natthi amokkhassa NivvANaM | | 28.30 / / samyagdarzana ke abhAva meM jJAna prApta nahIM hotA, jJAna ke abhAva meM cAritra ke guNa nahIM hote, guNoM ke abhAva meM mokSa nahIM hotA aura mokSa ke abhAva meM nirvANa prApta nahIM hotA / samyaktva kA Aloka prApta hone para bhavyajIva ko sarvaprathama mokSa kI abhilASA hotI hai aura lakSya mukti prApti ho jAtA hai| maharSi saMyama aura tapa se pUrva karmoM ko kSaya karake samasta duHkhoM se rahita hokara mokSa pAne kA prayatna karate haiN| 2. sAdhaka jIvana athavA mumukSu ke siddhAnta ( sammattaparakkama unatIsavA~ adhyayana ) yaha adhyayana AtmotthAnakArI uttama praznottaroM se yukta hai| ise samyaktva parAkrama adhyayana kahA jAtA hai| praznottara ke rUpa meM aise siddhAnta batAe gae haiM jinase sAdhaka jIvana athavA mumukSu kI samasta jijJAsAoM kA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI-- jainAgama-sAhitya vizeSAGaka samAdhAna ho jAtA hai| vaha zAnti aura samAdhi prApta karatA hai| mokSa kI abhilASA pUrNa ho sakatI hai aura janma-maraNa arthAt saMsAra se sadA ke lie mukta ho sakatA hai| isa adhyayana kA prArambha saMvega kI abhilASA se huA hai aura anta mokSa prApti meM / sAmAieNaM sAvajjajogaviraiM jaNayaI / / 29.8 / / sAmAyika kI sAdhanA karane se pApakArI pravRttiyoM kA nirodha ho jAtA khabhAvaNayAe NaM palhAyaNabhAvaM jaNayai | | 29.17 / / kSamApanA se sAdhaka kI AtmA meM prasannatA kI anubhUti hotI hai| sajjhAeNaM nANAvaraNijjaM kamma khaveza / / 29.18 / / svAdhyAya karane se jJAnAvaraNa karma kA kSaya hotA hai| veyAvacceNaM titthayara nAma gottayaM kammaM nibandhai | | 29.43 vaiyAvRtya se AtmA tIrthakara nAma karma kI utkRSTa puNya prakRti kA upArjana karatA hai| vayaguttayAe NaM NivvikArataM jaNayai / / 29.54 11 vacana gupti se nirvikAra sthiti prApta hotI hai| kohavijaeNaM khatiM jaNayai / 29.67 / / krodha ko jIta lene se kSamA bhAva jAgrata hotA hai| mANavijaeNaM maddavaM jaNayai | | 29.68 / / abhimAna ko jIta lene se mRdutA jAgrata hotI hai| mAyAvijaeNaM ajjavaM jaNayai / | 29.69 / / I mAyA ko jIta lene se sarala bhAva kI prApti hotI hai| lobhavijaeNaM saMtosaM jaNayai / / 29.7011 lobha ko jIta lene se saMtoSa kI prApti hotI hai| yaha spaSTa hai ki samyaktva parAkrama adhyayana meM die gae praznottara sAdhanA kI dRSTi se mahattvapUrNa haiN| 3. tapomArga (tavamaggaM- tIsavA~ adhyayana) yaha adhyayana tapazcaryA ke svarUpa aura vidhi ke saMbaMdha meM hai / isameM rAga-dveSa se utpanna pApa karmoM ko kSaya karane meM amogha sAdhana 'tapa' kI samyak paddhati kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAMsArika prANiyoM kA zarIra ke sAtha atyanta ghaniSTha saMbaMdha ho gayA hai| usI ke kAraNa ajJAnavaza nAnA pApa karmoM kA baMdha hotA hai| vizva ke sAre prANI Adhibhautika, adhidaivika aura AdhyAtmika duHkhoM se pIr3ita haiM aura ina trividha duHkhoM se santapta haiM / samasta ajJa jIva Adhi-vyAdhi-upAdhi se pIr3ita hai| isa pIr3A ko dUra karane ke lie tapa ko sAdhana batAyA gayA hai| tapa karmoM kI nirjarA karane, AtmA aura zarIra ke tAdAtmya ko tor3akara AtmA ko zarIra se pRthaka mAnane kI dRSTi utpanna karatA hai| samyak tapa kA mArga svecchA se utsAhapUrvaka zarIra, indriyoM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 uttarAdhyayana sUtra aura mana ko anuzAsita, saMyamita aura apramatta karake svarUpAvasthita karane kA mArga hai / tapa ke do mukhya bheda kie gae haiM-- bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa 6 prakAra ke haiM- anazana, UnodarI, bhikSAcaryA, rasaparityAga, kAyAkleza aura pratisaMlInatA / Abhyantara tapa ke bhI 6 bheda haiM- prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, dhyAna aura kAyotsarga / bAhya tapa kA abhiprAya zarIra ke prati AtmA kI saMlagnatA - dehAsakti ko miTAnA hai| sAdhaka ko anazana Adi bAhya tapoM kA AcaraNa utanA hI karanA cAhie, jisase zarIra nirbala na ho, indriyA~ kSINa na hoM aura AtmA meM saMkleza utpanna na hoN| Antarika tapoM kA uddezya Atmika vikAroM kA zodhana aura AtmA kA zuddhikaraNa hai, jo viveka para AdhArita hai| jahA mahAtalAgassa, sanniruddhe jalAgame / ussaMcA tavAe, kameNa sosaNA bhave / 130.51 evaM tu saMjayassAvi, pAvakammanirAsave / bhavakoDIsaMciyaM kammaM tavasA nijjarijjaI / 130.6 / / bar3e bhArI tAlAba meM pAnI Ane ke mArga ko rokakara usakA jala ulIcane ke bAda sUrya ke tApa se kramazaH sukhAyA jAtA hai| usI prakAra saMyamI puruSa navIna pApa karmoM ko rokakara tapasyA ke dvArA pUrva karmoM ko kSaya kara detA hai| eyaM tavaM tu duviha je sammaM Ayare muNI / se khipyaM savvasaMsArA. vippamuccai paNDie / 130.37 1 1 donoM taraha ke tapa kA jo muni samyak prakAra se AcaraNa karatA hai, vaha paMDita zIghra hI saMsAra ke sabhI baMdhanoM se chUTa jAtA hai| 4. cAritra vidhi (caraNavihi- ikatIsavA~ adhyayana ) isa adhyayana meM jIvoM ko sukha dene vAlI cAritra vidhi batalAI gaI hai| isakA artha hai- cAritra kA jJAna karake use vivekapUrvaka dhAraNa karanA / isake AcaraNa se bahuta se jIva saMsAra sAgara se tira gae / egao viraiM kujjA, egao ya pavattaNaM / asaMjame niyattiM ca saMjame ya pavattaNaM / / 31.2 / / asaMyama rUpa eka sthAna se nivRtti karake saMyama rUpa eka sthAna meM pravRtti kare / cAritra ke aneka aMga haiM- pAMca mahAvrata, pAMca samiti - tIna gupti, dazavidha zramaNa dharma, samyak tapa, parISahajaya, kaSAya vijaya, viSaya virakti, tyAga, pratyAkhyAna aadi| cAritra ke ucca zikhara para caDhane ke lie bhikSu pratimA, avagraha pratimA, piNDAvagraha pratimA Adi aneka pratimAe~ haiM / jinase sAdhaka apanI Atmazakti ko prakaTa karatA huA Age se Age mokSa kI ora bar3hatA hai / jo bhikSu rAga aura dveSa kA satata nirodha karatA hai, saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| isa adhyayana meM asayama, rAga-dveSa, bandhana, virAdhanA azubha lezyA, madasthAna, kriyA sthAna, kaSAya, pAMca azubha vaha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAGka kriyAe~, abrahmacarya, asamAdhi sthAna, sabala doSa, pApazruta prasaMga, mahAmoha sthAna, AzAtanA Adi kaI vighnoM kA nAma nirdeza karake unameM Atma rakSA karane kI vidhi batAI gaI hai / 17 prakAra ke asaMyama se nivRtta honA aura 17 prakAra ke saMyama meM pravRtta honA cAritra vidhi hai / 5. karma prakRti (kammappayaDI - taiMtIsavA~ adhyayana ) isa adhyayana meM karmoM ke bheda, prabheda, gati, sthiti Adi kA varNana hai / karmoM ke vividha svabhAva, pratisamaya karmoM ke paramANuoM ke bandha, saMkhyA, unake avagAhana kSetra kA parimANa, karmoM kI jaghanya utkRSTa sthiti aura kamoM ke phala dene kI zakti ke kAraNabhUta anubhAga ityAdi kA gaharAI se vizleSaNa kiyA gayA hai| karmabandha ke cAra prakAra prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga rUpa kA bhI varNana hai| jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya, vedanIya mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura antarAya ATha karma haiN| inakI uttara prakRtiyA~ isa prakAra haiM * jJAnAvaraNa- mati, zruta, avadhi, mana: paryAya aura kevalajJAna / darzanAvaraNa- nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA, styAnagRddhi, cakSu acakSu, avadhidarzanAvaraNa aura kevldrshnaavrnn| vedanIya - sAtA va asAtA / mohanIya-darzana mohanIya aura cAritra mohniiy| aneka avAntara bheda / AyuSya naraka, tiryaMca, manuSya aura deva nAma - zubha va azubha / aneka avAntara bheda / gotra- ucca aura nIca / antarAya - dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, au vIryAntarAya | isa adhyayana meM dravya-kSetra - kAla-bhAva kA svarUpa bhI varNita hai karma jaba taka vidyamAna rahate haiM taba taka jIva nAnA gatiyoM aura yoniyoM meM paribhramaNa karatA rahatA hai| karma ke kAraNa vyakti bhayaMkara kaSTa pAte haiM au nAnA duHkha uThAte haiN| hama jo vizva meM viSamatAe~ dekhate haiM ve saba karmoM ke kAraNa haiN| tamhA esi kammANa aNubhAge viyANiyA eesa saMvare veba, khavaNe ya jae buhe / / / 33.25 1 karmoM ke vipAka ko jAnakara buddhimAna puruSa inakA nirodha evaM kSara karane kA prayatna kre| 6. lezyA (lesajjhayaNaM- cauMtIsavA~ adhyayana ) cha: lezyAoM kA svarUpa, phala, gati, sthiti Adi kA varNana is adhyayana meM hai / chaH lezyAoM ke nAma haiM 1. kRSNa lezyA 2 nIla lezya 3. kApota lezyA 4. tejo lezyA 5 padma lezyA 6. zukla lezyA / gyAra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 uttarAdhyayana sUtra dvAroM ke mAdhyama se lezyAoM ko vyavasthita rUpa diyA gayA hai--- 1. nAma dvAra 2. varNa dvAra 3 rasa dvAra 4. gandha dvAra 5. sparza dvAra 6 pariNAma dvAra 7. lakSaNa dvAra 8. sthAna dvAra 9 sthiti dvAra 10. gati dvAra 11. Ayu dvaar| jainAcAryoM ne lezyA kI nimna paribhASAe~ batAI haiM 1. kaSAya se anuraMjita Atma-pariNAma / 2. mana-vacana-kAyA ke yogoM kA pariNAma yA yoga pravRtti / 3. kAle Adi raMgoM ke sAnnidhya se sphaTika kI taraha rAga-dveSa kaSAya ke saMyoga se AtmA kA tadanurUpa pariNamana ho jAnA / 4. karma ke sAtha AtmA ko saMzliSTa karake karma-baMdhana kI sthiti banAne vAlI / kiNhA nIlA kAU tinni vi eyAo ahammalesAo / eyAhi tihi vi jIvo duggaiM uvavajjai bahuso | |34.56 | 1 kRSNa, nIla aura kApota tInoM adharma lezyAe~ haiM, inase jIva durgati meM jAtA hai| teU pahA sukkA tinni vi eyAo dhammalesAo / eyAhi tihi vi jIvo suggaiM uvavajjai bahuso / 134.57 / / tejo, padma aura zukla ye tIna dharma lezyAe~ haiM, inase jIva sugati meM jAtA hai| sAhiM savvAhiM paDhame samayammi pariNayAhiM tu / na vikassavi uvavAo pare bhave asthi jIvassa / 134.58 || sabhI lezyAoM kI prathama samaya kI pariNati meM kisI bhI jIva kI parabhava meM utpatti nahIM hotii| lesAhiM savvAhiM carame samayammi pariNayAhiM tu / na vi kassavi uvavAo pare bhave atthi jIvassa / / 34.59 / / sabhI lezyAoM kI antima samaya kI pariNati meM kisI bhI jIva kI parabhava meM utpatti nahIM hotii| tamhA eyANa lesANaM aNubhAge viyANiyA / apparAtthAo vajjittA pasatthAo ahiTThejjAsi / / 34.61 / / ataH lezyAoM ke anubhAva rasa ko jAnakara aprazasta lezyAoM ko chor3akara prazasta lezyA aMgIkAra karanI caahie| 7. jIva aura ajIva tattva (jIvAjIvavibhattI - chattIsavA~ adhyayana ) isa adhyayana meM jIva aura ajIva kA pRthakkaraNa kiyA gayA hai| dUsare zabdoM meM jIva- ajIva ko vibhakta karake unakA samyak prakAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| isa adhyayana ke mAdhyama se sAdhaka jIva aura ajIva kA samyak jJAna prApta karake saMyama meM prayatnazIla ho sakatA hai| jIva aura ajIva kA samyak parijJAna hone para hI vaha gati, puNya, pApa, saMvega, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ko jAna sakatA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka | jIvA ceva ajIvA ya esa loe viyaahie| ajIvadesamAgAse aloe se viyaahie| 136.2|| yaha loka jIva aura ajIvamaya kahA gayA hai aura ajIva deza rUpa AkAza hI jisameM hai vaha aloka kahA gayA hai| davvao khettao ceva kAlao bhAvao thaa| parUvaNA tesiM bhave jIvANamajIvANa ya / / 36.3 / / jIva aura ajIva dravya kA pratipAdana dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina cAra prakAroM se hotA hai| - ajIva ke do bheda haiM--1. rUpI 2. aruupii| arUpI ajIva ke dasa bheda haiM- dharmAstikAya ke 1. skaMdha 2. deza 3. pradeza, adharmAstikAya ke 1. skandha 2. deza 3 pradeza, AkAzAstikAya ke 1. skandha 2. deza 3. pradeza aura 10. kaal| rUpI ajIva ke cAra bheda haiM- skandha, deza, pradeza aura prmaannu| dharmAstikAya aura adharmAstikAya ko loka pramANa kahA gayA hai| AkAza loka aura aloka donoM meM hai| dharma, adharma aura AkAzAstikAya, ye tInoM dravya anAdi ananta haiM / kAla pravAha kI apekSA anAdi ananta hai aura Adeza kI apekSA sAdi sAnta hai| santati pravAha kI apekSA se puTgala ke skandha anAdi ananta haiM tathA sthiti kI apekSA sAdi sAnta haiN| dravya vibhAga kA varNana 36.11 se 36.47 taka kiyA gayA hai| jisake anusAra rUpI ajIva dravyoM kA pariNamana varNa, gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se pAMca prakAra kA hai| jIva do prakAra haiM- 1. saMsArI 2. siddh| 36.49 se 36.67 taka siddha jIvoM ke prakAra aura siddhatva prApti kA varNana hai| loegadese te sajce naanndsnnsnniyaa| saMsArapAranitthinnA siddhi varagaI gyaa|| 36.67 sabhI siddha bhagavAna saMsAra ke usa pAra pahuMca kara jJAna, darzana ke upayoga se sarvottama siddhagati ko prApta kara eka deza meM hI rahe hue haiN| saMsArI jIva trasa aura sthAvara rUpa se do prakAra ke haiN| sthAvara aura trasa ke tIna-tIna bheda batAe gae haiM .... sthAvara- pRthvIkAya, apkAya aura vanaspati kAya trasa- tejaskAya, vAyukAya aura dvIndriyAdi (udaar)| AgamoM meM kaI sthAnoM para tejaskAya aura vAyukAya ko pAMca sthAvaroM meM mAnA hai, kintu yahAM donoM ko trasa meM parigaNita kiyA gayA hai| kAraNa ki calana kriyA dekhakara vyavahAra se inheM basa kaha diyA gayA hai| uttarAdhyayana kA vaiziSTya isa vibhAjana se patA calatA hai| udAra trasa cAra prakAra ke haiM-dvIndriya, vIndriya, caturindriya aura paMcendriya / ina udAra trasa kAya jIvoM kA varNana 36.151 se 36,169 taka hai| paMcendriya jIva cAra prakAra ke haiM.- 1. nairayika 2. tiryaMca 3. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- . . . R R : manuSya 4. deva / nAraka jIva kA varNana 36.156 se 36.169 taka, tiryaca kA nirUpaNa 36.170 se 36.194 taka, manuSya kA varNana 36.195 se 36.203 taka aura deva kA varNana 36.204 se 36.247 taka kiyA gayA hai| iha jIvamajIve ya soccA saddahiUNa y| savanayANa aNumae ramejjA saMjame munnii||36.250|| isa prakAra jIva aura ajIva ke vyAkhyAna ko sunakara aura usa para zraddhA karake sabhI nayoM se anumata saMyama meM muni ramaNa kre| tao bahuNi vAsANi saamnnnnmnnupaaliyaa| imeNa kamajogeNa appANaM saMlihe muNI / 136.251 / / aneka varSoM taka zrAmaNya kA pAlana karake muni isa krama se AtmA kI saMlekhanA kre| saMlekhanA jaghanya 6 mahIne kI, madhyama eka varSa kI aura utkRSTa bAraha varSa kI hotI hai| paDhame vAsacaukkammi vimaInijjahaNaM kre| biie vAsacaukkammi vicitraM tu tavaM care | 136.2521 / sAdhaka ko prathama ke cAra varSoM meM vigaya kA tyAga karanA cAhie aura dUsare cAra varSoM meM vividha prakAra kA tapa karanA caahie| AyaMbila ke pAraNe meM do varSa taka ekAntara tapa karanA caahie| isake pazcAt cha: mAsa taka ati vikaTa tapa nahIM karanA caahie| bhinna-bhinna tapa kI avadhi aura AyaMbila se pAraNA karane kI vidhi batAI gaI hai| kandappamAbhiogaM kibisiyaM mohamAsurattaM c|| ___ eyAo duggaIo maraNammi virAhiyA honti / / 36.257 / / kandarpa, abhiyoga, kilviSa, moha aura AsurI bhAvanA durgati kI hetu hai aura mRtyu samaya meM ina bhAvanAoM se jIva virAdhaka ho jAte haiN| micchAdasaMNarattA saniyANA hu hiNsgaa| iya je maranti jIvA tesiM puNa dullahA bohii||36.258|| jo jIva mithyAdarzana meM rata, hiMsaka tathA nidAnayukta karaNI karane vAle haiM ve ina bhAvanAoM meM mara kara durlabha bodhi hote haiN| sammadaMsaNarattA aniyANA sukklesmogaaddhaa| iya je maranti jIvA sulahA tesiM bhave bohii||36.259 jo jIva samyag darzana meM anurakta, atizukla lezyA vAle aura nidAna rahita kriyA karate haiM, ve marakara paraloka meM sulabha bodhi hote haiN| samAdhimaraNa meM bAdhaka aura sAdhaka tattva 36.256 se 36.262 taka varNita haiN| mRtyu ke samaya sAdhaka ke lie samAdhimaraNa meM chaha bAteM Avazyaka haiM- 1. samyagdarzana meM anurAga 2. anidAnatA 3. zukla lezyA meM lInatA 4. jinavacana meM anurakti 5. jinavacanoM kI bhAvapUrvaka jIvana meM kriyAnviti 6. AlocanA dvArA aatm-shuddhi| kAndI Adi aprazasta bhAvanAoM kA varNana 36.263 se 36 267 meM kiyA gayA hai| kanda ke pAMca lakSaNa batAe gAA haiM... 1 . aTTahAsa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ..... 346: .::, jinavANI-- jainAgama-sAhitya vizeSAGka | pUrvaka haMsanA 2. guru Adi ke sAtha vakrokti yA vyaMgyapUrvaka khalamakhullA bolanA yA mu~ha phaTa honA 3. kAma kathA karanA 4. kAma kA upadeza denA aura 5. kAma kI prazaMsA krnaa| kAndI bhAvanA, abhiyogI bhAvanA, kilviSikI bhAvanA, AsurI bhAvanA, sammohA bhAvanA ina pAMca bhAvanAoM kA AcaraNa nahIM karanA caahie| iya pAukare buddhe nAyae prinibbue| chattIsaM uttarajjhAe bhavasiddhIyasaMmae / / 36.268 || __ bhavasiddhika jIvoM ke lie uttarAdhyayana ke chattIsa adhyayanoM ko prakaTa karake bhagavAna mahAvIra prabhu nirvANa ko prApta hue| upasaMhAra uttarAdhyayana ke chattIsa adhyayanoM ko par3hane se spaSTa hotA hai ki isako bhASA aura kathana zailI vilakSaNa aura viziSTa hai| isake kucha adhyayana praznottara zailI meM, kucha kazAnaka ke rUpa meM to kucha upadezAtmaka haiN| ina sabhI adhyayanoM meM vItarAgavANI kA nirmala pravAha pravAhita hai| isakI bhASA zailI meM kAvyAtmakatA aura lAlitya hai| sthAna-sthAna para upamA alaMkAra evaM dRSTAntoM kI bharamAra hai. jisase kathana zailI meM saralatA va rocakatA ke sAtha-sAtha camatkAritA bhI paidA huI hai| cAroM anuyogoM kA sundara samanvaya uttarAdhyayana meM prApta hotA hai| vaise ise dharmakathAnuyoga meM parigaNita kiyA gayA hai, kyoMki isake chattosa meM se caudaha adhyayana dharmakathAtmaka haiN| uttarAdhyayana meM jIva, ajIva, karmavAda, SaDdravya, navatattva, pArzvanAtha aura mahAvIra kI paramparA prabhRti sabhI viSayoM kA samucita rUpa se pratipAdana huA hai| uttarAdhyayana para niyukti, bhASya, cUrNi, saMskRta bhASAoM meM aneka TokAe~ aura usake pazcAt vipula mAtrA meM hindI anuvAda aura vivecana likhe gae haiM, jo isa Agama kI lokapriyatA kA jvalanta udAharaNa hai| bhavasiddhika aura parimita saMsArI jIva isakA nitya svAdhyAya kara apane jIvana ko AdhyAtmika Aloka se Alokita kara sakeMge, ata: pratidina isa sUtra kA avazya svAdhyAya karanA caahie| pratyeka dharmapremI bandhu ko pratidina isa sUtra kA svAdhyAya avazya karanA caahie| yaha saMbhava nahIM ho to kama se kama eka adhyayana kA svAdhyAya sAmAyika ke sAtha karanA Avazyaka hai| aisA merA namra nivedana hai| -pUrva nyAyAdhIza, rAjasthAna ucca nyAyAlaya. pUrva adhyakSa, rAjya Ayoga upabhoktA saMrakSaNa, rAjasthAna saMrakSaka-a.bhA. zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha "candana" bI-2 ror3a, pAvaTA. jodhapura